Praevia Dissertatio In Librum Contra Constantium.

I. Hic liber cum aliis videtur pugnare.—Quam sibi sanctissimus Christi confessor constantis ac moderati animi gloriam comparavit aliis libris, eam hoc uno apud plerosque pene totam amisit. Tanta 0571B enim in omnium animis regum reverentia insita est, ut nullam ipsi rationabilem causam fuisse putent, cur in Constantium vehementer adeo inveheretur. Eo illum adductum dixit non nemo prolixioris exsilii impatientia, plurimi alii innata ferventioris atque austerioris animi indole. Aliis etiam visus est in hoc opusculo sibi non constare, ac de Orientalibus eorumque fidei confessionibus nec non de vocabulo homoeusion loqui aliter quam libro de synodis scripserat: quasi in hoc aperte respuat ac damnet, quod in altero aut laudavit, aut excusavit. Erit forte aliquando, qui cum utrumque illud opus non moribus solum (quia libri de synodis verba omnia summam humanitatem spirant), sed et sententiis dissidere posuerit, alium ab Hilario hujus auctorem quaeritet: 0571C putetque hanc opinionem suam eo se posse confirmare, quod in superioribus ad Constantium libellis longe aliter erga eumdem Imperatorem se gerat. In iis nempe morem gerit piae consuetudini, qua, ut ipse tradit in Psal. XIII, num. I: quis verba regis interpretans, et praecepta ejus in aurem populi deducens curat diligenter et caute per officii reverentiam regis satisfacere dignitati, ut cum honore ac religione omnia et relegantur et audiantur. Cum autem non consuetudine solum, sed et ea etiam ratione, quod omne regnum a Deo sit, potissimam regi reverentiam deberi Fragmento I, num. 5, approbet, ac sermo ipsius doctrinae huic ubique concinat; eum tum subito mutatum esse aegre sibi persuadebit.

0571D II. Cum libro de Synodis conciliatur.—Verum nemo obtinebit umquam, ut libellus is Hilario eripiatur, quem inter opera illius recenset Hieronymus, quemque ipsi Facundus Hermianensis lib. contra Mocianum, nec non Vaticanae basilicae codex a duodecim pene saeculis exaratus, et omnes mss. magno consensu adscribunt. Neque vero ulla est illius cum libro de synodis pugna; sed quod in uno minus diserte ac paucioribus verbis, in altero fusius et apertius declaratur. Certe in utroque Hilarius, animo ac sententia non mutatus, mutata rerum facie diversam init disserendi rationem. Ubi enim speravit Orientales ad veram fidem et catholicae Ecclesiae sinum revocare, 0572A errores ipsorum, quantum licuit illaesa veritate, et dissimulavit et excusavit. Ubi vero spe jam frustratus, timuit ne dissimulati in perniciem fidei crescerent, eosdem et publicavit palam et improbavit. 0572B Quamquam ut in libro de Synodis Orientales Ecclesiae conciliandi studio non ita abreptus est, ut quod in eis esset reprehendendum taceret: sic et in hoc libello ita se temperat, ut cum omnes eorum fidei professiones improbet, eas tamen non neget vitiis carere potuisse. Luculentum est illud num. 24: Etiamsi in his omnibus (confessionibus) nihil vitiorum subjacere affirmetur; non tamen causa religiosae voluntatis inesset: quia mali meditatio est bonorum demutatio. Rursum cum num. 23, affirmet, Nicaena fide fundatos, Antiochena aut Sardicensi aut Sirmiensi non egere; ultro tamen concedit, quaedam in his esse verba Arianis inimicissima, quorum professione Constantius sese pium apud Occidentales mentiebatur. Neque etiam homoeusion, quamvis, num. 25, sibi ad fidem 0572C otiosum asserat, prorsus respuit; sed ea omnino ratione, qua libro de Synodis, illud approbat num. 22, ubi ait: Mihi quidem similitudo, ne unioni detur occasio, sancta est. Quis denique eum erga Orientales, qui homoeusion propugnabant, aliter affectum existimet; quem non semel audit Constantio exprobrantem quod vim eis fecerit, ut pristinam fidem desererent? Non obscure quidem significat num. 12, sibi non satis probatam eorum fidem; ibi tamen eorum aliquos nonnulla pie verbis praeferre testificatur: in vituperando non minus, quam in laudando moderatus.

III. Innata Hilarii lenitas vindicatur ex testimonio veterum.—Pluribus opus esse non arbitramur, ut vulgaris ruat opinio, qua Hilarium hoc libro retractasse 0572D ac revocasse putant, quod libro de Synodis in gratiam Orientalium disseruerat. Difficilius forte erit satis iis facere, qui immiti eum animo fuisse ex hoc libro arguunt, aut saltem in eo ingenitae bonitatis atque lenitatis esse oblitum. Illis tamen primo opponimus Rufinum (lib. I Hist. eccl., cap. 31) , non solum conceptis verbis testantem quod natura lenis erat et placidus, sed et verba sua ex gestis ipsius confirmantem. Rarus certe erit, apud quem non multum valeat testimonium tam insigne: at nullus esse debet, quem non moveat antiqua Ecclesiae consuetudo, qua olim in ipso sacrosancti sacrificii sui meditullio, in Praefatione scilicet 0573A ante Canonem, Hilarium morum lenitate pollentem decantabat.

IV. Constantii palliata impietas ac nefaria persecutio.—Quibus vero de ipso hic liber aliam sententiam injecit, expendendum est primo quando scriptus sit. Scriptum porro invenient post Seleuciense Concilium, eo ipso tempore quo, Sozomeno teste, I. IV, cap. 25, omnes ubique Ecclesias quaedam quasi persecutio occupavit, cujusmodi olim sub ethnicis imperatoribus grassata fuerat. Tum ubi perspexerint, praecipuum persecutionis hujus auctorem fuisse Constantium, persecutionis genus attendant. Certe ille dolis magis quam aperta vi tentans fidem exstinguere, animas tanto plures occidebat, quanto magis parcebat corporibus. Quamvis enim lupus, ovis tamen 0573B audire ac videri appetebat. Nec deerat unde deciperet, qui verbis utebatur, veritatis speciem mentientibus, pacem et unitatem obtendebat, et inter minas ac supplicia jactitabat sese conciliorum placita vindicare. Eo autem periculosior erat illa persecutio, quod episcopis ipsis utebatur Constantius velut ministris, quo omnes ad haeresim quam amplexabatur attraheret: ut vere de eadem persecutione institutum sermonem prosequens Sozomenus dixerit: Et si haec, quod quidem ad cruciatus attinet, remissior videbatur, prudentibus tamen viris propter infamiam visa est acerbior. Utrique enim, et is qui persequebatur, et ille qui persecutionem sustinebat, ex Ecclesia erant.

V. Pseudoepiscoporum adulatione laudata.— 0573C Pseudoepiscopi illi, ut moris est iis qui causae iniquae assensionem elicere tentant, Constantii nomine, auctoritate, virtutibus sive veris sive fictis, omni denique ratione qua poterant, fucum facere conabantur. Alius itaque, quantum ex hoc libro subodorari est, extollebat Constantii in ecclesiis construendis et adornandis magnificentiam, alius reverentiam erga episcopos laudabat. Ille in comprimendis haeresibus, hic in cogendis synodis studium ac sedulitatem in medio ponebat. Ipse etiam Constantius (quod Lucifer fusius prosequitur) non modo pietatis, sed et doctrinae gloriam sibi arrogabat. Condebat fidem, cui ab episcopis subscriberetur, illos lubentissime auscultans assentatores, qui cum episcopis Arimini lapsis ipsi rescriberent, Inlustrati pietatis tuae scriptis 0573D maximas Deo retulimus et referimus gratias, quod nos beaveris, intimans nobis illa, quae cum discursione pietatis tuae facere deberemus (Fragm. IX, n. 1) . Plurimi denique ubi Constantii benignitatem, religionem, pietatem commendarant, sumebant non passurum fuisse Deum, ut rex tam pius tamque religiosus fidem tueretur non rectam; nec levem re ipsa optimae illius fidei esse notam atque fructum, incredibilem ipsius regni prosperitatem. Multa alia praeterimus, quae populos edictis, minis, suppliciis territos, palliatam Constantii perfidiam tum deprehendere non permittebant.

VI. An vero Pastori dissimulanda fuerit.—Quaerendum hic venit, num Hilario licuerit pallium amovere, 0574A hoc est, num pastori licuerit lupum latentem detegere, num Praesuli hostem fidei insidiantem Christianis manifestum facere. Certe cum Constantius, uti monstratum est, pellem ovinam prae se ferret, et animum lupinum; alterutrum videbatur amanti Ecclesiae praesuli necessario praestandum, aut ipse nimirum persuadendus ut lupinum animum deponeret, aut admonendi populi ne ipsos pelle ovina deciperet. Primum illud, quod moderato viro magis consentaneum, primo etiam tentavit Hilarius, cum libello dato audientiam ab imperatore reverentissime poposcit, spoponditque se, si copia de fide coram ipso disputandi sibi fieret, pari reverentia locuturum. At non obtinuit illud, quo nutanti Ecclesiae, illaeso Augusti nomine, consultum peroptasset. 0574B Restabat igitur alterum, ut cum lupum arcere aut mutare non valeret, oves adversus illius insidias saltem munire conaretur. Is est totus hujus libri scopus; illum enim, non ad Constantium insultandi ei causa, sed ad catholicos instruendi et exhortandi gratia directum esse infra demonstrabimus.

VII. Sermonis vehementis ratio.—At sermo vehementior? Frigidus forte nihil profecisset, ubi persecutio incalescebat: nec sine clamore auditus fuisset ab iis, quorum animos jam pertubarat ingens edictorum Constantii strepitus.

VIII. Qui Constantium antichristum vocet Hilarius.—Si autem vehemens, non debuit certe esse contumeliosus: nec moderati animi esse putant, quod Constantium in eo non semel legant antichristum 0574C appellatum. Hoc nimirum nomen horrent piae aures, quo quidquid exsecrandum dici aut animo fingi potest, cogitant. At Constantium vulgari illa notione nec dixit nec sensit Hilarius antichristum: sed ea tantum ratione, qua Joannes scripsit, Antichristus jam venit, et nunc antichristi multi facti sint (I Joan. II, 18) . Quod subinde explicans, Hic est, inquit, antichristus, qui negat Patrem et Filium (Ibid., 22) . Ut enim notatur contra Auxent. num. 2, nominis antichristi proprietas est, Christo esse contrarium. At vero Constantium Christo contrarium quis neget? Neque aliter eum a se antichristum vocari non obscure significat Hilarius his num. 7 verbis: Christianum te mentiris: Christi novus hostis es, antichristum praevenis, et arcanorum ejus mysteria operaris. Sane 0574D qui antichristum praevenit, alius ab eo sit necesse est.

IX. Non tam illum carpere, quam Ecclesiam tueri vult.—Illum igitur ut hostem, se vero ut militem Christi respiciens, indignum putavit ut commilitonibus non proderet, quem latendo pluribus nocere posse praevidebat. Quod ita efficit, ut a caeteris Constantii vitiis carpendis sese temperarit. Caesareae enim majestati, quantum in se erat, nihil ereptum volens, dum divinitati Christi suum jus et honorem integrum et illaesum servare unice contendebat; hoc tantum indigne tulit, quod de jure Christi sublatum videbat. Denique cum Constantium Ecclesiae Christi non minus infestum existimaret, quam olim fuerant 0575A Decius, Maximianus aliique tyranni; dignum ipsius fortitudine videbatur, ut martyrii spe accensus eo quo poterat modo Ecclesiae consuleret.

X. Nihil ex vehementi sermone contra innatam lenitatem confici.—Si quis rursum hoc eum vehementiori sermone praestitisse volet, ad memoriam quidem revocabit, quod Gregorius Nazianz., Or. XXI, num. 33, de sanctis viris illa tempestate exsistentibus memoravit: Qui tametsi alioqui pacati ac moderati sint, hac tamen in re lenes et faciles esse non sustinent, cum per silentium et quietem Dei causa proditur; verum admodum bellaces sunt atque in confligendo acres et feroces: at apud aequos rerum aestimatores numquam efficiet, ut eum prae nimia morum austeritate animi impotentem existiment, quem morum 0575B lenitate pollentem tum antiquitatis testimonio, tum totius vitae gestis didicerint. Eum Spiritus sancti impulsu potius, quam bilis commotioris impetu, ad hoc opus adductum credent, cujus animus quinquenni exsilio nihilo segnior, sed probatior atque fortior factus esse inde ostenditur, quod brevi postea illius ope tam uberes in Ecclesiam fructus redundarint. Quis enim nesciat prudentiae ejus, quam singularis morum lenitas condiebat, nos debere totius prope Occidentis reconciliationem? Hanc quippe proxime post hunc librum aggressus, felicem tandem ad exitum. perduxit. Si enim Sulpicium audiamus: illud apud omnes constitit, unius Hilarii beneficio Gallias nostras piaculo haeresis liberatas (Sulpic. l. II) . Quod autem Sulpicius Galliis nostris, hoc eum Rufinus 0575C (lib. I Hist. eccl. c. 31) Italiae suae atque Illyrico non minus morum lenitate quam doctrina praestitisse testificatur. Eo etiam pacto progressus compescuit Luciferiani schismatis, quod a nimia austeritate exortum, coerceri nisi contraria animi affectione non debuit.

XI. Plura moderationis Hilarii exempla ex hoc libro deprompta.—Re vera Facundus contra Mocianum in Hilarium velut in moderationis exemplar respici jubet, et quae in hoc ipso libro praebet virtutis hujus exempla, adversariis suis, quos zelo ferventiori peccare existimat, imitanda proponit. Et certe a Facundo moderatus ac prudens Ecclesiae gubernator ex eo libro approbari merito potest, dum duobus tribusve haereseos fautoribus negata communione, caeteris resipiscendi 0575D facultatem indulgendam decernit; dum hoc decretum suum confessorum judicio ac placito permittit; dum nullam respuit ineundae pacis honestam conditionem; dum etsi iniqua factione relegatus, toto tamen exsilii sui tempore nihil contra haereticos scribit famosum aut maledicum; dum Seleuciae et Constantinopoli ita cum omnibus urbane se gerit, ut Anomoeis etiam, a quibus vehementer abhorrebat, facilem ad se aditum praebeat, ac placide et tranquille blasphemias eorum auscultet; dum denique sermone usurus vehementiori, ad id se non sua sed Christi causa adductum esse tanta cura tantoque studio praemonstrat.

XII. Apologiae conclusio.—Quae cum ita sint, 0576A singulare singularis viri factum pie venerari tutius est, quam temere reprehendere. Si enim ob asperum sermonem Hilarium animi immitis arguere liceat; licebit forte et Stephanum, ubi in Judaeos tam acerbe invehitur, pariter bilis commotioris accusare; sui quoque impotentes fuisse arguentur prophetae, qui principum vitia tanta libertate reprehenderunt; nec parcetur ipsi mansuetudinis exemplari Domino nostro, et ab innata cordis lenitate videbitur excidisse, ubi Pharisaeos tam amare tamque acerbe increpavit. Quin potius quod de Stephano sensit ac dixit Augustinus (in Psal. CXXXII, n. 8), Quasi saeviebat Stephanus; saeviebat ore, corde diligebat: hoc sentiamus ac dicamus de Hilario nostro, Quasi saeviebat Hilarius; saeviebat calamo, corde diligebat.

0576B XIII. Epistola est Catholicis, non Constantio inscribenda.—Hoc opus in mss. Colbertino et Martiniano epistola non male nuncupatur; quamvis non placeat quod in iisdem ad Constantium imperatorem transmissa subinde notetur. Ad eos enim epistola transmissa censenda est, quos illius scriptor in principio alloquitur, non ad quos deinde per locutionem figuratam sermonem convertit. Toto autem hujus Operis exordio alloquitur Hilarius Fratres, ad quos etiam redit num. 12, etc. Ad Constantium igitur non est sermo nisi figuratus: qua figura Orientales diu copioseque alloquitur in libro de Synodis, quamvis non ad illos, sed ad Gallicanos episcopos destinato. Non est itaque assentiendum Chiffletio, qui (notis in Ferrand.) hunc librum aut in Constantium aut ad Constantium indifferenter 0576C inscribi posse voluit.

XIV. Vivo Constantio scriptus est hic liber.—Inscribitur in perantiquo basilicae S. Petri codice, ut et in Telleriano, liber in Constantium imperatorem; in aliis autem mss. liber contra Constantium Augustum: quibus cum temere addidisset Erasmus, jam vita functum; posterioribus tamen editionibus castigatus non fuit. Errandi occasio ei nata est ex verbis Hieronymi, inter Hilarii opera librum in Constantium post mortem ipsius scriptum recensentis. Et Hieronymus quidem cum unicum Hilarii librum in Constantium memoret, cumque ex hoc libro, qui prae manibus est, verba quaedam, uti jam annotavimus, epist. XXVII ad Eustochium exprimat; nullum fere dubium est, quin hunc ipsum post mortem Constantii scriptum 0576D crediderit. Ipse tamen Hilarius, num. 2, conceptis verbis testatur, eum se quinto anno post exsilia Eusebii, Luciferi et Dionysii, hoc est, quinquennio post concilium Mediolanense anni 355, proindeque anno 360, uno ante Constantii mortem scripsisse. Neque ambigendum videtur, quin illum scripserit cum Constantinopoli versaretur, postquam de fide coram disputandi potestatem sibi fieri enixe poposcisset, nec impetrasset, imo etiam post quam ibidem inchoasset Seleuciensis atque Ariminensis concilii historiam. Verum propter verba Hieronymi libenter assentiemur iis, qui hunc licet ante mortem Constantii scriptum, editum tamen volent dumtaxat post mortem ipsius: maxime cum paulo post Hilario 0577A in Occidentem redeundi facta potestate, facultas ei data sit hoc apud suos longe facilius atque liberius per se praestandi, quod per hunc librum facere proposuerat.

XV. Non est imperfectus, sed a manu peregrina auctus.—Rursum Erasmi opinioni, qua hunc librum imperfectum existimavit, subscripsere quotquot post eum Hilarii Opera ediderunt. Nobis contra non modo integer et absolutus, sed et ab aliena manu ex libris de Trinitate non mediocriter auctus apparet; eorum forsitan opera, qui ex variis eorumdem librorum centonibus libros de Patris et Filii unitate, necnon de essentia Patris et Filii contexuerunt. Haec accessio antiqua quidem est, cum etiam in ms. Colbertino ab 0577B annis circiter 600 exarato, et Martiniano qui hunc antiquitate superat, necnon in aliis septem exstet; ab auctore tamen minime prodiisse facile judicatur, tum quia fragmentis constat inter se omnino dissolutis, 0578A tum quia tota abest a laudato S. Petri codice omnium longe veterrimo.

XVI. Synopsis.—Totum hoc opus in sex partes distribui commode potest. Prima orationis tam vehementis rationes praemittit. Perstringit secunda persecutionem, quam Constantius a concilio Arelatensi usque ad Ariminense, sive blanditiis ac simulatione ovem se mentiens, sive minis ac suppliciis lupum agens excitavit. Gesta Seleuciensis synodi tertia attingit. Concilii ejusdem fidem, qua Filium Patri secundum Scripturas similem definierat, dictumque Constantii, Nolo quae non scripta sunt dici: Sigillat quarta atque confutat, Filii et Patris demonstrans aequalitatem. Quinta Arianorum ipsiusque Constantii in fide inconstantiam repraesentat. Postrema denique, 0578B si tamen libri hujus pars dici potest, quae licet Hilarii verbis constet, a peregrina tamen manu adtexta est, Patris naturam et aeternam Filii nativitatem humani ingenii vires superare declarat.