603-604 In Fragmenta S. Hilarii Praefatio.

0619A I. An hoc opus Hilarii sit. Quaedam dubitandi rationes.—Praeclarum hoc antiquitatis monimentum Nicolai Fabri opera ex bibliotheca P. Pithoei anno 1598 Fragmentorum nomine editum, summo omnium plausu exceptum fuit. Nulli palam, quod sciamus, totum respuerunt quasi Hilario male adscriptum: de illius tamen auctoritate subdubitare non nulli videntur atque contra mussitare. Ipsi etiam initio nonnihil movebamur primo, quod epistola synodi Sardicensis ad universas ecclesias Fragmento II contenta, et Ariminensis concilii ad Constantium litterae, quae primam Fragmenti VIII partem conficiunt, cum latine scriptae sint, longe tamen castigatiores, pleniores ac mutuo sententiarum nexu elegantiores in graecis exemplaribus, quam 0619B in his Fragmentis reperiantur: deinde quod alia sit libro de synodis num. 34, alia Fragmento III, n. 29, pseudo Sardicensis fidei translatio. Tertio cum eo tempore, quo sibi restitutus Liberius Ecclesiae fidem egregie tueretur, hoc opus scriptum fuisse necesse sit; incredibile videbatur, ut ei jam correcto, imo etiam acerrimo fidei patrono, tot anathemata Frag. VI, num. 6, diceret Hilarius, qui Orientalibus necdum recte sentientibus, quia tamen ad veritatem propius accederent, libro de Synodis ita pepercit, ut nec laudes negarit. Deterrebat praeterea monstruosa quaedam rerum facies, et inordinata confusaque variarum epistolarum congeries, Hilario alias tanto cum ordine singula enarrante indigna. Angebamur denique, quod omnia haec Fragmenta non eo in mss. 0619C modo, quo illa Nicolaus Faber edidit, sub uno titulo atque Hilarii nomine occurrant; sed in duas veluti partes dividantur, quarum prima, quae Fragmentis XI, XIII, III, VIII, IX, V et VII, constat, nec Hilarii nec cujusvis alterius nomine inscribatur; quamvis illi cum in fronte tum ad calcem adscribatur altera, quae Fragmenta I, II, IV, XII, XIV, XV, VI et X, comprehendit. Ex quo auctoritas primae saltem partis, quae in prius vulgatis postrema est, sublesta videbatur ac levis.

II. Hilario asseritur mss. auctoritate.—His omnibus permoti, ad rei veritatem diligentius investigandam animum adjecimus. Ac primo quidem minime contemnendam esse duximus mss. auctoritatem, hoc opus non semel, sed iterum ac tertio S. Hilario adscribentium, nimirum initio primi Fragmenti, Incipit 0619D liber S. Hilarii Pictavensis provinciae Aquitaniae, etc., rursumque in medio Fragmento VI, Sanctus Hilarius anathema illi dicit, ac demum in fine Fragmenti X, Explicit liber S. Hilarii ex Opere historico. Namque si quis Pithoeo codici chartaceo, quod recentior sit et ab annis dumtaxat 300 descriptus, non satis tuto credi putet; fidem non negabit habendam S. Remigii Remensis exemplari, quod Sirmondus, cujus in potestate fuit, notis in Concilium Parisiense 0620A pervetus vocat; in quo idem rerum ordo, et eaedem erant inscriptiones. Hoc quidem exemplar frustra quaesivimus: sed Stephanus Baluzius litteris juvandis natus, varias Sirmondi lectiones suppeditando, jacturam nostram utcumque resarcivit. His accedit, quod cum Baronius ad an. 357, ex Cresconiana Collectione ac duobus mss., Liberii litteras Fragmento VI insertas describat, in novissima editione fatetur se in suis mss. easdem quas in his Fragmentis reperisse interpolationes Hilario pariter adscriptas.

III. Hieronymi testimonio.—Mss. suffragatur Hieronymus. Qui enim ab illo de Scriptor. eccles. inter 605-606 opera Hilarii recensetur, Liber adversus Valentem et Ursacium, historiam Ariminensis et Seleuciensis 0620B synodi continens, haud obscure promittitur titulo in fronte Fragm. I praenotato: Incipit liber S. Hilarii Pictavensis provinciae Aquitaniae, in quo sunt omnia, quae ostendunt vel quomodo, quibusnam causis, quibus instantibus sub imp. Constantio factum est Ariminense concilium, etc. Expressius tantum dixit Hieronymus adversus Ursacium et Valentem, quod hic generalius enuntiatum est quomodo, quibusnam causis, quibus instantibus. Nam quod haec Fragmenta sint operis adversus Valentem et Ursacium scripti, cum ex aliis, tum maxime ex secundo, decimo, ac duobus postremis est manifestum. Titulus quidem noster de Seleuciensi concilio nihil spondet, cujus tamen historiam, secundum Hieronymum, Hilarii liber debet continere. At Hieronymus, qui, ut ad libros de Trinitate 0620C ac de Synodis observatum est, operibus aliorum inspectis titulos de suo imponere solebat, ad Seleuciense concilium referre potuit monimenta, quae Fragmento X habentur, et indicantur secutura. Namque quae in eo narrantur inter Seleuciensis et Ariminensis concilii legatos Constantinopoli gesta, et ad Seleuciense et ad Ariminense indifferenter pertinent: ad Seleuciense quidem, cujus continuatio esse Constantinopolitana synodus videbatur; ad Ariminense vero, in cujus sententiam quodam modo abiit Seleuciensis synodus, dum ipsius legati fidem in illo concilio editam suscipere Constantinopoli coacti sunt.

IV. Hilarium prae se fert I fragmentum. Fragmenta alia cum primo affinia sunt.—Tituli autem veritatem non mediocriter confirmat fragmentum I: Episcopum 0620D quippe prae se fert Gallicanum, qui a rebus in Gallia gestis (num. 6.) exordium facturus sit; qui exsilium maluerit subire, quam prodita Ecclesiae fide domestico otio frui (num. 4) ; qui ut veram imperatori fidem persuaderet, impensiore cura audientiam poposcerit (num. 5) , nec potuerit impetrare; qui fidei depravationem, et corruptionem Evangeliorum jam raptim ingesserit, qui denique quo animo velit legi (num. 7) , lectorem praemoneat. Ita se Hilarius in ipso exordio 0621A propriis coloribus pinxit, ut quibus alias ignotus non est, nullatenus valeat latere. Cum autem primo illo fragmento indicetur subsecuturum opus, quod variis constet tum epistolis tum synodis, et Ariminensis concilii historiam ex Arelatensis aliorumque superiorum conciliorum gestis altius repetat; hujus fragmenti auctore agnito, maxima auctoritas accedit et caeteris.

V. Partis utriusque consensio.—Nulla certe videtur ratio, cur non prima hujusce collectionis pars aeque ac secunda Hilario adscribenda sit. Utraque enim variis epistolis ac synodis constat. Utraque, ut observavit Nic. Faber, aliquot locis verba auctoris ipsis actis habet immixta, quae sanctissimi confessoris phrasim exhibeant. Utriusque monimentis pariter 0621B demonstratur Ursacii ac Valentis nequitia simul et inconstantia. In utraque demum continetur nihil, quod non redoleat antiquitatem, quod historiae temporum non consentiat, aut quod non aliqua ratione spectet ad Ariminensis concilii historiam. Imo si a prima disjungatur altera, non est unde haec ad praedictae synodi historiam pertinere judicetur; cum sola pars prima illius gesta exhibeat: quae in hoc quoque cum altera convenit, quod perinde atque illa, et quae Ariminensem synodum praecesserint, et quae subsecuta sint, complectatur.

VI. Ex corruptione orta est illa in duas partes divisio.—Sed neque quisquam inficias ierit, totam illam collectionem in mss. Pithoeano ac Remigiano duas in partes male distingui, pejus vero postponi priorem 0621C posteriori; cum primae partis initium manifeste continuatio sit posterioris. Synodi enim Parisiensis epistola, a qua in mss. primae partis initium ducitur, rescriptum est litteris Orientalium quae in iisdem mss. partem postremam claudunt. Ex quo fit, ut titulus non in unam tantum partem, sed in omnem collectionem cadat. Quocirca Nicolaus Faber partium illarum ordinem invertere, et primae postremam praeponere non dubitavit.

VII. Scrupuli alii levantur.Hac difficultate expedita, quae gravior videbatur, facile jam excutiuntur 607-608 scrupuli, qui nobis initio negotium facessebant. Namque virum in Phrygiam relegatum non in genuina et integra epistolarum latinarum exemplaria, sed in mendosa incidisse quis stupeat? Quis vero neget, 0621D ex locorum mutatione accidere potuisse, ut alia esset in his fragmentis, alia in libro de Synodis pseudo-Sardicensis fidei translatio? Certe mirandum non est, eum in diverso opere, tempore ac loco non uni versioni stetisse, qui praedictum pseudo-Sardicense symbolum ac Sirmiense contra Photinum, quamvis utrumque graece iisdem verbis enuntiatum sit, in uno eodem de Synodis libro non una ratione verterit. Jam vero ad anathemata Liberio dicta, ab aliis responsum est ea forte ab aliena manu ad marginem adscripta, exinde in textum irrepsisse; ab aliis autem ea tum ab Hilario prolata esse, cum ejusdem pontificis plenam ignaviae epistolam primum accepit. Putant enim hic exhiberi Hilarii adversaria sine ordine descripta, 0622A quae ipse primum ad opus absolutius conficiendum sibi comparasset. Tunc vero in mentem ei venire potuit illud Apostoli Gal. I, 8: Licet nos aut Angelus de coelo evangelizet vobis praeter quam quod evangelizamus vobis, anathema sit: Ut in Liberium Christi causae desertorem id sibi licitum existimaret quod Apostolus in se et in Angelum Dei non permisit tantum, sed et praecepit. Neque quidquam proclivius est vehementer amantibus, quam ut aliqua in eum, quem ab amico turpiter deficere audiunt, indignationis nota compensare conentur, quod illi de amatorum numero decedit. Sed si dissuta operis numquam absoluti adversaria ad nos pervenisse concesseris; erit pariter concedendum, monimenta illa, quae identidem indicantur secutura, nec tamen sequuntur, iis locis ab Hilario 0622B tantum destinata esse, ubi ea prae manibus haberet. Quibus autem placebit, haec absoluti operis fragmenta esse, nihilominus ex iis quae desunt constabit, ea aliter quam modo habentur ab Hilario esse ordinata. Utram vero praetuleris opinionem, horum fragmentorum confusio nihil eorum officiet veritati.

VIII. Unde orta libri hujus confusio.—Rufini testimonio et antiqua censenda est libri hujus corruptio, et haereticis adscribenda: si tamen ad hoc opus referendum est, quod ille Tract. de adulteratione librorum Origenis ait (apud Hieron. tom. IX) . Hilarium ad emendationem eorum, qui Ariminensi perfidiae subscripserant, librum instructionis plenissimae conscripsisse, qui subinde ab haereticis ita foedatus sit, ut ne eum quidem Hilarius ipse agnosceret. Sed cum his verbis 0622C multa Rufinus immisceat aperte falsa et quae fabulam omnino sapiant; vix quidquam ex iis conficias: nisi forte dixeris, libri hujus depravationem iis fingendis occasionem praebuisse. Et vero Arianorum nequitia dignum erat, ut libri hujus integritatem nobis inviderent. Casu etiam evenire potuit illius confusio.

IX. Qui nunc novo ordine reparata.—Verum jam non tanti refert scire unde orta sit, quanti interest ut quomodocumque reparetur. Vix enim ea serie, qua in mss. exstat, sine fastidio legi possit, et sine quodam a vero aberrandi discrimine. At quis ordo tenendus? Jam desiderarunt nonnulli, varia monimenta in eo contenta secundum temporum ordinem distribui. Huic tamen se non semper adhaesisse significat Hilarius (Fragm. I, n. 6) , cum se a gestis Arelatensibus, 0622D quamvis aliud postulet rerum ordo, initium facturum esse praemonet. Quamquam cum ibi rationem reddit cur alium ordinem sequatur, in caeteris ordinandis tempora se non neglexisse haud obscure indicat. Unde et statim subnectit: Hoc etiam non inutiliter admonebo, ut ad omne hoc volumen diligens intentio adhibeatur. Omnia enim sunt et separanda temporibus, et distinguenda judiciis, etc. Hanc igitur dispositionem censuimus optimam fore, quae omnia sic temperaret, ut et temporum servaretur ordo, nec rerum ab Hilario ordinatarum ratio immutaretur. Eam ob rem observavimus quoties in toto hoc opere desideraretur aliquid, quod auctor se subnexuisse significaret; aut certe sequeretur, quod cum praecedentibus 0623A non cohaereret: tum illud in tot fragmenta partiti, quot in locis nacti sumus dissutum aut aliqua sui parte mutilatus, fragmenta singula secundum ordinem temporum collocavimus.

609-610 X. Novi hujus ordinis utilitas.—Novo illo ordine primum tituli a Nicolao Fabro inditi veritas comprobatur; eorum deinde consulitur commoditati, qui opus illud vel indicare cupient, vel indicatum recognoscere; ac demum lectori praestatur, unde illud jucundius jam legat atque utilius. Si enim ingrata est et ad errorem ducit rerum gestarum confusa narratio; jucunda esse debet et ad veritatem reducere distincta et ordinata. Experti sumus ipsi, quam sibi mutuo singula Fragmenta suo loco posita lucem afferant. Certe quid in hoc libro desit, si non exhibent, plerumque saltem ostendunt. Interdum etiam 0623B dum continuatam rerum seriem ex ordine explicant, sensum demonstrant sub mendosis verbis latentem. Clarius denique animo intuendum proponunt totum in hoc opere auctoris consilium.

XI. Libri hujus summa et scopus.—Statim ex fragmento I apparet, Hilarium ab Arelatensi synodo, cujus acta desiderantur, hunc librum inchoasse. Ex quo non absurde cogitare est, ea ad praedictam Arelatensem synodum illustrandam pertinere, quae de Sardicensi ac solemni Valentis et Ursacii retractatione fragmento II subjiciuntur. Ex iis enim actis aperte demonstratur iniquitas sententiae qua Athanasius, Arelate ac postea Mediolani, Valente, Ursacio et Saturnino auctoribus condemnatus est. Unde in eodem fragmento n. 18, eorum, qui Sardicae Athanasii 0623C absolutionem procurarunt, comparationem faciens Hilarius cum iis qui Arelate in ejusdem conspirarunt damnationem, ait: Ignorasse vos negabitis Athanasio, cujus damnationem a vobis Valens, Ursacius, Saturninus exigunt, ab Osio, Maximino, Julio redditam communionem? Hinc quae sive Luciferi, Eusebii, aliorumque confessorum exsilia, sive Vincentii ac Fortunatiani lapsum spectant, et inter haec inserta Liberii primum fortiter dicta gestaque, ac tandem turpis cum Arianis consensus, haberi merito possunt velut Arelatensis synodi consecutiones, aut certe inchoationes Ariminensis. Cujus acta post haec suo ordine veniunt, et quae cum ad illud rescindendum variis in locis a catholicis statuta, tum ad ipsum propugnandum ab Ursacio et Valente tentata. Ex 0623D quo apparet, Hilarium hoc uno libro, quidquid in Occidente haeresis Ariana gesserit, comprehendere voluisse.

XII. Plura continet acta, sed quae ad unius Ariminensis synodi historiam referuntur.—Namque cum in his partibus fidei defensores Arelatensi synodo expellere coepisset, eos non fidei sed unius Athanasii gratia in exsilium ejectos esse vulgo persuasit; adeo ut hic error prope omnium occuparit mentes, tot sacerdotes idcirco, quod in illum sententiam non ferrent, exsulare, eamque non satis dignam esse suscepti exsilii causam. Errorem illum sanare curat Hilarius (Frag. I, n. 4) , cum mendacis haeresis progressus 0624A explicando, eam non unius hominis, sed totius fidei expulsionem suscepisse ex ipso exitu demonstrat. Quo circa quidquid ex variis conciliis exponit, ad unum Ariminense tamquam ad finem refert, in quo aperte patefecit haeresis, quid superioribus moliretur. Hinc si res spectes hoc libro contentas, plurium synodorum; si scopum, unius Ariminensis historiam complecti dicendus est. Cum autem hujus concilii maxime Ursacio et Valente instantibus tam infelix exitus fuerit; non male inscribatur contra duos illos Arianae sectae duces, quorum perfidia non ex iis solum quae Ariminensi in synodo ac post moliti sunt, sed et ex pristinis eorum actis comprobatur. Ex quibus rursum cum Hieronymo conciliatur libri hujus in nostris mss. consignata 0624B inscriptio.

XIII. Quando scriptus sit hic liber.—Itaque Hilarius Ecclesiae saluti numquam non prospiciens, sicut libros de Trinitate edidit, ne exsulantibus verae fidei praedicatoribus sana doctrina coexsularet (Lib. x de Trinit., n. 4) ; ita et suscepit hoc opus, ne absentibus plerisque Pastoribus noceret perversa: et ut unusquisque Judicio deinceps proprio consistens falsitatem illius per se discerneret, et opinionem non sequeretur alienam (Frag. I, n. 7) . Quod eo tempore convenientissimum erat, quod ad Ariminensem ecthesim excipiendam Constantii imperatoris edicto cogebantur omnes, et quo Hilarius, illaeso imperatoris nomine, eam omnibus damnandam demonstrare conabatur, donec liceret eamdem publice in 611-612 0624C conciliis damnare et abrogare. Sed et hunc librum Constantio adhuc vivo, et ab Oriente nondum reverso Hilario inchoatum esse, ex Fragmento I longe certius conficitur. Ad quod enim aliud, nisi ad Constantii tempus, commode retuleris isthaec num. 4: In Romani imperii negotiis quies carpitur, rex angitur, palatium fervet, episcopi circumcursant, etc. Quid porro sibi vult, quod paulo ante praemittit, Opus tento grave . . . locorum in quibus gesta res est, nosque agimus, desperatione peregrinum? Quis ille locus, in quo Ursacius ac Valens ut fidei perfidia Ariminensis praepolleret effecerint, nisi urbs regia et imperatoris comitatus? Quae item loca desperata, nisi Oriens, cujus decem Asianas provincias, paucis cum Eleusio exceptis, vere Deum nescire jam lib. de Synod. num. 63, audivimus? Propterea peregrinum est opus, quia cum 0624D Hilarius Constantinopoli, in qua versatur, atque circumjacentibus regionibus proficere se posse desperet, ad Occidentem illud destinat unde abest. Eam enim verbi peregrinum vim esse liquet ex his lib. de Synod. num. 63: Non peregrina loquor, neque ignorata scribo; audivi ac vidi vitia praesentium: cum ibi peregrina manifeste opponantur praesentibus. Hoc igitur adorsus anno 360, cum adhuc Constantinopoli versaretur, ac priusquam contra Constantium scriberet, postea in dies adauxit, uti fidem faciunt fragmenta II, XII, etc.

XIV. Quod in singula docte et copiose praefatus est Nicolaus Faber, non supprimendum duximus, ne 0625A periret laudata a multis lucubratio; sed ne Hilariana scripta longiore a se intervallo separaret, tantum in Appendice reponendum. Ita etiam ne cuiquam pereat antiquus ordo, quo singula hujus operis monimenta 0626A ab eodem vulgata sunt, hujus indicem subteximus, quem cum novo conferre uno intuitu quisque valeat.