D. Leandri Praefatio.

0089C I. Sancti Ambrosii scripta summo in honore habita sunt, eaque in multis olim vitiata a Maurinis praepurgata fuere.—Sancti Ambrosii, qui saeculo quarto episcopalem Mediolani nobilissimam sedem tenuit, plurimi semper scripta fecisse Patres, pontifices maximos, concilia oecumenica, et ipsosmet heterodoxos nemo eruditus ignorat . Attamen aeque norunt omnes, inter opera hujusce sanctissimi praesulis apocrypha multa fuisse relata multisque adeo vitiis referta, ut quiddam etiam a catholico sensu prorsus 0090C alienum redderent . Quare non defuerunt Romani pontifices, qui cum tam veteris tamque bene meriti de Ecclesia Patris scripta ad sanae doctrinae laudem cuperent efflorescere, viris doctis vehementer essent auctores, ut collatis curis, ad novam editionem excudendam optimae notae codices sedulo perquirerent, simulque conferrent; ex quibus et genuinos possent Ambrosianos fetus seligere, falsos respuere, et certas ejusdem praesulis sententias elicere. Hinc mandatis summorum pontificum Pii IV, et Pii V, Gregorii 0091A XIII, ac studio et labore Sixti V, Romana Ambrosii operum editio caeterarum omnium absolutissima prodiit in lucem . Verum cum et in illa non pauca reperirentur, quae, ut in ejusdem S. doctoris opera praefati sunt Maurini , non modo ab haereticis, verum etiam ab orthodoxis haud sine causa minime probarentur; praesto fuit ipsa Maurinorum manus, qui Herculeis, ut ita dicam, ferme exantlatis laboribus in rimandis bibliothecis, et codicibus conferendis episcopi Mediolanensis scripta omni naevo purgata suomet restituerunt honori, novam pervulgando editionem, quae superiores omnes judicii maturitate et multitudine eruditionis facile superavit .

II. Maurinorum editio tribus ditatur sermonibus e codice Sessoriano depromptis.—Jam vero quibus 0091B laudata elitio augeri possit, ecce, ut ego arbitror, tres mihi sermones inediti in Sessorianis nuper pluteis deprehensi sunt, quos eruditi viri sive fontis unde manant vetustatem spectent, sive documenta utilissima, quae inde ad informandos Christianorum mores redundare certum est, paulisper respiciant, dignos plane agnoscent, confido, quos cupide omnes ac benevole excipiant.

III. Sessoriani, codicis vetustas, et palaeographia.—Fons quidem horum sermonum praeclarissimus codex ille Nonantulanus est, formae fere quadratae, et sottilissimis membranis compactus, qui quondam numeris 60, 90, aut 134 praesignatus, modo in novo catalogo a me confecto quinquagesimum quintum sortitus est numerum. Ejus scripturam, quae ita 0091C evanida est, ut plures occurrant paginae valde lectu difficiles et obscuratae, in excuso specimine, quod in Romana S. Maximi editione anni 1784, tab. 1, n. 2, pag. 200 visitur, cognoscent eruditi. Illa quippe secundae, ut dicunt, Romanae aetatis ad Longobardicum inclinantis, ne cum eminentissimo Besutio dicam VI , mihi saeculo VII vel ad summum ineunte VIII exarata videtur. Ejusdem enim orthographia ad priscam normam rectissime scripta est; et quidem constanti adeo veterum codicum auctoritate firmata, ut plane ad rectiorem illum scribendi modum reverti necesse sit. Jam vero hoc eodem in codice nunquam forma V scribitur, sed semper est U; neque ulla alia quam una diphthongus ae absque nexu 0091D usurpatur; qui in pervetustis codicibus perpetuus fere mos est. Constanter quoque in illo praepositio ad retinet litteram d ante c, e, m, n, p, r, s, eaque ad sequentem consonam non reformatur, nisi in verbis, 0092A accipio, et arripio; con vero servat n ante l, m, p, r; atque in nunquam dimittit n ante b, m, p, s, si impleo verbum exceperis. Vocabula autem aput, aliut, illut, istut, jubat, etc., quorum lectio plerumque a sensu aurium scribentis dictata verba excipientis pendebat, fere semper recitato modo in codice scripta reperies, in quo bona rectaque scriptura habentur, caelum, condicio, intellego, querella, uincla, atque alia plurima, quae in meis scholiis palaeographicis textui substratis haud inobservata reliqui. Nulla praeterea in codice pausa est, nulla admirationis vel interrogationis signa, nulla verborum distinctio apparet; sed raro puncta et eadem semper media, ac ita temere apposita, ut magis sensus augeant ambiguitatem. Litterae in fine versuum aliquando minuuntur, vel in monogramma 0092B coeunt. Librarius nonnisi parcius litteris singularibus vel siglis utitur, et quidem iis, quae priscis tabellariis obvia fuerunt, ut ex. gr. Incp, Dns, Ds, ihs, xps, sps, scs, nr., pro Incipit Dominus, Deus, Iesus, Christus, Spiritus, Sanctus, noster, et in fine vocum b· et q· cum medio puncto pro bus et que.

IV. Ambrosiani sermones tres in hoc eodem codice contenti qua de re censeantur inediti.—Quod vero in hoc antiquissimo codice sermones tres S. Ambrosii nomine inscriptos inveniri ineditos asseram, coarguat me nemo; nam si id minus recte, haud tamen temere dixero; cum adhibita cura qua non potui majore, illos nec in Ambrosii hucusque vulgatis operibus, nec inter Ss. Augustini, Maximi et Fulgentii opera, quae vetusta aetate cum Ambrosianis scimus 0092C ivisse permixta, nec inter aliorum Ss. Patrum scripta repererim. Praecipue autem meum hoc praejudicium cumulabant tria illa Isaiae testimonia X, 33, 34, et XI, 5, quae integra leguntur in tertio sermone ; quia nempe Sabatierius in suis biblicis antiquae versionis fragmentis vel, ut illa X, 33, 34, nonnisi mutila referat, vel ut illud XI, 5, prorsus omittat. Cum enim auctor ille in quaerendis veterum biblicarum versionum testimoniis, maxime in Patribus, diligentiam omnem adhibere solitus fuerit, hinc haud inconsulte conjiciendum putavi, reapse Sabatierii aetate adhuc membranis hos delituisse sermones.

V. Eorum sermonum tituli et analysis.—Horum autem primus sermo inscribitur, de Perfecto; alter de eodem argumento, Adversus eos qui dicunt possessionem 0092D non distrahendam, sed fructibus misericordiam faciendam, tertius vero, de Charitate ex lectione sancti Pauli apostoli contra malos qui bonis invident, titulum 0093A praefert. In priori sermone auctor nonnullis Scripturarum testimoniis recitatis ostendit, Christianorum esse, ut pervenire valeant ad supremum gradum perfectionis, suas omnes facultates vendere, et pretium pauperibus distribuere, seque Dei providentiae adeo committere, ut divinae legis semper meditatione detenti, semperque praeceptorum custodia occupati, non habeant vacuum tempus quo cogitent saecularia, quo vane hujus mundi incommodis perturbentur, quo terrestrium divitiarum spe caduca fallantur. In altero eadem, quae superiore sermone dixerat, auctor confirmat; atque rerum terrenarum contemptus, et abdicatio quam gloriosa, utilis ac necessaria sit, Christi praecepto atque Pauli apostoli exemplo propositis, contra illius virtutis obtrectatores 0093B evincit. Demum in tertio sermone de virtute fraternae charitatis (qui ita in longius producitur, ut minus sermo quam tractatus inscriberem moralia documenta dogmaticis cumulavit. Illa itaque primo apostolica verba I Corinth. XIII, 1, 2, 3, auctor expendens, nihil nobis omnium virtutum genera prodesse docet absque charitate, utpote quae una caeteras omnes amplectatur virtutes, atque totius Christianae perfectionis sit complementum. Secundo ad varia charitatis opera descendens, dum ea praecipue humilitatis, mansuetudinis, benignitatis et simplicitatis esse declarat, eademque in Davidica et apostolica electione, ac in dominico exemplo contemplanda et imitanda proponit; in contraria vitia, scilicet superbiam, invidiam, iracundiam, inimicitiam caeteraque id genus vehementius 0093C insurgit. Interim e re nata de Domini nostri 0094A Jesu Christi divina et humana utraque perfecta natura, deque hypostatica unione ac de ejus baptismo, passione, morte et gloriosa resurrectione loquitur, nec non quaedam de sacramento baptismatis ejusdemque effectibus disserit.

VI. Quibus indiciis hi tres sermones adjudicantur Mediolanensi episcopo Ambrosio.—Quod autem hi sermones ipsi Ambrosio Mediolanensi episcopo tribuendi sint, id permulta et idonea indicia demonstrare videntur. 1º In illis quippe Ambrosianae locutiones frequenter occurrunt, et complures crebro reperiuntur sententiae, quae prorsus Ambrosium sapiunt; id quod in scholiis identidem palam feci, multoque plenius et uberius fieri poterat. Cui nec obstare et officere videatur, si aliquando sermonem remissiorem 0094B in illis quam in aliis S. praesulis tractatibus advertere sit; nam, ut Maurinorum verbis loquar, «stylum variari ab auctoribus, et pro re ac tempore modo attolli, modo deprimi non ignoramus .» Quin, ut ipsi cum Gillotio fatentur, scimus, novum «non esse, inquiunt, si sanctus doctor pro re, loco, tempore, personis, stylum mutavit .» Huc etiam addi potest, reliquis, qui modo habentur, sermonibus Ambrosium iterum ostetriciam, ut ita dicam, manum admovisse, cum illos collectos in libros redegerit; nostros autem, cum extra vagarentur disjuncti, eo modo quo ex ejus ore prolapsi sunt, munere tachygraphi ita ad nos permeasse impolitos. Caeterum, his in gratiam eorum, qui nimis naribus indulgent, notatis; nihil sane 0094C omnino contineri in illis pronuntio, quod a stylo, ingenio, 0095A et charactere Ambrosiano dissideat. 2º Et re quidem vera quod Ambrosius in priori sermone auditoribus suis bona omnia temporalia relinquere et pauperibus distribuere valde commendet, id apprime ipsimet convenit, quem omnes suas facultates reliquisse, et Ecclesiae vel pauperibus tribuisse ex historia cognoscimus ; quem hujusmodi rigidis ethices Christianae dogmatibus passim suam plebem quam diligentissime imbuere solitum fuisse ex ejusdem vulgatis scriptis certo certius habemus . 3º Ambrosium etiam in suis concionibus habuisse solemne illud praecipua quadam cura inculcare, quantopere Christiani homines ad fugiendas saeculi vanitates et anxietates obstringerentur, ut sacrae lectioni et Deo ipsi possent die ac nocte liberius vacare tum 0095B ex libris de Isaac et Anima, de Bono mortis, et maxime de Fuga saeculi, tumque ex Enarratione in psal. CXVIII manifestum est; et id hoc nostro sermone confirmatur. 4º Alterius vero sermonis tanta est cum superiore colligatio, ut horum unius cognito, utriusque qui fuerit auctor cognoscatur. 5º Qui nexus si quoque deesset, sententiarum natura et color, atque tempori convenientia dictata satis illum demonstrarent, acceptum Ambrosio referri oportere. Etenim procul dubio non solum suarum facultatum abdicationem ac in pauperes dispersionem in suis scriptis suadet Ambrosius, sed etiam hujusce evangelici perfectionis consilii non semel utilitatem defendit, et in illud obtrectantes perstricto calamo insurgit; cujusmodi exempla in psalmis, et praesertim in psal. CXVIII, 0095C ac in epistola quinquagesima octava reliquit . 6º Nec aliter de tertio sermone, qui eumdem ac alii duo sibi auctorem vindicat, ut ex consecutione patet, dicendum est. In illo quippe Ambrosius, qui in vitiata 0096A jam tempora imperatricis Justinae inciderat, eo praecipue nervos intendit, ut adversus venenum Arianorum, qui Mediolani ea tempestate plurimum poterant, populum suum communiret atque desuescentem schismate fraternae charitatis morem reduceret. Profecto illic Ambrosius praecipuas Arianorum haereses, queis Christi divinitas impetebatur, oppugnans, dogmatica, ut supra innuimus, documenta firmandae Verbi divinitati peridonea tradit; simulque auditores suos impensius hortatur, ne persequantur in fratrem gratiam vel divina ope collatam, vel laboribus jejuniorum, vel assiduitate orationum, vel vigiliarum instantia omnibusque virtutum generibus conquisitam , neve ullis invidorum perturbentur insidiis, ullis concitentur offensis ; sed dominico 0096B exemplo odia mundi non pertimescant : atque ita patienti animo convicia, proba et maledicta a fratribus fictis, hujusque saeculi principibus (Justina videlicet, et ejus Aulicis, caeterisque Arianis) sibi sustinerent illata, ut humilitatis, et mansuetudinis omnium sint exemplar ac norma ; qui quidem omnes sensus in Ambrosii operibus frequenter occurrunt , et illis temporibus apprime respondent . 7º Nec minus Ambrosium redolet mentio, quae in eo fit de gestis Eliae; quorum passim in suis scriptis meminisse se narrat Ambrosius. Plurima enim, inquit lib. de Elia et Jejun. III, 5, de Eliae gestis frequenti diversorum librorum sermone digessimus . 8º Quin etiam neophytos per se Ambrosium consuevisse docere, eisque ut a redeundo in saeculum, cui per baptisma 0096C nuntium remiserant, utilius deterreret, frequentius instasse, ut abdicatis corporis delectationibus, cupiditatibus, omnibus mundique illecebris in perpetuum saeculo morerentur, et coelo cum Christo resurgerent, 0097A res notissima est . En autem similia leguntur in his Sessorianis sermonibus, quos pariter quoque habuit ad illos, qui jam divina professione deputati sunt coelo , quique jam mortui per baptismum natalibus mundi, nobilitati per gratiam nati sunt coelo . 9º Nec ut hos sermones tribuamus Ambrosio, inde nihil videtur accedere confirmationis, quod in illis ad vigilias traducendas, hymnosque et psalmos canendos fideles invitet ; nam hoc nihil in suis scriptis familiarius Ambrosio ; quem primum, Justinae persecutione fervente, vigilias, ac ut hymni et psalmi in ecclesia canerentur secundum morem Orientalium partium instituisse, tum S. Augustinus , tum Paulinus in Ambrosii Vita testantur. 10º et 11º Verum ut argumenta alia non essent, duo, scilicet 0097B tam summa eorum, quae in his sermonibus dicuntur contractius cum eis, quae in enarrationibus in psalmis, praesertim psalmi CXVIII fusius leguntur, consensio; quam eadem, qua in illis utitur, ut in hucusque admissis Ambrosii operibus reperitur, Vulgata, vel sola sufficerent ut Ambrosianos hos nostros sermones esse, nemini certum non fieret et exploratum. Ingenue tamen fateor illic quandoque aliis aliquod sacrae Scripturae locos verbis citari; at id nihil prorsus meae sententiae officere assero: tum quia «ex operum S. Ambrosii lectione (ut Natalis Alex. verbis utar , quae Benedictini editores confirmant ) constat, eum non iisdem semper verbis eosdem Scripturae sacrae locos laudasse;» tum quia in Sessorianis sermonibus haec non confirmatur dissensio, nisi raro, et 0097C in iis tantum locis citandis, quos diversis semper verbis usus est Ambrosius citare; tum quia varietates illae tales sunt, ut quin duplicem arguant versionem, 0098A potius excludant; quae quidem omnia maxime liquent ex variis lectionibus codicis nostri textui subjectis, ut in re oculis ipsis inspicienda diutius immorari supervacaneum omnino sit, ac inutile. 12º et 13º Praeterea certe praeterire non possum, hisce in sermonibus pro Ambrosiano more nunquam auditores allici, neque accuratum ordinem, neque artificiosam partitionem servari; simulque animadverti, auctorem non semel respicere ad S. Basilii opera, quem fontem Ambrosium in suis pangendis libris praegustasse certissimum est. Exstant quidem prae aliis S. Basilii homiliae, quae inter editas sunt 7, 8, 20 et 21 , cujus sane materia cum istis Ambrosii concionibus haud parum habet affinitatis. 14º Quis demum ignorat multos Ambrosianos excidisse sermones? Profecto 0098B Maurini multos Ambrosii deperditos memorant , pluresque vel inde conjicere est, cum nihil certius sit, Ambrosium non modo singulis diebus dominicis concionatum fuisse, verum etiam quotidiano sermone stato anni tempore catechumenos, competentes, et recens baptizatos instruxisse, ut ex ejusdem scriptis , vel et ex loculentissimis Augustini et Paulini testimoniis compertum habemus : anecdotos ergo Ambrosianos invenisse sermones mihi invideat nemo, neque confidentiae me insimulet. 15º Et re quidem vera nonne horum sermonum Ambrosium auctorem facit Sessorianus optimae notae codex miscellus , qui invidus mille et plus annis has Ambrosianas gemmas obvolvit? In eo quippe, manu codicis antiquitate pari, S. Ambrosii nomine hi tres 0098C inscribuntur sermones. Cui ergo hujus nominis viro, ne codicis praetergrediamur aetatem, illos, praeter Mediolanensem, tribuemus? Non certe Ambrosio Origenis 0099A discipulo, et Ecclesiae Alexandrinae diacono ; non ei, qui S. Didymi ejusdem Alexandrinae Ecclesiae doctoris, floruit aetate . Horum enim uterque nec episcopali dignitate praefulsit, nec ad populum sermones habuit: qui tunc temporis a solis episcopis ut plurimum habebantur; uterque Graece scripsit, et sermones nostri quin Latinam e Graeco interpretationem redoleant, eam prorsus excludunt. Nec sit qui illos Ambrosio Carducensi in Gallia episcopo ascribat; nam quamvis Sessorianum ms. quis archetypum fuisse diceret, tamen hos sermones vix et ne vix quidem Carducensi Ambrosio acceptos referri poterit. Etenim Ambrosius ille tantum post medium saec. VIII ad episcopatum evectus est , et has conciones, quas nonnisi episcopi fetus esse 0099B clarissime patet, codex exhibet laudati episcopi aetate major, scilicet, ut dixi, saeculo VII, vel ad summum saeculo VIII ineunte conscriptus. Hinc prorsus flocci facienda esset et eorum opinio, qui hos sermones Ambrosii Autperti monachi. opus esse contenderent; nam, praeterquam quod illius non esse tum ex moribus et instituto, tum ex stylo et forma scribendi auctoris, tum ex diversa biblica versione, qua ille utitur, satis commode probari queat , etiam ut illi abjudicaremus, una prae caeteris ratio sufficeret, qua Carducensi episcopo abjudicandos putavimus. Siquidem et Ambrosii monachi aetas, ne cum Trithemio inter scriptores eum referam, qui 0100A floruere saeculo IX exeunte, tamen haud revocanda citra an. circiter 760, nec ultra an. 778 producenda est. Porro anno circiter 760 commentariis in Apocalypsim clarere coepit, et anno 778, ut est eruditorum probabilior sententia, dum Romam pergeret, diem vidit extremum, post quam duobus duntaxat mensibus, et diebus 25, iisdemque non pacifice, in monasterio S. Vincentii ad Vulturnum prope Beneventum abbatis munere perfunctus esset. Reliquum est igitur, ut vel distinctum a laudatis in primis septem Ecclesiae saeculis alterum excogitemus Ambrosium, vel codicis auctoritatem, et vetustatem in dubium vocemus. Neutrum quidem. Uno ergo Ambrosio Mediolanensi Sessoriani codicis auctoritate hi sermones adjudicandi sunt. Quanta vero hujus codicis 0100B sit auctoritas, certatim docent summi auctores, qui vel illum summo in pretio habuisse testantur, vel ex eo tum S. Augustini, cum S. Maximi Taurinensis episcopi nova scripta eruerunt.

VII. Auctores qui usi sunt codice Sessoriano, ac de eo sunt locuti.—Porro de hoc codice, qui, ut supra dixi, olim exstitit in monasterio Nonantulano, ex quo Romam detulit de suo ordine, nec non de Ecclesia universa optime meritus Hilarion Rancatus, qui Sessorianae Bibliothecae auctor fuit , sic in suo Museo Italico loquitur inclytus Mabillonius : «In codice Romano Sanctae Crucis, qui fuit olim monasterii Nonantulensis, ante annum octingentesimum acquisitus 0101A ab Anselmo abbate, continentur homiliae 73: ex quibus pleraeque in Sancti Galli exemplari habentur. Inscriptum erat in fronte codicis nomen auctoris; sed eo abraso sancti Ambrosii nomen substitutum. Maxima pars tamen harum homiliarum sunt Maximi, tametsi quaedam aliae Hieronymi et Augustini sub eorum nomine insertae sunt.» Nec aliis verbis hunc codicem celebrat Blanchinius, simulque novissimus editor Romanus operum S. Maximi, qui in praefatione ita illum accurate describit: «Alter est praecipuorum, quos dixi, codex Nonantulani olim monasterii in agro Mutinensi, nunc Romanae bibliothecae Cisterciensium monachorum Sanctae Crucis in Jerusalem. Est is codex membranaceus in-fol., notatus numero XC, ut frons exterior voluminis exhibet, 0101B quanquam intus pag. 1 prae se numerum CXXXIV ferat; caeterisque hujus bibliothecae codicibus ut antiquitate, ita accuratiore Scripturae lectione integritateque praecellit, spectatque ad VII vel summum ad VIII Ecclesiae saeculum. Ductus litterarum in eo Romanus est, aetatis, ut aiunt, secundae, paululum vergens ad Longobardicum. A pag. 129 ad 169 sexaginta partim homilias, partim sermones complectitur, de quibus eminentissimus cardinalis Besutius in indice bibliothecae Sanctae Crucis sic statuit: auctorem eosdem habere sanctum Maximum mihi certum est.» Quod autem hi laudatissimi viri in Sessoriano codice nullum Ambrosii genuinum sermonem memorent inveniri, quin omnes quamvis recentiori manu Ambrosio tributos, Ss. Augustino, Hieronymo et Maximo ascribi 0101C velint, id neminem movebit, qui attente consideret, illos de iis tantum sermonibus loqui, quos codex a pag. 129 complectitur, non vero de nostris, quos superiores exhibent pagellae, quique in illis clarissimis 0102A verbis, et quidem prima manu S. Ambrosio inscribuntur. Atque hoc loco rem eruditis, ut spero, jucundam non reticebo; nempe quod ex hoc ipso codice plane evincitur, Mabillonium et laudatum S. Maximi editorem in numerandis sermonibus, qui a cit. pag. 129 in hoc codice continentur, haud accurate ipsum codicem consuluisse, cum primus eos omnes 73 numeraverit, alter quamvis ut S. Maximi 60 recognoverit, tamen in notitiis praeviis duos et sexaginta exscripserit. Uterque enim satis habuit advertere indicem, qui hisce sermonibus fol. cit. recto praemittitur, et utrumque idem index fefellit; nam in eo geminato num. 13 numerantur tres et septuaginta sermones, quamvis reapse sint tituli 74; simulque Maximo 62 tribuantur, etsi eorum postremus 0102B numero 61 notetur. Neque vero in numero solum, sed etiam in titulis S. Maximi editor cum indice erravit; quod ut clarius appareat, hic operae pretium duxi omnia per singula recensere, quae in hoc eodem codice continentur.

VIII. Quae in Sessoriano codice continentur.—Et quidem habetur in eo fol. 1 recto S. Augustini sermo de Nuptiis, qui absque titulo inc. «Nuptiae in quibus Christus et munerator, et conviva decubuit, etc.» Des. «Itaque illi desiccati sunt et aruerunt; nos vero comedimus, et bibimus, et refecti sumus per ipsum Jesum Christum, qui vivit cum Patre, et cum Spiritu sancto in saecula saeculorum. Amen.» Hunc sermonem, in quo Augustinus tuetur adversus Manichaeos, vere Christum instituisse conjugia, inter 0102C editos reperire non potui. Porro de bono Nuptiarum sermonem habuisse Augustinum constat ex ejusdem fragmento, quod ex Beda et Floro afferunt Maurini t. V oper., part. II, col. 1519; at nulla cum 0103A illo est nostri consensio. Hic sermo aegre legitur in codice tum evanidis vetustate, et sorde obductis characteribus, cum in oris circumquaque carie detrita pagella. Fol. 2 recto, sequuntur ejusdem S. Augustini libri 13 Confessionum, quorum titulus ita est ad calcem folii 1 versi: «Incp. libri Confessionum ejusdem S. Augustini.» Hoc opus non est distinctum in capita, et uberem a Maurinorum editione praestat variantium segetem pro nova excudenda. Fol. 79 verso: Incp. S. Ambrosi Sermo De Caritate Ex Lectione Sc̄I Pauli Apostoli Contra Malos, Qui Bonis Invident, qui sermo hic tertio loco vulgatur. Fol. 81 recto, S. Hieronymi epitaphium sanctae Paulae cum epigraphe: «Incp. epitafium (sic) sanctae Paulae a beato Hieronymo prb̄o factum.» Ejusdem 0103B in fine titulus sepulcri legitur litteris uncialibus, et ad illam formam elaboratis, quam vulgo lapides retinent, conscriptus, in quo mortua dicitur Paula, Honorio Augusto VI et Aristhenito consulib., non Arestenio, ut in edit. oper. S. Hieronymi habetur Mariani Victoris, nec Aristaeneto, ut Parisiensis editio tom. IV, col. 669, et Veronensis tom. I, col. 689, retinent. Fol. 88 recto: Incp. Sermo S. Ambrosi De Perfecto, qui primus in ordine nunc prodiit in lucem. Fol. cit. verso: Incp. Ejusdem Adversus Eos Qui Dicunt, Possessionem Non Distrahendam, Sed Fructibus Misericordiam Faciendam, qui sermo secundum in his foliis sibi vindicat locum. Fol. 89 recto: Joannis Cassiani collationes 7 Patrum Thebaidis, quarum in fronte legitur: «Haec insunt in hoc codice 0103C collationes septem, id est, abbatis Chaeremonis de perfectione, ejusdem de castitate, ejusdem de protectione Dei; abbatis Nestoritis de spiritali scientia, ejusdem de charismatibus divinis; abbatis Joseph de amicitia, ejusdem de definiendo.» Singulis collationibus capitulorum tituli sunt inscripti, et primo loco ponitur praefatio ad Honoratum et Eucherium, qui tamen non nominantur in codice. Exstant vulgatae a num. 11 ad 17 in edit. Romana anni 1611 formis excusa camerae apostolicae. Fol. 129 recto, incipiunt sermones prima manu S. Maximo Taurinensi, secunda manu S. Ambrosio tributi, et denuo recentiori scriptura S. Maximo restituti, quos index titulorum praecedit, in quo, ut jam notavimus, septuaginta quatuor tituli recensentur, et iterato num. 13, tres 0103D et septuaginta numerantur. Ex eo tres et sexaginta priores titulos excerpsit P. Brunus S. Maximi editor, et, ut supra innui, pag. 174 in notitiis praeviis vulgavit, dum de codicibus agit, quibus in sua editione adornanda usus est. Hoc vero ordine, et hisce titulis in corpore codicis ii sermones habentur. Fol. 129 verso, 1: «Incp. sermo de natale ssr̄um Petri et Pauli apostolorum.» Editus est apud S. Maximum Romae excusum an. 1784, col. 229. Fol. 130 recto, II: «Incp. de eorum natale.» Edit. ubi supra, col. 573. Fol. cit. verso, III: «Incp. de margarita Evangelii.» Edit. ubi supra, col. 389. Fol. 131 recto, IV: «Incp. de natale S. Laurenti.» Edit. ubi sup., col. 579. Fol. cit. verso. V: «Incp. de natale S. Joannis 0104A Baptistae.» Edit, ubi sup., in append. col. 41. Fol. 132 recto, VI: «Incp. alium (sic) de natale ejusdem.» Edit. apud S. Ambrosium inter spuria col. 570. Fol. cit. verso, VII: «Incp. de Natale Ss. Petri et Pauli apostolorum.» Edit. apud S. Maximum, col. 577. Fol. 133 recto, VIII: «Incp. de natale S. Cypriani episcopi.» Edit. ubi sup., col. 255. Fol. cit. in calce, IX: «Item sequentia de eodem sermone.» Edit. ubi supra, col. 595. Fol. cit. verso, X: «Incp. de passione vel natali sanctorum, id est, Octavi, Adventi et Solutoris Taurinis.» Edit. ubi sup., col. 261. Fol. 134 recto, XI: «Incp. de gratia Baptismi.» Edit. ubi sup. col. 617. Fol. cit. verso, XII: «Item de natali martyrum.» Edit. ubi sup., col. 617. Fol. 135 recto, XIII: «Incp. de natali Ss. Canti, Cantiani et Cantianillae.» 0104B Edit. ubi sup., col. 615. Fol. cit. verso, Xiiii: «Item de natali sanctorum.» Edit. ubi sup., col. 621. Fol. 136 recto, XV: «Incp. de eo quod scriptum est in Actibus apostolorum: Erant eis omnia conmunia (sic), et de Cain, et de Annania (sic).» Edit. ubi sup., col. 429. Fol. cit. verso, XVI: «Incp. sequentia de avaritia, et de Anania.» Edit. ubi sup., col. 323. Fol. 137 recto, XVII: «Incp. exhortatio ad plebem, et de eo quod scriptum est in Evangelio: Sicut fulgur de sub coelo; ita erit adventus filii hominis; et de duobus in lecto uno.» Edit. ubi sup., col. 5. Fol. 138 recto, XVIII: «Incp. de sequentia.» Edit. ubi sup., col. 9. Fol. cit. verso, Xiiii: «Incp. de hospitalitate.» Edit. ubi sup., col. 645. Fol. 139 recto, XX: «Incp. de eleemosynis, et ubi sedit Dominus Jesus 0104C super puteum Samariae.» Edit. ubi sup., col. 325. Fol. cit. verso, XXI: «Praefatio vel increpatio ad plebem.» Edit. in append., tom. V oper. S. Augustini, num. 87. Fol. 140 recto, XXII: «Incp. de grano synapis, et de S. Laurentio martyre.» Edit. apud S. Maximum, col. 36. Fol. cit. verso, XXIII: «Sequentia de grano sinapis superiore.» Edit. ubi sup., col. 365. Fol. 141 recto, Xxiiii: «Incp. de id (sic) quod scriptum est: Reddite quae Dei sunt Deo, et de militantibus.» Edit. ubi sup., col. 375. Fol. 142 recto, XXV: «Incp. de eodem sequentia.» Edit. ubi sup., col. 347. Fol. cit. verso, XXVI: «Incp. de eo (deest) quod propheta ait ad filios, scilicet: Caupones uestri miscunt aquam uino.» Edit. ubi sup., col. 339. Fol. 143 recto, XXVII: 0104D «Incp. de psalmo XXI, et de passione Domini.» Edit. ubi sup., col. 137. Fol. 144 recto, XXVIII: «Incp. de defectione lunae.» Edit. ubi sup., col. 333. Fol. cit. verso, XXVIII: «Item de sequentia ejusdem.» Edit. ubi sup., col. 337. Fol. 145 recto, XXX: «Incp. de eo quod scriptum est in Evangelio, dicente Domino: Facilius est camelum per foramen acus transire, quam diuitem intrare in regno coelorum.» Edit. ubi sup., col. 385. Fol. cit. verso, XXXI: «Incp. de eo quod scriptum est: Simile est regnum Dei fermento.» Edit. ubi sup., col. 369. Fol. 146 recto, XXXII: «Incp. de hospitalitate in Euangelio.» Edit. ubi sup., col. 351. Fol. 147 recto, XXXIII. «Incp. de jejunis (sic solita crasi) in initio Quadragesimae.» 0105A Edit. ubi sup., col. 467. Fol. 148. recto, Xxxiiii: «Item sequentia, et tempore ieiuniorum non luxuriandum.» Edit. ubi sup., col. 457. Fol. cit. verso, XXXV: «Incp. de die sancto Paschae, et de cruce Domini.» Edit. ubi sup., col. 151. Fol. 149 verso, XXXVI: «Item de cruce et de resurrectione Domini.» Edit. ubi sup., col. 153. Fol. 150 recto, XXXVII: «Incp. sequentia de sepulchro Domini Saluatoris.» Edit. apud S. Ambrosium sub num. 53 Rom. editionis. Fol. cit. verso, XXXVIII: «Incp. de Pentecosten (sic), et de psalmo centesimo nono.» Edit. inter S. Maximi opera, col. 197. Fol. 151 recto, Xxxviiii: «Incp. de eo quod scriptum est in Euangelio: Vulpes foueas habent, et reliqua.» Edit. ubi sup., col. 379. Fol. 152 recto, XL: «Increpatio ad plebem, et de eo 0105B quod scriptum est in Euangelio: Qui habet, dabitur ei; et cantauimus uobis, et non saltastis.» Edit. ubi sup., col. 661. Fol. cit. verso, XLI: «Incp. ubi Deus sabbato manum aridam curauit.» Edit. ubi sup., col. 383. Fol. 153 verso, XLII: «Incp. de Pentecosten (sic).» Edit. ubi sup., col. 191. Fol. 154 recto, XLIII: «Incp. de die sanctae Ephyfaniae (sic).» Edit. ubi sup., col. 413. Fol. cit. verso, Xliiii: «Item de die Ephyfaniorum (sic), et de Euangelio, ubi Dominus baptizatus est, et de psalmo XXVIII.» Edit. ubi sup., col. 241. Fol. 155 recto, XLV: «Incp. de eo quod scriptum est in Euangelio: Hominis cuiusdam diuitis fructus uberes ager adtulit.» Edit. inter S. Basilii opera hom. 6, tom. II, pag. 43, a qua tamen multas hic nostri codicis sermo variantes habet. Fol. 0105C 158 recto, XLVI: «Incp. de eo quod scriptum est: Quis major est in regno caelorum?» Edit apud S. Maximum, col. 285. Fol. cit. verso, XLVII: «Incp. de duabus nauiculis in E angelio.» Edit. ubi sup., col. 639. Fol. 159 verso, XLVIII. «Incp. de ieiuniis vel sancta Quadragesima.» Edit. ubi sup., col. 461. Fol. 160 recto, Xlviiii; «Incp. de ieiunio Domini in deserto, et quod non in solo pane uiuit homo.» Edit. ubi sup., col. 433. Fol. 161 recto, L: «Item sequentia de ieiuniis Quadragesimae.» Edit. ubi sup., col. 465. Fol. cit. verso, LI. «Incp. de Pascha.» Edit. ubi sup., col. 179. Fol. 162 verso, LII: «Item sequentia de sanctum (sic) Paschae. Edit. ubi sup., col. 181. Fol. cit. LIII: Item sequentia.» Edit. ubi sup., col. 185. Fol. 163 recto, LIV: «Incp. de Pentecosten 0105D (sic).» Edit. ubi sup., col. 187. Fol. 164 recto, LV: «Incp. de accusato Domino apud Pilatum, et de Susanna.» Edit. ubi sup., col. 141. Fol. cit. verso, LVI: «Item sequentia.» Edit. ubi sup., col. 143. Fol. 165 verso, LVII: «Incp. de natale Domini.» Edit. ubi sup., col. 403. Fol. 166 recto, LVIII: «Incp. de kalendis Januariis.» Edit. ubi sup., col. 409. Fol. cit. verso, Lviiii: «Incp. tractatus de Ephyfania (sic).» Edit. ubi sup., col. 423. Fol. 0106A 167 recto, LX: «Incp. post Ephyfania dictum (sic).» Edit. inter S. Ambrosii sermones in append. rejectos serm. 11, col. 502. Fol. cit. verso, LXI: «Incp. de sancta Quadragesima.» Edit. apud S. Maximum, col. 109. Fol. 168 verso, LXII: «Incp. sermo S. Augustini de id (sic) quod scriptum est: Hic est dies, quem fecit Dominus, exsultemus, et iucundemur in eo.» Edit. apud Lovanienses tom. X oper. S. Augustini, serm. 89, col. 560. Fol. 169 recto, LXIII: «Incp. sermo S. Hieronymi de Exod. in Quadragesima ante Pascha.» Edit. a Vallarsio in append. tom. XI, col. 210, editionis Veronensis. Sub hoc sermone aliisque infra notandis usque ad fol. 176 later Plinianum Historiae naturalis fragmentum, iisdem spatiosis litteris exaratum, quibus in Vaticano palimsesto 0106B politicum opus M. Tulli scriptum fuisse conspicimus . Fol. sup. cit. 169 verso, Lxiiii: «Incp. sermo S. Augustini ad competentes et catechumenos,» qui i cipit: «Audiunt catechumeni, audiant omnes, omnes timeant, nemo contemnat; sit mihi in consolatione uester auditus,» etc. An hic sermo anecdotus sit, pronuntiare non audeo; idem dic de illis, quorum infra initia referam. Fol. 170 verso, LXV: «Item eiusdem sermo de remissione peccatorum;» quem primo ex hoc codice eruerunt Maurini et fide eidem codici prorsus adhibita, inter genuina opera S. Augustini ediderunt tom. V, part. I, col. 572. Fol. 171 verso, LXVI: «Incp. alius eiusdem de missas cotidianas (sic),» qui incipit: «Congregatio beatitudinis uestrae Ff. Kk. facit nos nimio gaudio 0106C esse repletos, sed quia pauet pectus cateris corporis obligatum, non possum dicere, quantum splendor animi uestri delectat audire; tamen adgredior,» etc. Fol. 172 recto, LXVII: «Incp. de decimis sermo eiusdem.» Edit in append. tom. V, col. 460, a quo tamen differt in nonnullis. Fol. 173 recto, LXVIII: «Item alium (sic) de sancto Helisseo (sic);» cujus initium est: «Dulcis insonuit auribus nostris nuper recitata libertas, dum saenit inter nos amara captiuitas,» etc. Fol. 174 recto, Lxviiii: «Incp. alium (sic) de loco (deest), ubi beatus Petrus in mari tempestatem sustinuit in naui.» En prima verba: «Nutritos hyrundo pullos suos, cum uolandi arte disponit, paululum quidem in aere dimittit, quibus tamen ipso uicina est, ne forte decidant trepidando adhuc infirmi 0106D uolando,» etc. Fol. cit. verso, LXX: «Incp. sermo S. Hieronymi de Exodo in uigilia Paschae.» Edit. inter supposititia S. Augustini scripta in append. tom. V, et apud Vallarsium inter spuria tom. XI oper. S. Hieronymi, col. 212. Fol. 175 verso, LXXI: «Incp. eiusdem in die dominica Paschae.» Edit. ubi sup., col. 200. Fol. 176 verso. LXXII: «Incp. eiusdem S. Hieronymi in die Dominica Paschae.» Edit. ubi supra, col. 215. Fol. 177 0107A recto, occurrunt S. Basilii Magni Instituta monachorum, quae in tom. II oper. edit. Parisien. an. 1730 a col. 327 edita sunt, quaeque hoc titulo praesignantur in codice: «Instituta monachorum sancti Basilici (sic) episcopi Caesariensis Cappadociae in Christo. Prologus sancti Rufini praesbyteri.» Miror cl. Fontaninium, quamvis hunc codicem vidisset, haud tamen animadvertisse Rufinum sanctum appellari; quod quidem alius notasset in fine suae Historiae Aquileiensis, cujus in postremo paragrapho Rufini laudes recensuit, et de illo ut de sancto monuit scripturum fore Bollandum. Demum fol. 200 recto, LXXIII, est sermo, qui inscribitur: «Incp. sermo sancti Augustini de resurrectione.» Hunc sermonem, qui olim inter S. Fulgentii scripta recensebatur, Benedictini 0107B editores oper. S. Augustini hujus nostri et alterius codicis auctoritate innixi Fulgentio abjudicarunt, et inter genuinos fetus Augustini vulgarunt tom. V part. I, col. 1024. Hic sermo mancus est in codice, qui duabus integris pagellis mutilus est, quibus non modo hujus sermonis amisit postrema verba, verum etiam alterius ejusdem S. Augustini sermonis, qui nostri codicis esset Lxxiiii, prorsus fecit jacturam, cujus titulus adhuc in indice fol. 129 recto, sic legitur: «Item eiusdem in capite libri sermo de uersiculo psalmi undecimi: Tu, Domine, seruabis nos, et custodies nos a generatione ista usque in aeternum.»

IX. Conjecturae de Ambrosianorum sermonum aetate, et tempore quo habiti sunt.—Sed misso codice ad 0107C Ambrosianos sermones redeundum est. Fieri enim non potest ut ab illis recedam, priusquam de tempore, quo habiti sunt, quaestionem saltem attingam. Porro jam auctore cognito, sermonum quoque aetas comperta est. Nihilominus de anno quo habiti sunt, nihil certi habeo: et si quid conjecturis, quarum tamen judicium integrum volo esse penes lectorem, liceat indulgere, illos anno 389 haud multo antiquiores arbitror. Cum enim in eisdem mentio tum ecclesiastici cantus, cum psalmorum, hymnorum et vigiliarum, quam disciplinam Mediolani S. Ambrosius anno 386 circiter instituerat, nec semel nec obscure fiat ; ante illud tempus hos sermones scriptos fuisse, dicendum non est. Et haec conjectura inde fortassis confirmari potest, quod in tertio sermone 0107D multa habeantur, quae ut alibi praenotasse memini, difficillimis Justinae persecutionis temporibus apprime convenire videntur; quae quidem Arianorum impunita vexatio compressa est ante annum 389 quo Valentinianus Junior una cum Theodosio, exstincto Maximo tyranno, Mediolanum reversus est. Quod autem hi tres sermones eodem anno habiti sint, ex eorum nexu colligationeque patet. Quoto vero anni tempori iidem illi assignandi sint, multo minoris difficultatis res est. Dubitari enim vix potest, 0108A eosdem Ambrosium habuisse feriis Paschalibus. Enim vero quod dicit primo sermone, eos alloqui, qui Deo ipsa devotionis professione jam proximi deputati sunt coelo ; et clarius in tertio, qui pompis et mundi voluntatibus abjectis, meliori concursu ad coelum transitum fecerant, quique ab omni facie contagionis antiquae per regenerationem salutaris lavacri purgati, et per baptismum mortui natalibus mundi, nobilitati per gratiam nati sunt coelo ; id quidem significare videtur, verba ad plebem fieri, quae jam baptisma, ad quod nonnisi in pervigilio Paschae admittebatur, receperat. Huc etiam addi potest, illic S. doctorem de ineffabili Incarnationis mysterio clarissime loqui , quod studiosissime tunc temporis nondum baptizatis celabant antistites; 0108B simulque explicari accepti jam sacramenti baptismatis effectus ; atque auditores hortari, ne cum saeculo, cui in die redemptionis, id est baptismatis, quo consignati fuerant Spiritui sancto, vale dixerant, ullam in posterum societatem inirent, quia veterem hominem spoliati et Christo commortui, eo scilicet die novum hominem induti, cum ipso revixerant . Verum si quis id non satis clare ex prioris sermonis contextu evinci putat, eo quod relata verba ad catechumenos et competentes commode referri queant, ei non obsistam; et si in hac sententia primum sermonem ac alterum ad praecedentem Quadragesimam; qua quotidiano sermone catechumenos et competentes docebat Ambrosius, remittere malit, non repugnabo. Haud me latet S. 0108C Ambrosium baptizandos ad terrestrium rerum contemptum praecipue adhortatum fuisse: sed aeque scio, illos post susceptum baptisma in iisdem moralibus praeceptis, quae se docente jam didicerant, novis concionibus confirmasse. Profecto sermones, quibus constant libri de Fuga saeculi, et de Jacob et Vita beata, ubi potissimum de hujus mundi rebus abdicandis agitur, ad recens baptizatos habuit Ambrosius, ut scite eruditi Maurini demonstrant .

X. De horum sermonum doctrina.—Non est vero cur, qui nunc prodeunt, sermones laudem; nam ipsi se, ut auguror, eruditis piisque lectoribus commendabunt Quod autem in eorum praesertim primo ac secundo Ambrosius evangelicis verbis doceat, Christianorum esse omnia sua bona relinquere, et pro 0108D Christo pauperibus distribuere, atque sese prorsus divinae providentiae committere; non ita stricte intelligendum est, ac si praeceptum illud absque dispendio aeternae salutis a quovis praeteriri non possit; sed ab eo observari et adimpleri illud quidem oportere, qui ad supremum gradum evangelicae perfectionis pervenire contendat. Profecto nullus, quidquid heterodoxi neoterici blaterent, hanc distinctionem antiquis imam, et in Ambrosianis scriptis reperiri, ibit inficias, qui saltem legerit cap. 11, lib. I de Officiis, 0109A ubi apertissime ait : «Officium autem omne aut medium, aut perfectum est, quod aeque Scripturarum auctoritate probare possumus. Habemus etenim in Evangelio dixisse Dominum: Si vis in vitam aeternam venire, serva mandata. Dixit ille: Quae? Jesus autem dixit illi: Non homicidium facies, non adulterabis, non facies furtum, non falsum testimonium dices: honora patrem et matrem: et diliges proximum tuum sicut te ipsum (Matth. XIX, 17, 18, 19) . Haec sunt media officia, quibus aliquid deest. Denique dicit illi adolescens: Omnia haec custodiri a juventute meas quid adhuc mihi deest? Ait illis Jesus: Si vis perfectus esse, vade, vende omnia bona tua, et da pauperibus: et habebis thesaurum in coelo, et veni sequere me (Ibid., 20 et 21) . . . . Hoc est igitur perfectum officium.» Media igitur praecepta christicolis omnibus ut adimpleant, 0109B perfectionis tantum studiosioribus praecepta perfecta ut amplectantur, suadet Ambrosius. Quae ut ita sint, idem Ambrosius in primo sermone declarat, dicens quod «Dominus in Euangelio perfectis et consummatis uolens esse consultum, omnia quae possiderent uendi censuit et inpendi .» Non ergo omnibus, sed perfectis duntaxat et consummatis Dominus suas omnes facultates vendere et in pauperes erogare mandavit. Et haec satis dicta ad obstruendum haereticorum, incredulorum ac pseudo politicorum os, qui etiam hac nostra miserrima aetate, ob rigida ethices Christianae dogmata a Patribus summo consensu tradita, quae nulla adhibita distinctione ad cunctos fideles necessario extendi dictitant, tam false quam impie nostram sanctissimam religionem antisocialem esse pronuntiant .

0109C XI. De partitione, et notis editoris.—Unum adhuc 0110A est quod paucis verbis attingam, nimirum quod in his vulgandis sermonibus praestiti. Eorum enim textus in codice continuata oratione ad finem usque pervenit, et nullam idcirco paragraphorum distinctionem exhibet; quam tamen, cum ego a majoribus nostris, invitis etiam codicibus, frequentatam viderim, hujusmodi morem retinendum esse censui, praesertim in legentium commoditatem. Reficitur quippe lectoris animus, ut sicubi Augustinus ait, de via fessus novo titulo, sicut animus viatoris hospitio. Recte igitur Rutilius C. Novatianus cecinit, ad Venerium Rufum scribens, in suo Itiner. .

Intervalla viae fessis praestare videtur
Qui notat inscriptus niillia crebra lapis.

0110B Sermonum autem textui nonnulla scholia subjicio, quae prima ad codicis varietatem, ad ejusdem emendationem, ad grammaticam et palaeographiam pertinent; aliaque deinde propono, ut quae loca parallela in Ambrosianis scriptis reperiantur fere intento digito monstrem; nec postremo notas biblicas comparativas cum iisdem sacrae Scripturae locis omitto, quibus Ambrosius in suis hucusque vulgatis operibus utitur, aut, si illis careant Ambrosiana scripta, caeteri usi sunt Patres, qui vel Ambrosio suppares, vel haud procul ab Ambrosiana aetate floruerunt; adeo ut ex his omnibus tam intrinsecis argumentis, nimirum ex summo cum Ambrosianis scriptis consensu, quam extrinsecis, ex auctoritate scilicet et praestantia codicis, hos sermones Ambrosii Mediolanensis episcopi fetus esse genuinos, quisque compertum habeat, atque exploratum. Sed iis praelibatis, candidus et eruditus 0110C lector judicet; nam ecce sermones.