445-446 In Librum De Synodis Praefatio.

I. Ubi et quando scriptus sit hic Tractatus.—Non est sejungendus a libris de Trinitate hic tractatus, quem mss. prope omnes cum illis ita conjungunt, ut in duobus Colbertinis et Germanensi, imo a Cassiodoro liber decimus tertius nuncupetur. Neque etiam distat tempore aut materia. Nam et fidei illustrandae causa susceptus est, et exsilii, non secus ac illi, partus fuit. Jam enim Hilarius, uti declarat ipse 0471C num. 2 et 63, totum triennium in exsilio exegerat, et adhuc intra decem Asiae provincias consistebat, cum illum edidit. Quocirca postremis hujus libri verbis fratres suos, ut in orationibus sanctis exsilii sui memores sint, rogat. Si tamen Scultetum (in analysi, pag. 393) audias, scriptus est hic liber vel Seleuciae in synodo, vel Constantinopoli, vel in ipsa reformatione ecclesiarum Italicarum, cum jam ab Orientis partibus, in quibus exsulaverat, rediisset. Usque adeo animis dominatur inolita de rebus, non secundum ipsas, sed secundum propria placita, judicandi consuetudo! Eodem vitio implicatus Erasmus non multum attendit quid diceret, cum quem memorat Hieronymus Hilarii librum Ariminensis et Seleuciensis concilii historiam continentem, huic forsitan 0471D tractatui admixtum pronuntiavit. Quid enim in eo reperit, quod non ante praedicta concilia sit gestum, aut quod per se ad eorum historiam pertineat (Erasm. praefat. in Hilar.) ? Verum ex Hilarii ipsius verbis num. 8, perspicuum est, scriptum esse hunc librum, cum jam propter terrae motum, qui an. 358, die Augusti 24, contigerat, concilium Nicomediae, vel etiam Nicaeae in Bithynia congregandi immutatum esset propositum; cumque nondum decretum esset, ut omnes quotquot possent Ariminum atque Seleuciam cogerentur; sed tantum ut bini aut singuli ex singulis provinciis, iique Ancyram atque Ariminum convenirent. 0472A Quod cum anno 358 desinente statutum fuerit; nemo non facile concedet, hunc tractatum anno 359 ineunte, vel etiam exeunte 358, fuisse editum. Hoc certe constat, et post mensem Augustum an. 358, et ante Maium an. 359, epocham illius esse figendam.

II. Qua occasione. Quo fine.—Litterae a Gallicanis episcopis paulo post damnatam ab iisdem Sirmiensem 0472C formulam secundam, nec longe ante Ancyranae synodi celebrationem, adeoque circa mensem Martium anni 358 acceptae, rescripto huic occasionem praebuerunt. Cujus scopus, 1º communionis dominicae reddere vicem; 2º nonnullorum optatis facere satis, qui quid Orientales in fidei professionibus gerant aut gesserunt, quidve super omnibus eorum dictis ipse sentiret, rescire cupierant; 3º id elaborare, ut Orientales et Galli, qui contra erumpentem novissime Anomoeorum haeresim conspirarant, sed mutuis tamen inter se suspicionibus laborantes, etsi forte non admodum sententiis, certe verbis adhuc 447-448 dissidebant, in synodis proxime habendis jam in unum convenirent, ac suspicione omni deposita fidem unam complecterentur.

0472D III. Libri summa.—Hujus rei gratia, postquam Gallis de illaesa et constanti illorum fide verbis amicissimis est gratulatus, primum Sirmiensem blasphemiam refert eique opponit quas Orientales Ancyrae contra Anomoeos ediderant fidei definitiones; iis tamen suppressis, quas eorum legati Sirmium venientes reticuerant. Tum fides omnes subjicit post sanctam synodum Nicaenam diversis temporibus et locis conscriptas, Antiochenam videlicet an. 341, pseudo-Sardicensem an. 347, et Sirmiensem contra Photinum an. 351, quas omnes sese complecti episcopi Ancyrae congregati in sua synodica epistola 0473A apud Epiphanium haer. LXXIII, n. 2, non semel testificantur. Hos enim potissimum Hilarius Orientalium nomine intelligit. Quos amice ad veritatem revocare studens, ita laudat eos, qui avita et apostolica fide contenti scriptas fides nesciunt, ut tamen professionum pluralitatem excuset, et quidquid in eis defendi potest benigne interpretetur atque defendat. Imo quidquid contra ὁμοούσιον solet opponi, non tacet; nec dissimulat quod in gratiam verbi ὁμοιούσιον potest afferri. Postmodum tamen subjecto Nicaeno symbolo, retinendum esse ὁμοούσιον validissimis rationum momentis conficit atque concludit.

IV. Non fuit versus e graeco, sed tantum Symbola Orientalium. Symbola illa ad litteram vertit.—Haud scio an propter praedictas fidei confessiones latine 0473B redditas, a Sculteto post Gillotium (praefat. in Hilar.) dicatur hic liber versus de latino in graecum, non appensis verbis, sed reddito sensu: longe minus constat an Erasmus eadem etiam de causa veluti pro comperto asserat: Hunc librum Hilarius, ut ipse testatur, vertit e graeco, sed hac libertate, ut ubique neglectis verbis sententiam modo reddat, et ubi locus invitat, aliquid de suo admisceat: quam libertatem sibi permittit et in psalmis scribens. Non enim fert communis sermonis usus, ut opus latinum dicatur e graeco versum, quod quaedam monimenta contineat e graeco translata. Sed, quamvis aliud omnino sonent Erasmi praesertim verba, demus tamen eos in unas Orientalium formulas huic libro admixtas respexisse. Unde habent, Hilarium neglectis 0473C ubique verbis tantummodo reddidisse sententias? Afferunt quidem quod testatur num. 9, se Ancyrana decreta verbis quam poterit absolutissimis expositurum; non quod non ab aliis jam fuerint edita, sed quod ex graeco in latinum ad verbum expressa translatio affert plerumque obscuritatem, dum custodita verborum collatio eamdem absolutionem non potest ad intelligentiae simplicitatem conservare. At primo de solis Ancyranae synodi definitionibus sermonem hic habet. Deinde expressam ad verbum translationem plerumque obscuram esse insinuat, non quatenus verba reddit, sed quatenus eumdem verborum numerum, ordinem collocationemque scrupulosius custodit: quod aperte in Psal. LXVII, n. 21, declarat, se nimirum jam monuisse, plerumque interpretes cunctos, dum 0473D collocationem ordinemque verborum demutare ac temperare non audent, minus dilucide proprietatem declarasse dictorum. Postremo qui graeca exempla cum latina Hilarii versione contendet, facile assentietur vix ullam potuisse confici litterae tenaciorem: et perinde Erasmum, Gillotium atque Scultetum de re sibi non comperta verba facere voluisse.

V. Titulus.—Si etiam propius inspexissent totius hujus Operis rationem, displicuisset eis vulgatus titulus, De synodis fidei catholicae contra Arianos et praevaricatores Arianis acquiescentes. Quasi vero synodi, quarum expositiones complectitur, a Catholicis contra Arianos habitae fuerint, et non potius ab ipsismet maximam partem Arianis aut certe Semiarianis. 0474A Saltem negari nequit Sirmiensem, quae praecipuum in hoc libro locum obtinet, non contra Arianos, sed contra Photinum, Antiochenam vero contra Athanasium, ac demum pseudo-Sardicensem adversus eumdem aliosque catholicos convenisse. Minus male in antiquissimo basilicae Vaticanae codice inscribitur: Liber catholicae 449-450 contra Arianos et praev. Arianis acquiescentes: maxime cum non contineat ille codex, nisi primam hujus libri partem cum Ancyranae fidei definitionibus, quibus auctores Sirmiensis blasphemiae iisque acquiescentes refelluntur. Neque sufficientem libri hujus notitiam praestat inscriptio de Synodis, quae in mss. ab annis 500 obtinet. Hujus auctorem esse conjectamus Hieronymum, qui cum non haberet quo nomine hoc Opus breviter indicaret, 0474B appellarit de Synodis, puta ad imitationem libri Athanasii eadem ratione inscripti, cum quo quamdam habere videtur affinitatem. Quamquam apud Athanasium specialis est titulus de Synodis Ariminensi et Seleuciensi; de quibus primum agit data opera, ac postea velut ex occasione plures refert fidei confessiones: non ut eas quidem, quemadmodum Hilarius, benigne excuset; sed ut Arianorum in fide inconstantiam demonstret. Unde fit, ut etiamsi utriusque Opus in hoc simile sit, quod ambo exhibeant plures Orientalium fidei definitiones: cum tamen utriusque valde diversum sit consilium, nec titulus Athanasii libro praenotatus ad eam proprie partem pertineat, quae cum hoc Hilarii Opere similis apparet; unius inscriptio non debeat esse norma alterius. 0474C Itaque hoc Opus non alio nomine ab ipso Hilario inscriptum putamus, quam eorum ad quos illud misit. Et quidem in omnibus probae notae mss. simpliciter epistola nuncupatur: neque aliter laudatur a Facundo Hermian., lib. X, c. 6: B. Hilarius, inquit, Arianorum potentissimus atque acerrimus expugnator, et constantissimus fidei Christianae defensor, in epistola quam de exsilio scripsit episcopis Germaniae primae et Germaniae secundae, etc. Verum ut absit novitatis molestia, titulum receptum de Synodis non mutamus: cui tamen adjicimus, seu de fide Orientalium, ut in fronte habeat lector brevem eorum quae tractanda sunt indicem.

VI. Tractatus hic auctoritate commendatur.—Hunc tractatum, quem orationis fructum, pacis semen, et 0474D germen caritatis cognominare licet, Vigilium Taps. vidisse liquet ex libro ipsius V contra Eutychen, num. 3, nec satis advertisse quo spectaret. Eumdem laudavit Facundus non solum lib. X, cap. 6, sed et lib. XII, cap. 3, Augustinus vero epist. XCIII, num. 31 et 32, adversus Vincentium Rogatistam vindicavit. Tanti autem illum fecit Hieronymus, ut propria eum manu descripserit. Prolixum valde, inquit epist. VI, ad Florentium, librum de Synodis sancti Hilarii, quem ei apud Treviros manu mea ipse descripseram, aeque ut mihi transferas peto.

VII. Speculum est virtutum Hilarii. Praesertim lenitatis.—Neque ob hoc solum commendandus est, quod plura continet gesta quae historiam illustrant, 0475A sed et quod veram ac vivam prae se ferat sanctissimi Praesulis effigiem. In eo enim uno tractatu velut in speculo resplendent prope omnes Hilarii virtutes, prudentia, constantia, animi magnitudo simul et demissio seu humilitas Christiana, castus amor patriae, summum pacis studium, fidei sinceritas atque integritas, etc. Maxime autem egregia illa conciliandis sibi omnium animis nata lenitas atque modestia, qua praeditum eum fuisse testatur Rufinus (lib. I Hist., c. 31) , adeo ubique elucet, ut vel nondum audito Rufini testimonio, praeconceptam vulgi opinionem, qua animi eum paulo concitatioris ac vehementioris fuisse putant, statim excusserimus uti falsam et iniquam. Qua in sententia non mediocriter confirmamur ex sedatis ac melle conditis responsis ad 0475B ea, quae in hocce suo tractatu nonnulli male reprehenderunt. In iis enim clare apparet invicta illa animi tranquillitas, qua potuit etiam laesus, pacatam dictorum rationem reddendo, suos delinire censores, irasci propria in causa prorsus nescivit. Sed de illis responsis, quae nunc primum e tenebris eruuntur, nonnihil hic praeloquendum.

VIII. Unde eruta sint apologetica hujus libri responsa.—In codice Carnutensi Romanis litteris scripto ante annos, uti videtur, 900, necnon in Michaelino hunc librum invenimus variis in locis auctiorem. Ea, quibus auctiores sunt, neque orationi reliquae satis cohaerent, neque omnino ad 451-452 eam non pertinent, Hilarium vero prorsus spirant, quem exhibent pro se proprio nomine respondentem. Eadem 0475C additamenta iisdem in locis prae se ferunt mss. Tellerianus et recentior Carnutensis, sed ad marginem dumtaxat adscripta. Remigianus vero alia in ipso textu, alia in ora libri habet, praemissa admonitione quod ea exstent in quibusdam exemplaribus. Denique in pervetusto basilicae Vaticanae exemplari, quod primam tantum hujus libri partem continere jam diximus, duo hujusmodi additamenta reperire est ipsi textui pariter inserta.

IX. Eorum utilitas.—Ea autem omnia Hilarii esse tam perspicuum est, ut id probare velle supervacaneum videatur. At sicut ipsis libri dictis immixta, eorum ordinem confundunt; ita seorsim suis locis posita, magno praesidio sunt ad enodandas quaestiones nonnullas, de quibus etiamnum disputatur. 0475D Aliqua etiam nos docent Hilarii gesta scitu dignissima, quae hactenus latuerant, nimirum piissimum Praesulem male apud quosdam ob hunc tractatum audiisse, eumque nominatim a Lucifero, haud dubie Calaritano (quem indolis paulo durioris atque austerioris fuisse nemo nescit), culpatum fuisse tamquam verbi ὁμοιούσιον approbatorem, et adulatorem nimiumque laudatorem Orientalium, quibuscum remissius agens, illos veluti verae fidei praedicatores celebrasset. Neque a majoribus auditum erat, eum apologeticum opus instituisse: quod saltem ex parte nobis repraesentant praedicta corollaria, quae apologetica ad reprehensores libri de Synodis responsa nuncupare placet.

0476A X. An sint fragmenta, an notae. An nullum amplius desiderandum.—De his ambigere licet, selectane sint amplioris apologiae fragmenta a studioso aliquo suis locis aptata, an vero sint tantum notae et appendices ad illustrandos hujus libri locos, qui reprehensioni locum dederant, ab ipsomet Hilario adtextae, et ad censores suos cum libro iis notis illustrato missae. Probabile tamen putamus, illum a Lucifero de iis quae tum sibi, tum aliis in hoc Tractatu displicuerant admonitum, eumdem ipsi Tractatum brevibus illis responsis auctum misisse, quibus omnes de fidei suae sinceritate certiores faceret. An vero ex illis responsis nullum amplius desiderandum sit, non ausim asserere: si quidem vel ex iis, quae nunc primum eduntur, codices alii alia habent, nullus qui 0476B omnia. In multis nullum occurrit. In pluribus reperire est primum sine aliis: secundum autem uni ms. S. Petri de Urbe debemus: denique in Carnutensi et aliis, in quibus caetera exstant, desiderantur duo priora.

XI. Unde se purget Hilarius.—Singula autem ad suspiciones amovendas eo magis sunt idonea, quod ex iis ipsis locis sese purget Hilarius, in quibus reprehensus fuerat. Necessarium certe erat hoc scandalum: ut ab ipso cum jucunda quadam animi admiratione audiremus, quanta in temperandis omnibus libri sui verbis prudentia usus esset. Quis enim jam non miretur simul et amet demonstrantem, se Orientales quidem laudasse, sed absque adulationis vitio, utpote quos objurgare suo loco non praeterierit; ac licet blandos eos sermone allocutus sit, id se praesertim 0476C fecisse, ut procacia effugiens convicia, occulta eorum expositionum scandala utilius deinde proderet: neque vero se omnem ab eis suspicionem ademisse, quos non veram fidem, sed tantum verae fidei revocandae spem attulisse dixerit: se denique homoeusion invitum ac solo pacis studio, ne videlicet a Lucifero illud praedicante dissideret, cautela quanta maxima suscepisse?

XII. Falso creditur Orientales ut orthodoxos habuisse.—Ex quibus jam manifeste refellitur vulgaris opinio, qua Hilarius Orientales, qui Semiariani vulgo cognominantur, velut orthodoxos habuisse, eorumque formulas tamquam catholicas approbasse existimatur. Vidit quidem eos ad veram fidem progressum facere, vidit eorum formulas sensu catholico 0476D intellectas quodam modo ferri posse; laudavit, et quantum potuit promovit accedentes, iisque verum confessionum suarum sensum (ut ita dicam) digessit, et quasi liquatum blande propinavit: at ut prorsus catholicos habuit numquam, neque suspicionem ab eis adimere voluit.

453-454 XIII. Falso creditur de eorum formulis diversa ab Athanasio sensisse. Conciliatur diversa utriusque loquendi ratio ex scopi diversitate.—Hinc quoque evanescit, quod prope in omnium animis insederat, Hilarium in hoc tractatu de formulis Orientalium diversa ab Athanasio in libro pariter de Synodis inscripto sensisse, et quod ille aperte damnat laudasse. Si enim eos, qui Ancyrae congregati 0477A Anomoeis acriter restiterunt, Filiique cum Patre in substantia similitudinem tot decretis sanxerunt, neque veram fidem attulisse sensit; longe minus eos attulisse senserit, qui aut Antiochiae, aut Philippopoli, aut Sirmii nondum ita prope ad veram fidem accesserant. Si autem quis quaerat, cur non diversa sentiens, tam diversa loquitur: in promptu est responsio. Attendat enim utriusque scopum: et facile conciliabit utriusque sermonem. Quis enim nesciat iisdem de rebus, pro consilii diversitate, diversam sermonis ineundam esse rationem? Athanasio itaque qui hoc sibi suo libro praescripserat, ut Arianos ex fidei formulis toties editis totiesque mutatis, inconstantis adeoque perversae fidei convinceret, palam et aperte improbanda erat tanta formularum varietas. 0477B At vero Hilario, qui hoc sibi maxime proposuerat, ut et Orientalium benevolentiam captando, et in eorum favorem nonnihil flectendo Occidentales, utrosque ad concordiam et pacem in synodis jam indictis ineundam praepararet, multa fuerunt dissimulanda, formularum iterato condendarum excogitandae causae, ac denique dicta quibus enuntiabantur benigne interpretanda.

XIV. Conciliatur ex diversitate temporis. Libri ad Constantium nihil habent quod cum hoc pugnet.—Praeterea iis non una ratione loquendum fuit, qui non uno tempore scripserunt. Scripsit namque Hilarius ante Ariminensem synodum, cum ei spes erat, ut quemadmodum Orientales adversus Anomoeos a Constantino auditi erant, ita ipse, quod in optatis 0477C semper habuerat, adversus Valentem et Ursacium benigne audiretur. Hoc autem si sibi umquam daretur, duos illos Arianae sectae duces, qui Orientem Occidentemque totum commovebant, facile devincendos, et Imperatorem ipsum tandem ad veram fidem revocandum esse confidebat. Quod cum cogitaret, fides Orientalium, quibus tum mire favebat Constantius, damnanda ei non erat, sed, quantum licebat, laudanda et approbanda. At vero Athanasius scripsit post praedictam synodum, quando jam poscebat Ecclesiae utilitas, ut quod in tot fidei confessionibus vitiosum erat, non dissimularetur, et quando ipse etiam Hilarius nec dissimulavit, nec pepercit. Tum enim libello ad Constantium, rursumque libro altero adversus eumdem Imperatorem, formularum 0477D multitudinem palam et aperte improbavit. His itaque libris, mutato jam rerum statu, mutavit stylum; non, ut quidam volunt, pugnantia cum iis quae libro de Synodis dixerat locutus est.

XV. Quam multis hujus libri locis indicet Orientalium fidem sibi non probari.—Neque vero ex verbis apologiae tantum, sed et ex ipsomet tractatu perspicuum est, Orientalium confessiones tunc temporis ipsi non fuisse per se et absolute probatas. Quorsum enim, num. 6, rursumque num. 65, tam enixe obtestatus est, ne de se ante sermonis consummationem judicaretur, nisi quia ex benignis interpretationibus suis de se posse male judicari praevideret? Quam ob causam, num. 7, de formulis a se exponendis ait: In quibus 0478A si quid vitiose inesse intelligitur, nemo mihi vitium potest assignare dictorum, internuntius enim, ut voluistis, sum ipse, non conditor; si illas ab omni vitio puras existimasset? Quid sibi vult quod his proxime subjicit, Ego quae gesta sunt fideliter transmisi: vos an catholica, an haeretica sint, fidei vestrae judicio comprobate; nisi se ea ne ab haeresis quidem suspicione aliena judicare? Verum expositis omnibus Orientalium formulis, nullam earum sibi probari luculenter indicat, num. 63, ubi miserum Orientis statum deplorans, Tantum, inquit, Ecclesiarum Orientalium periculum est, ut rarum sit hujus fidei (quae qualis sit, vos judicate) aut sacerdotes aut populum inveniri. Maxime cum id ipsum denuo, num. 66, cum quadam emphasi repetat. Quid postremo sonat illud num. 3, quod Gallorum 0478B fidei fama quosdam Orientalium episcopos sero jam ad aliquem pudorem nutritae exinde haereseos auctaeque commovit; nisi ab iisdem Orientalibus usque ad Ancyranam synodum, proindeque et Antiochiae et Philippis et Sirmii, nutritam fuisse haeresim atque auctam? 455-456 Imo quod in ipsa Ancyrana synodo ausi sunt, impium esse non sine doloris sui testificatione declarat num. 9.

XVI. Falsam synodum Sardicensem non habuit pro vera.—Quae cum ita sint, non occurrit nobis qua ratione nitantur, qui volunt sanctum confessorem, cum hunc librum scriberet, falsam synodum Sardicensem pro vera habuisse. An quod fidem illius non vocaverit Philippopolitanam? At hoc prudentiae fuit, ne quos conciliare peroptabat Orientales alienaret. Sed 0478C neque eam Sardicensem dixit, ne deciperet Occidentales. Eo autem temperamento illam inscripsit: Fides secundum Orientis synodum; ut illaesis Orientalibus, satis significaret illam eorum esse, qui ab Occidentalibus Sardicae congregatis secesserant; quod perinde est ac si Philippopolitanam vocasset. Sardicensem quidem eam dixit libro in Constantium; sed non tam ex sua, quam Constantii ipsius quem alloquebatur sententia. Et sane de rebus Orientis tunc erat instructior, quam ut verae ac falsae synodi Sardicensis discrimen ignoraret.

XVII.Etiamsi autem nonnihil suspectam haberet Orientalium fidem, quam tamen eis hoc libro patefecit benevolentiam, etiam postea Seleuciae et Constantinopoli conservavit. Nec aliter erga eos sese gessit 0478D Athanasius, qui etiam post annum 360, in lib. de Synod. pag. 916, scribit, cum Basilio Ancyrano ejusque similibus sic agendum esse, veluti cum iis qui non longe absunt a recipienda voce consubstantialis. Neque enim, inquit paulo ante, adversus eos veluti adversus Ariomanitas aut adversus Patrum hostes contradicimus; sed veluti fratres cum fratribus disceptamus, ut cum quibus nobis eadem sit sententia, controversia autem de verbis. In quo melius de Orientalibus sensisse videtur, quam noster Hilarius: qui cum similia quaedam dicat sub finem num. 8, ea se non tam certo asseverasse, quam pia quadam animi propensione, quae necdum sine formidine erat, locutum esse pluribus aliis sententiis demonstrat. Ita duo illi clarissimi 0479A viri nos exemplo docuerunt praeclaram illam Gregorii Naz. Or. XXI, n. 19, sententiam: Sic enim existimo in dubiis et incertis rebus faciendum esse, ut ad benignitatem et humanitatem propensiores simus, eosque, qui in culpa sunt, absolvamus potius quam condemnemus. 0480A Sed ad Hilarium nostrum quod attinet. de vero illius erga Orientales sensu, nullum ut diximus dubium relinquent ipsius responsa apologetica, quae et seorsim in notis, et post hunc librum simul in unum collecta exhibebimus.