Caput Tertium. De Formatione Vocabulorum.

136. Materiam primam, ex qua vocabulum efformatur, radicem appellamus. Radix vero in lingua, qualis nobis tradita est, nusquam occurrit, sed tantummodo stirps, ex radice enata, ex qua, additis formationis et flexionis elementis, vocabulum evadit. Radix igitur aliquid est abstractum, stirps, concretum; utriusque tamen formae quandoque inter se convenire possunt.

Radices, ne una quidem excepta, monosyllabae sunt; cum autem plures soni ad efformandam unicam syllabam concurrere possunt, radices, habita ratione terminationis, vocalicae vel consonanticae dicuntur.

1) Vocalicae radices sunt:

a) Vel simplex vocalis, ut i (radix pronominis ïs), u (particula interrogativa);

b) Vel consonans et vocalis, ut þa (radix pronominis þata), hi (radix pronominis his), verbales radices lai, vai, sai, bau, stau, kei, etc.

«Annotatio.—Primaeva vocalis a generalioris valoris est, quam ut ullam radicem per se efficere possit, sed probabilius sive debilitata (in i vel u), aut producta (in o), etc., ad aliquid particularius restringitur, sive consonanti locupletata vim radicalem acquirit.»

2) Consonanticae radices vel una vel duabus consonantibus componuntur, suntque

a) Vocalis et consonans, ut in radicibus verbalibus aik, auk, al, an, at;

b) Vocalis duabus consonantibus interposita, ex. gr.: hah, bar, mait, skaid, sniþ, stig, skrit, band, varp, halp, svalt, sland, etc.

§ 137. Relative ad stirpes, quibus dant originem, spectatae, radices quatuor sunt specierum, nempe:

a) Verbales, ut in supra laudatis lai, aik, hah, etc.;

b) Nominales, ut aiz, ast, bloþ, etc.;

c) Pronominales, ut i, þa, hi, etc.;

d) Particulae, ut ak, and, bi, du, etc.

«Annotatio.—Quod omnium vocabulorum radix verbum sit, in gothico sermone minime probatur; e contrario sunt vocabula numero non pauca, quae, sive forma, sive significatione, ad radicem verbalem repugnare videntur. Equidem verum est, sententiam sine verbo intelligi non posse, sed discrimen adest inter ideam verbalem et verbum ipsum; connexio enim in verbo jacens, copulae cum idea operationis, jam ipsa quidam est sermonis progressus, qui consequenter aliquid anterius supponit, et revera in pluribus aliis linguis nondum effectus est. Fatemur equidem, quod sub respectu sublimiori non infundata jaceat sententia, qua singula vocabula singulaque nomina e verbo procederent, sed grammatico ab ea temperandum nec nisi de materia sermonis, qualis occurrit, curandum esse credimus. Quapropter nosmetipsi ea veritate moti, ad id tantummodo intendemus, ut gothicam 1002 cam linguam per eam ipsam illustremus. Hinc etiam non est, cur radices in verbales et pronominales (Bopp., Vergl., Gramm., pag. 105) dividamus, cum aliunde, priores in verbales et nominales, posteriores vero in pronominales et particulas iterum incidentes, huic divisioni apprime conveniant.»

§ 138. In radicibus verbalibus vocalis pro maxima parte regulariter commutatur (absonantia, § 32, 3). Jam vero, ut illic diximus, sequentes dantur absonantiae classes:

Spectares equidem, quod in his omnibus absonantiae classibus vocalis radicalis semper in eadem sede reperiretur; res tamen, si eam propius inspexeris, non ita se habet. Si enim, exempli gratia, vocalem praesentis ut radicalem semper accipias, tunc in tribus prioribus absonantiae classibus aegre explicabis, quomodo [ a et u ex i procedere potuerint; si contra in praeterito sing. radicem semper quaeras, huic repugnabit ruptio in quarta et quinta classibus occurrens; itaque hoc principium statui potest, quod in unaquaque absonantiae classe ea vocalis ut radicalis sumenda sit, ex qua caeterae juxta cognitas sonorum leges modo quam maxime obvio deducuntur. Quo posito, vocalis praeteriti sing. in tribus prioribus classibus, vocalis vero participii pass. in caeteris ut radicalis habenda est.

§ 139. Verba, quae ad diversas absonantiae classes pertinent, jam supra (§ 119 sqq.) memoravimus; dantur tamen et aliae plurimae stirpes, quae, eamdem absonantiae relationem praese ferentes, etiam ad verba fortia, licet in lingua, qualis ad nos pervenit, non jam occurrant, referendae sunt. Huc ergo veniunt:

1) Svillan tumescere, ufsvalleins inflatio;— hilþan benignum esse, haldis libens, viljahalþei benevolentia, hulþs benignus, propitius;— vilþan rudem, fortem esse (?), vilþeis sylvestris, valdan dominare, vulþus gloria;— vimman maculare, gavamms impurus, anavammjan vituperare;— svimman natare, svumsl tabula;— ïnnan favere, anno stipendium, ansts gratia;— grindan molere, commolere, grindafraþjis pusillanimis, grundus (pulvis, terra) solum;— tindan, urere, tandjan accendere, tundnan accendi;— sinþan ire, sinþ itus, gradus (vices), gasinþa socius peregrinationis, sandjan mittere;— vriggan torquere, circumdare, 1003 vruggo tendiculum;— þigkan cogitare, þagks gratiarum actio, þagkjan cogitare, þugkjan videri;— sviggvan nutare, afsvaggvjan vibrare;— vairdan curare, vairdus hospes, vards custos, fravardjan corrumpere;— vairman calefieri, varms calidus, vaurms vermis;— flaihtan torquere, flahto torques.

2) Hilan celare, hilms galea, halja inferus, huljan operire, velare;— milan (coll. malan), miliþ mel, mel (mensura) tempus, mulda pulvis;— silan possidere, saljan manere, sels (dives) bonus, sulja fundamentum, planta, gasuljan fundare;— skilan separare, excoriare, skilja carnifex, skildus (squamma) scutum, skalja (squamma) later (gall. tuile);— tilan convenire, accommodari, tils accommodatus, tals aptus, talzjan adaptare, instruere, educare;— himan operire, himins coelum, gahamon vestire, induere;— friman accelerare, fram in conspectu, fruma primus;— qinan (?), qino femina, qens mulier;— þinan extendi, ufþanjan extendi;— minan cogitare, gaminþi memoria, anaminds suspicio, munan putare;— vinan deficere (?), vinja pascuum, vans deficiens, vens exspectatio;— airan laborare, colere (?), airus nuntius, arjan arare;— fairan accusare, fairina crimen, ferja insidiator, gafaurds concilium:— svairan gravem esse, svare inanis, vacuus, svers honoratus;— vairan manere, durare, tutum esse (?), vair vir, vairilo labia (oris custodes?), gavairþi pax (hucne?), vars sobrius, varjan arcere, verjan conservare; stikan pungere, stiks, acus, punctum, staks vice, hleþrastakeins tentorium figere.

3) Knivan (?), kniu genu, knussjan genuflectere;— hlivan audire, hliuþ attentio, silentium, hliuma auditus;— tivan paratum esse, taujan facere, tevi coma, gatevjan praeparare, ordinare;— faihan aptari, bifaihon decipere, fullafahjan satisfacere;— didan facere, deds factum (coll. § 127) .

4) Feian hostilem esse, ïnfeinan misereri, faian vituperare, fijan odi;— geiran desiderare, geiro aviditas, cupiditas, gairnjan cupere;— heivan operire (?), heiv domus, hivi (tectum) adspectus;— leiban manere, laiba reliquiae, bilaibjan relinquere, aflifnan superesse;— veiban vertere, bivaibjan circumdare;— gleitan lucere ( glitmuni splendor), glitmunjan splendere;— vleitan adspicere, andavleizns adspectus, vlaiton aucupari, circumspicere, vlits adspectus, vlizjan in faciem verberare;— geisan terrere, usgeisnan mirari, stupescere, usgaisjan stupefacere.

5) Giuman enutrire, curare (?), gaumjan considerare, guma homo;— skiuran vehementer commoveri, vinþiskauro ventilabrum, skura fremitus, turbo;— jiukan convenire (?) jiuka discordia, jiukan pugnare, juk par, gajuka comes, gajuko similitudo, jukuzi jugum;— liuhan lucere, liuhaþ lux, liuhtjan illuminare, lauhatjan illuminare, lauhmuni fulgur;— liuban amari, liubs dilectus, galaubjan credere, galaubs carus, pretiosus, galubs pretiosus, broþrulubo caritas fraterna, lubains spes;— diupan altum esse, diups profundus, altus, daupjan immergere, baptizare;— sliuþan lubricum esse, afslauþjan 1004 terrere;— liutan adulari, decipere, liuts simulator, liuta adulator, hypocrita, luton decipere.

6) Galan cantare, clamare, goljan salutem dare, avere;— dagan lucescere, dags dies, ahtaudogs octiduanus;— haban habere (gall. tenir), haban habere, haftjan adhaerere, gahoban continere;— saþan saturatum esse, saþs saturatus, gasoþjan saturare;— watan vehementem esse (?), wass vehemens, wotjan minari, increpare, injuriis prosequi.

«Annotatio.—De nonnullis harum stirpium quaestio est, utrum, invita absonantia, cui subjacent, ad illa fortia verba equidem deperdita referendae sint, an potius non credendum, quod absonantia etiam alibi, quam verbalibus radicibus, interdum irrepserit (§ 32, 3, annot. 2), cum idea propius ad radicem nominalem quam ad verbalem accedere videatur, ut puta qinan, knivan, dagan.

«Annotatio 2.—Alia vero vocabula juxta regulas absonantiae deduci nequeunt atque adeo origini ex verbo forti repugnant; hujusmodi sunt praesertim astrorum nomina, ut sunna, mena, stairno; elementorum et naturae phenomenorum, ut airþa, vato, fon, vinds, rign; animalium, ut fauho, auhsa, lamb, viþrus, ulbandus, asilus, fugls, ara, dubo, ahaks, hana, sparva; plantarum earumque partium, ut triu, bagms, aurts, gras, þaurnus, asts, tains, vaurts, laufs, akran, basi, peika, smakka; membrorum corporis, ut haubiþ, auso, augo, munþs, tunþus, tuggo, hals, arms, brusts, vamba, fotus, etc., licet nonnulla alia huic classi pertinentia etiam ad radicem verbalem forsan referri possint, ut hunds et handus ad hinþan, vulfs ad vilvan (?) et similia.»

§ 140. Radix igitur in grammatica, sicut et in plantis, ea est pars oculis abscondita, ex qua vocabulum enascitur; stirps vero e radice palam effertur, ut concretum vocabulum efformet. Jam vero etiam stirps vocabuli, si hoc ab elemento formativo separemus, forma monosyllaba semper apparet induta; si autem vocabulum relative ad flexivum elementum spectemus, stirps id est, hoc elementum tantummodo sejungamus, stirps derivativa esse potest, augmento formativo ditata, et consequenter polysyllaba. Sic ex. gr. nam radix est et nim stirps τοῦ niman; numt vero (cum augmento formativo t, § 148) stirps τοῦ numts, nemeig (cum augmento formativo eig, § 150, ζ) stirps τοῦ nemeigs.

«Annotatio.—Stirps igitur a forma fundamentali in eo distinguitur, quod haec jam elemento formativo locupletetur; hinc de forma radicali tractandum est ubi de flexione vocabulorum, de stirpe vero, ubi de formatione agitur. Sic ex. gr. nam radix, numt stirps, Numpti tandem forma fundamentalis est τοῦ numts.»

§ 141. Quod si vocabulorum formationem exterius tantum spectemus, eam sive ex terminatione unicuique dictionum classi propria cum vel absque absonantia per simplicem appositionem, ex. gr.,: niman, nems a radice nam; sive ex compositione duarum vel plurium stirpium, ut afniman, arbinumja, miþgarda 1005 vaddjus produci videbimus. Si autem eamdem formationem interius, id est, habita vocabuli propria significatione, eam in quatuor classes dividi constabit, nempe: nominalem, pronominalem, verbalem et adverbialem. Quoad vero elementa formativa, semper immediate stirpi connectuntur, illisque deinde 1006 flexiva appendent. Insuper elementum formativum est sive simplex consonans (ut t in numts), sive integra syllaba (ut eig in nemeigs). Ubi autem vocabulo jam derivato augmentum formativum ulterius affigendum est, plures indesyllabae formativae sibi succedentes adesse possunt, ut in skalkinassus a skalks.

A. Formatio Nominalis.