0825C Dissertatio Prima. Ad haec epistolae Hilarii verba : Ut Etiam Quod Propter Nos Postmodum Fuerit Fabricatum. Num hominis causa sensibilia omnia, a Moyse descripta, condita sint.

1. Adnotationibus, quas Hilarii Epistolae adjeci, nunc demum dissertationes adjungo, quibus scilicet nonnulla quaestionum capita pertractantur, quae brevibus illis monitis, quae adnotationes exposcunt, comprehendi nequeunt. In prima porro dissertatione explanabo verba illa: Ut etiam quod propter nos postmodum fuerit fabricatum; et inquiram, num (quod verba illa indicant) hominis causa sensibilia omnia a Moyse descripta, condita sint.

0825D 2. Vetustissima haec quaestio est, quaeque Graecos inter philosophos quoque agitata fuit. Stoici scilicet omnia nostri causa fecisse Deum asserebant , obsistentibus Epicureis, et Academicis, ac primis quidem, quia Dei erga nos providentiam irridebant, Academicis vero, quia id minus certum esse putabant, quam dicerent Stoici.

Horum tamen opinio et aliis philosophis placuit, veluti Aristoteli monenti, hominem esse finem, propter quem reliqua omnia in natura sunt facta: vetustis 0826C quoque Hebraeorum doctoribus et Patribus arrisit. Ex vetustis Hebraeorum doctoribus Philonem seligo; quippe in libro, quem de mundi opificio inscripsit, haec ait : «Quaeret hic aliquis causam, cur ultimum operum sit homo in mundi creatione? Nam post omnia eum conditor ac Pater fecit, ut docent sacrae litterae. Qui legem rimantur profundius, eamque quam maxime fieri potest excutiunt summa diligentia, dicunt, quod postquam Deus hominem in suam cognationem admisit ratione donatum dono longe optimo, ne caetera quidem ei invidit: sed ut animali familiarissimo amicissimoque omnia quae mundo continentur, praeparavit, volens, ut recens creatus nulla re careret, quae ad vitam, atque adeo bene vivendum conferat. Quorum alterum praestat 0826D copia ubertasque rerum ad fruendum paratarum: alterum contemplatio coelestium, qua quidem perculsa mens amorem ac desiderium scientiae rerum hujusmodi concipit.»

3. Eam, de qua agimus, Christianis omnibus inhaesisse opinionem, ex eo patet, quod Celsus eam ob rem Christianos irrideat, redarguatque . Addit Celsus (inquit Origenes) nos dicere: Omnia nobis servire jussa sunt. Nec tamen id negat ipse Origenes Celsum refutans, sed tantum ait, fortasse id minime 0827A verum esse (et sane si rigorose loquimur, angeli nobis, et coeli minime inserviunt; saxa quoque, et metalla, et inanima quaevis nobis non inserviunt, tametsi iis utamur, et nostri causa sint condita). Addit, id ipsum, quod in Christianis Celsus redarguit, a Graecis fuisse traditum, nec tamen eam ob rem fuisse reprehensos. Perperam itaque id in Christianis condemnari a Celso. Sed praestat ipsa Origenis verba, prout in editione doctissimi Caroli de la Rue latinitate donata sunt, allegare: «Addit Celsus nos dicere: Omnia nobis servire jussa sunt. Fortasse neminem e nostris sapientibus talia dicere audivit . . . Deinde cum Graeci dicunt ( Eurip. in Phoeniss.):

Sol, nox, uterque serviunt mortalibus,
dictum laudant, et commentariis illustrant. Idem nos 0827B sive non dicamus, sive aliis verbis dicamus, perinde est Celso, ut nobis intendat litem.» Notatur autem in margine, Graecorum nomine designatum fuisse ab Origine Euripidem, cujus in Phoenissis versiculus ille est. In calce porro paginae affertur integer Euripidis locus tum Graece, tum latinitate donatus: sic porro ille se habet:

Obscuramque palpebram noctis, et lumen solis,
Ut aequaliter circuirent annuum circulum ( constituit).
Et neutrum horum duorum victum invidet alteri,
Atque ita sol, et nox serviunt hominibus, etc.

4. Originem subsequatur Augustinus. Etenim proposita sibi ad solvendum hac quaestione : Utrum omnia in utilitatem hominum creata sint, affirmantem partem amplectitur, et ad hunc modum quaestionem concludit: Omnia ergo, quae facta sunt, in usum hominis 0827C facta sunt, quia omnibus utitur judicando ratio, quae homini data est.

5. Lactantium Augustino adjungamus; Quippe haec ait (De ira Dei, cap. 13) : «Omnia quibus constat, quaeque generat ex se Mundus, ad utilitatem solius hominis accommodata sunt. Homo utitur igne ad usum calefaciendi, et luminis et coquendorum ciborum, ferrique fabricandi. Utitur fontibus ad potum, et ad lavacra: fluminibus ad agros irrigandos, terminandasque regiones. Utitur terra ad percipiendam frugum varietatem, collibus ad conserenda vineta, montibus ad usum arborum atque lignorum, planis ad segetem. Utitur mari non solum ad commercia, et copias ex longinquis regionibus ferendas, verum etiam ad ubertatem omnis generis piscium. Quod si 0827D his elementis utitur, quibus est proximus, non est dubium, quin et coelo; quoniam et coelestium rerum officia ad fertilitatem terrae, ex qua vivimus, temperata sunt.»

Subinde vero postquam varios tum coelestium, tum aereorum meteororum usus descripsit, haec demum subjicit: «Num etiam mutorum causa Deus laboravit? Minime: quia sunt rationis expertia. Sed intelligimus et ipsa eodem modo ad usum hominis a Deo facta, partim ad cibos, partim ad vestitum, partim ad operis auxilia, ut clarum sit, divinam providentiam rerum et copiarum abundantia hominum vitam instruere 0828A atque ornare voluisse, ob eamque causam et aerem volucribus, et mare piscibus, et terram quadrupedibus implevit.» Et rursus (Cap. 14) : «Sequitur, ut ostendam, cur fecerit hominem ipsum Deus; sicut mundum propter hominem machinatus est, ita ipsum propter se, tanquam divini templi antistitem, spectatorem operum rerumque coelestium.»

6. Sed omittendus non est Gregorius; quippe expressissime id de quo agimus, tradit (Hom. XXIX in Evang. n. 2) : Ille videlicet (inquit) docetur, propter quem in terra cuncta creata sunt (de homine porro ille loquitur). Adde, si vis, Bernardum (Serm. I de divers. n. 6) , et scriptorem libelli, qui instructio sacerdotum inscriptus est, exstatque inter Bernardi opera (Exstat p. 583 tom. III edit. Venet. Mab. an. 1727.)

0828B 7. Et id sane quod hi tradunt, valde probabilis ratio nobis persuadere videtur. Etenim et praestantissima creaturarum omnium esse videtur homo, cui merito cuncta inserviunt, ut subsequenti dissertatione haud indiligenter ostendam; et nihil indicare ex iis, quae facta sunt, quisquam poterit, quod homini utile aliqua ratione non sit.

8. Novi equidem, haec in dubium vocari ab Academicis, irriderique ab Epicureis. Sed immerito utrumque fieri is fatebitur, qui eorum expenderit argumenta: quae propterea audiamus oportet. Sic porro ii disputant: An si hominis causa reliqua essent condita, omnium animantium miserrimum hominem natura effecisset? Porro effecit miserrimum, idque adeo, ut palam constet despectum prorsus fuisse a 0828C Deo, sive, ut veteres dicere consueverant, a natura. Sed praestat hanc ipsam, qualiscumque ea sit, argumentationem iis ipsis proponere verbis, quibus veteres proposuere. Lucretii sane notissima sunt illa carmina (lib. V, 223 et seqq.) , quibus quam saeva adversus hominem natura fuerit, docet:

Tum porro puer, ut saevis projectus ab undis
Navita, nudus humi jacet, infans, indigus omni
Vitali ( alii Vitai) auxilio, cum primum in luminis auras
Nixibus ex alvo matris natura profudit;
Vagituque locum lugubri complet, ut aequum est,
Cui tantum in vita restet transire malorum.

9. Sed et id ipsum copiosius Plinius haec scribens (lib. VII in praefat.) : «Hominis causa videtur cuncta alia genuisse natura, magna, et saeva mercede contra tanta sua munera: ut non sit satis aestimare, 0828D parens melior homini, an tristior noverca fuerit. Ante omnia unum animantium cunctorum, aliena alienis velat opibus: caeteris varie tegumenta tribuit, testas, cortices, coria, spinas, villos, setas, pilos, plumam, pennas, squammas, vellera. Truncos etiam, arboresque cortice interdum gemino a frigoribus, et calore tutata est. Hominem tantum nudum, et in humo, natali die abjicit ad vagitus statim, et ploratum; nullumque tot animalium aliud ad lacrymas et has protinus vitae principio. At, hercule, risus praecox illi ac celerrimus, ante quadragesimum diem nulli datur. Ab hoc lucis rudimento, quae ne feras quidem 0829A inter nos genitas vincula excipiunt, et omnium membrorum nexus; atque infeliciter natum jacet, manibus pedibusque devinctis flens animal caeteris imperaturum: et a suppliciis vitam auspicatur unam tantum ob culpam, quia natum est. Heu dementiam ab iis initiis existimantium ad superbiam se genitos!» Tum alia multa prosequitur, quibus quidem apertissime ostendit, aut deteriorem animantibus cunctis hominem esse, aut certe iis aequalem, ideoque eum, cujus causa reliqua non sint condita.

10. Et sane reliquas res homini minime inservire et idem Plinius, et philosophi alii palam evincunt. Ut a stellis, coelisque, eorumque motibus ac conversionibus exordiamur, haec de iis pronuntiat Plinius (lib. II, c. 8) : «Non tanta coelo societas nobiscum 0829B est, ut nostro fato mortalis sit ille quoque siderum fulgor.» Et eodem fine Seneca (lib. II de Ira, c. 27) : «Nihil horum, quae nobis nocent, prosuntque, ad nos proprie dirigitur: non enim nos causa mundo sumus hyemen aestatemque referendi. Suas ista leges habent, quibus divina exercentur. Nimis nos suspicimus, si digni nobis videmur, propter quos tanta moveantur.»

Et profecto quis sibi persuadeat, immensa coelorum atque aetheris spatia hominis causa fuisse condita? cum tantum absit, ut iis utatur, ut ne ea noscat quidem. Quis enim, ut de usu aliqua dicamus, quis, inquam, utitur stellis, et immensis iis, quae diximus, coeli spatiis? Cui prodest Sirius Canis, aliaque sidera? Ii certe longe melius videntur sapere, qui alium prorsus 0829C in finem, quem nos ignorare fatendum est, ea esse creata censent, quam hominis causa. Quid? quod ii minime errare videntur, qui coelestes orbes incolis vacuos esse non putant: et horum causa asseverant, eosdem orbes esse creatos. An haec irrides, et Fontenellio per jocum haec proponenti tribuis? Lege, obsecro, quae hoc de argumento non per jocum, sed serio disserit clariss. Derham, et palam videbis, valde probabilem eorum esse sententiam, qui haec tradunt .

11. An vero, ut de argumento altero, deducto scilicet ex nostra inscitia, etiam dicam, an, inquam, si nostri causa essent conditi coeli, coelestesque orbes, tanta eorum ignorantia nos laborare permisisset Deus, ut (quod jam diximus) ne eorum quidem aut magnitudinem, 0829D aut distantiam, aut numerum nosse possimus? Numera stella, si potes, dixit olim Deus Abrahamum alloquens (Gen. XV, 5) , veluti rem, quae fieri non posset omnino, illi proponens. Ad haec, sibi reservatum prorsus astrorum usum, notitiamque, atque adeo numerum ipsum, haud obscure Job et David indicant, cum haec de Deo aiunt (Job. IX, 9) : Qui facit Arcturum, et Oriona, et Hyadas, et interiora austri. Qui facit magna, et incomprehensibilia, et mirabilia, quorum non est numerus. Et (Psal. CXLVI, 4 et 5) : Qui numerat multitudinem stellarum, et omnibus eis nomina vocat. Atque ex ea re divinae sapientiae 0830A magnitudinem eruit David haec subjiciens: Magnus Dominus noster, et magna virtus ejus: et sapientiae ejus non est numerus. Quin et Deus ipse hisce verbis Jobum alloquitur (Job. cap. XXXVIII, 18 et 19) : Indica mihi, si nosti omnia: in qua via lux habitet, et tenebrarum quis locus sit . . . . . per quam viam spargitur lux, dividitur aestus super terram (v. 24) . Numquid nosti ordinem coeli, et pones rationem ejus in terra (v. 33) ?

12. Sed coelos omittamus, et, si vis, ad ea ipsa descendamus, quae obvia habemus, nostrisque oculis saepe subjecta. An animalia nostri causa dicemus condita, cum ea noxia plerumque experiamur, aut certe inutilia? An non noxias experimur feras, imo minutissimas eas animantes, quae aestivo praesertim tempore nostra corpora infestant, magnamque nobis 0830B molestiam facessunt? Notissimi sunt illi Lucretii versus (lib. V, vers. 219) :

Praeterea genus horriferum natura ferarum,
Humano generi infestum, terraque, marique,
Cur alit, atque auget?
atque in eamdem sententiam haec apud Tullium legimus (lib. IV Academ. quaest.) : «Cur Deus omnia nostri causa cum faceret (sic enim vultis), tantam vim natricum, viperarumque fecerit? Cur mortifera perniciosa tam multa, terra marique disperserit?» Ad quem Tullii locum respicere videtur Lactantius, cum haec scribit (in libro de Ira Dei, cap. 13) : «Sed Academici contra Stoicos disserentes solent quaerere, cur si Deus omnia hominum causa fecerit, etiam multa contraria, et inimica et pestifera nobis reperiantur 0830C tam in mari, quam in terra. Quod Stoici veritatem non respicientes ineptissime repulerunt. Aiunt enim multa esse in gignentibus, et in numero animalium, quorum adhuc lateat utilitas, sed eam processu temporis inveniri, sicut jam plura prioribus saeculis incognita necessitas, et usus invenerit.»

13. Vehementius haec porro urget Theodoretus (Quaest. XX in Genesim) explicans illa Scripturae verba: Et dominetur piscibus maris, et volatilibus coeli, et jumentis, atque universae terrae, et omnibus reptilibus repentibus super terram. «Animadvertendum est (inquit) quod silentio praetermissum est, non universa animalia propter hominem creata esse, sed ea demum, quibus dominari dicitur, nempe pisces maris, volucres coeli, et pecora terrae, fortasse etiam et reptilia 0830D terrae, propter necessarium usum pharmacorum, quae ex iis conficiuntur: non tamen propter hominem cete illa grandia, et ferae terrestres: alioquin cum data est homini haec potestas, earum quoque nomina addita fuissent. Atqui non reperimus in Scriptura serpentium genus inter reptilia collocatum, sed inter feras. Serpens enim, inquit, erat callidissimus omnium bestiarum. Et in actis Apostolorum, etc. . . . , Non dominatur igitur homo cete illis grandibus, neque bestiis, quae fortasse ab initio non propter ipsum creata sunt. Et simile quidpiam his, quae describuntur hic, sub hominis esse dominio, in octavo dicitur 0831A psalmo: Omnia subjecisti sub pedibus ejus, etc. . . . . Nam et hic cete, et ferae praetermissae sunt.» Quibus positis, mirum non est, si ad serpentium ac ferarum aspectum formidemus, fugamque capiamus. Ostendit id scilicet, praevalere illas nobis, non illis nos.

14. Sed neque argumentum hoc dissimulavit Bernardus, quippe haec tradidit (Serm. I de diversis, num. 6) : «Sed adhuc multa, inquies graviter inquietant, multa evidentius adversantur: et miror, quomodo omnia data memores, quibus fere nulla famulantur ad votum. Servire nobis videntur aliqua, sed cum labore nostro; nec nisi prius servierimus eis. Jumenta ipsa, nisi fuerint a nobis nutrita, nisi domita, nisi fuerint pabulo sustentata, non adjuvant. Terra ipsa, quae debuerat nobis esse germanior, non 0831B sine sudore vultus nostri panem nobis ministrat: imo et cum coluerimus eam, spinas, et tribulos germinat nobis. Et caetera omnia denique, si diligenter consideremus, servitium a nobis magis exigunt, quam exhibent nobis: ut ea interim sileam, quae sunt parata nocere, ut est ignis ad exurendum, aqua ad submergendum, fera ad lacerandum. Et haec quidem ita se habent.»

15. Sed minori fortasse numero noxia homini sunt, quam sint inutilia. Quod emolumentum, obsecro, dic, percipit homo ab innumero culicum, aliorumque exillimorum insectorum exercitu, quo nos obsitos, aestivo praesertim tempore, cernimus? Antiqua est haec quidem, sed tamen nondum dissoluta difficultas, quam adversus Stoicos intorserunt vetusti 0831C Academici. «Quae tanta utilitas, inquiebant illi (Referente Lactantio in lib. de Ira Dei, cap. 13) , potest in muribus, in blattis, in serpentibus reperiri? . . . An medicina in his aliqua latet, quae si est, inveniretur aliquando?»

16. Sed bestias, et animantes quaslibet omittamus. Quodnam emolumentum ex praeruptis, atque inaccessis, iisque saxeis montibus homo percipit? Quodnam ab herbis, quas nec ipse comedit, nec comedunt pariter bestiae? Hactenus qui secus sentiunt.

17. Magnam porro habent, fateor, haec, et affinia alia apud Veteres verisimilitudinis speciem; veritatem tamen minime habent. In eo quod primum ex Lucretio, et Plinio desumptum est, levissimae insunt 0831D vires. Ac statim notandum est, eam ipsam, quam nos asserimus, opinionem Plinio ipsi minime displicuisse, dum haec scripsit (in praefatione lib. VII) : «Si quidem cum omnia exsequi humanus nequeat animus, principium jure tribuetur homini, cujus causa videtur cuncta alia genuisse natura. Sed tamen quidquid ille senserit, indubitata res est, ab iis, quae subjicit, et antea objecta sunt (recole num. 9) , minime sententiam nostram infirmari. Scilicet, nisi hominem natura fecisset inermem, nisi quoque alienae opis indigum constituisset; paratiorem illum fecisset ad faciendam, quam ad repellendam injuriam: nec ea in puerulum parentum charitas exerceretur; qua quidem dum eximius parentum amor erga filios tam certis 0832A argumentis declaratur, filii erga parentes grati animi, amoris, atque obsequii vinculis arctissime devinciuntur. Ex qua sane re, plurima, eaque praeclarissima humano generi commoda, atque emolumenta proveniunt. Caeterum ad abigendum frigus, et reliquas hujus generis molestias, necesse non est hominem pellibus amictum, aut pluma protectum enasci (quibus sane ea praestantissima species deformaretur, qua ornatum hominem esse voluit supremus artifex), cum illum intellectu, ac ratione ditaverit, quibus profecto incommoda quaevis arcere facile potest, sibique commoda plurima comparare.» Pulcre Lactantius (de Opific., cap. 7) : «Ubi autem ratio, et manus est, tam non est id necessarium, quam indumentum pilorum; adeo in suo quoque genere aptissime congruunt, ut 0832B neque nudo quadrupede, neque homine tecto excogitari quidquam turpius posset.»

18. Fletus, a quo vitae exordium sumere videtur homo, inutilis, atque adeo etiam noxii humoris naturalis quaedam expressio est, quaeque nullum vel levissimum habet incommodum. At fac habere. Nonne illud matris, nutricisque cura tollitur? Quid? quod hominem ab innocentiae, ideoque felicitatis summae statu, ac sublimitate prolapsum, multorum Patrum judicio, fletus ille indicat, ideoque hominem monet, ut Deo de reparatione recepta gratias agat, et ad eum per preces suas, auxilii opisque assequendae causa, confugiat.

19. Vincula, quae commemorat Plinius, homini non officiunt, sed illum juvant, et, ut de emolumentis 0832C caeteris ex ea re provenientibus sileam, corpus illius firmant roborantque, et quam illi Deus dignitatem tribuit, cum os homini sublime dedit, coelumque tueri, ut retineat ac servet, efficiunt: etenim si vinculis fasciisque in pueritiae exordiis (quibus scilicet erectum, rigidumque puerile corpusculum detinetur) minime devinciretur, pedibus ipse quoque homo reptaret, illique adimeretur eximia illa Boethii commendatio (de Consol. V, 5, 8) :

Unica gens hominum levat altius cacumen,
Aeque levis recto stat corpore, despicitque
Terras.

20. At ad alteram objectionem nos convertamus oportet n. 10 propositam. Dicat porro quisque quod libet: ego quidem facilius, et obsequentius credam 0832D Scripturae, in qua nos docet Deus, quam hominibus, tametsi doctrina praestantibus, qui secus sentiant. Porro haec in Scriptura legimus (Genes. I, 14, 15, 16 et 17) : Dixit autem Deus: fiant luminaria in firmamento coeli, et dividant diem ac noctem, et sint in signa, et tempora, et dies, et annos: ut luceant in firmamento coeli, et illuminent terram, etc. Et alibi (Ps. CXXXV, 7, 8, 9) : Qui fecit luminaria magna . . . solem in potestatem diei . . . lunam, et stellas in potestatem noctis, etc. Et rursus (Deut. XV, 19) : Ne forte elevatis oculis ad coelum, videas solem, et lunam, et omnia astra coeli, et errore deceptus adores ea, et colas quae creavit Dominus Deus tuus in ministerium cunctis gentibus, quae sub coelo sunt. Si creavit in ministerium, 0833A quae sub coelo sunt, nostri sane causa ea condidit.

21. Postrema Plinii verba, Non nos causa Mundo sumus, etc., nihil habent quod nostrae sententiae officiat. Etenim in eo capite irridet, rejicitque vulgi sententiam, quod quidem existimabat, sidera singulis attributa nobis, clara divitibus, minora pauperibus, obscura defectis, et pro sorte cujusque lucentia, et attributa mortalibus. Horum scilicet a vero remotissimam opinionem his verbis statim repellit: quia nec cum suo quaeque homine orta moriuntur, nec aliquid extingui decidua significant: tum illa subjicit, quae sunt objecta: Non tanta coeli societas nobiscum est, ut nostro fato mortalis sit ille quoque siderum fulgor. Quae quidem monita quam praeclara sunt ad eam refutandam, quam perstringit ille, sententiam; 0833B tam inepta sunt, si adversus id, de quo agimus, adducantur.

22. Senecae porro opinio tanto in pretio habenda non est, ut Lactantii, Augustini, atque adeo Scripturae ipsius monitis praeponatur.

23. Pleraque eorum, quae immensis coelorum spatiis comprehenduntur, ignorari a nobis, haud invitus fateor. Sed quot nobis prosunt, imo etiam inserviunt, quorum naturam, et numerum prorsus nescimus? An aeris, an ignis, aliorumque, quibus quotidie utimur, naturam novimus, aut multitudinem? Deo credimus, cujus testimonio discimus, omnia astra coeli ab eo creata fuisse in ministerium cunctis gentibus, quae sub coelo sunt. Alios ob fines condita ea fuisse, minime nego; sed neque affirmare 0833C id possumus, cum id prorsus lateat. Nec contemnendum ob finem ea erunt condita, si propterea condita erunt, ut ex eorum specie exsurgamus ad divinam omnipotentiam agnoscendam, ac commendandam, praesertim quum tam praestantia eximiaque, atque immensa, pene dixerim, corpora in ministerium nostrum esse voluerit.

24. Feras porro, atque immites bestias, venenosasque et animantes, et herbas condidit quidem Deus, non propterea tamen haec hominis causa non condidit. Si hominem innocentia adhuc potitum inspicis, haec, et alia quaevis, quantumvis pessima fingas, minime nocere illi poterant . Si ab innocentia prolapsum; ad terrendum hominem, eumque admonendum ea posuit, ne ab illius jussionibus deficiat, 0833D qui armavit creaturam ad ultionem inimicorum suorum (Sap. V, 18) . Ea consule Scripturarum loca, quae in paginae calce noto (Levit. XXVI, 22; Deuteron. XXXII, 24, et lib. IV Reg. II, 24) . Quid? quod ipsa leonum feritas divinam omnipotentiam mirum in modum non raro commendavit. Quid inusitatius, ideoque quid ad divinam omnipotentiam celebrandam aptius eo portento, quod tum contigit, quum ne Danielem 0834A vorarent, Deus conclusit ora leonum (Daniel. VI, 27 et 22) , nec nocuerunt ei (Danieli), et nulla laesio inventa est in eo, quia credidit Deo suo. Et, ut in Daniele consistam, quid admirabilius, ideoque quid ad Dei providentiam erga probos viros declarandam aptius eo, quod de eodem Daniele discimus? atque id quidem ipsis Scripturae verbis referre libet (Daniel. XIV, 29, etc.) : Vidit ergo rex, quod irruerent in eum vehementer (Babylonii), et necessitate compulsus tradidit eis Danielem. Qui miserunt eum in lacum leonum, et erat ibi diebus sex. Porro in lacu erant leones septem, et dabantur eis duo corpora quotidie, et duae oves, et tunc non data sunt, ut devorarent Danielem . . . . (v. 39) . Venit ergo rex die septimo, ut lugeret Danielem, et venit ad lacum, et introspexit, et ecce Daniel 0834B sedens in medio leonum. Et exclamavit voce magna rex dicens: Magnus es, Domine, Deus Danielis (v. 42) . . . Paveant omnes habitantes in universa terra Deum Danielis, quia ipse Salvator, faciens signa, et mirabilia in terra: qui liberavit Danielem de lacu leonum. An non etiam divinam omnipotentiam testificatus est leo ille, qui prophetae, Dei jussibus haud obsequenti, morsu necem intulit, illius tamen cadaver minime attigit (III Reg. XIII, 24, 25) ?

25. Quod porro tum contigit, id deinceps etiam haud rare evenisse novimus, id testificantibus Ecclesiasticis monumentis; ex quibus discimus, impeditas fuisse aliquando feras, ne expositos eorum morsibus martyres tangerent , neve eorum cadavera vorarent .

0834C 26. Sed haec, si vis, omittamus, consistamusque in exemplis iis, quae quotidie conspicimus. An non venenosis ipsis animantibus utimur, earumque carnes, et venenum ipsum in medicinan vertimus? Quis nescit nos ursorum, et reliquarum ferarum pellibus uti ad frigus abigendum, easque in nostrum ipsum emolumentum convertere? Haec sane si serio attendamus, haud inviti fatebimur, quod ab initio positum est, corpora scilicet quaevis, tametsi praestantissima, tametsi interdum noxia, hominis causa fuisse condita.

27. Ea porro rationis vis, intelligentia, ac consilium, quibus praeditus homo a Deo est, si illum juvant, ut noxias ipsas animantes in utilitatem convertat suam, multo magis juvant, ut earum impetus, ac ferociam evitet, eludatque; aut si forte eludere 0834D non potest, et evitare, remedia illi, ac medicamina praestet adversus earum venena, ac morsus: sic ut rarissimi sint, quos ferarum, ac serpentium morsibus interfectos conspiciamus, atque inter hos ipsos multos reperies, qui feras ipsas, ac serpentes in perniciem suam temere irritarunt. Quis porro, ut Scripturae verbis utar (Eccles. XII, 13) , miserebitur omnibus, qui appropinquant bestiis?

0835A 28. Atque ad ea, quae ex multitudine ferarum, ac serpentium a Deo conditorum objecta sunt, vulgata quidem, sed non improbanda responsio haec est, quam, si vis, confirmare commode potes iis, quae ex Theodoreti quaestione XVIII in Genesim deinceps adducemus.

29. Venio nunc ad ea Theodoreti verba, quae ex quaestione XX in Genesim excerpserunt, atque adversus nos urserunt. Fateor porro statim, me cum haec in veteribus editionibus legi, nonnihil fuisse commotum: adversantur enim ista non modo Patribus iis, quos allegavi, verum etiam Theodoreto ipsi, qui et in Commentariis in Epistolam II ad Corinthios, quae Dissertatione III afferam, et in ea ipsa, quam allegarunt, quaestione XX in Genesim (si vetustam 0835B Pici editionem sequimur), id ipsum, quod nos tradidimus, docet, haec scriptis prodens: «Si ergo qui non debet velare caput, imago Dei est, profecto quae velatur, non est imago Dei, quamvis ejusdem animae sit particeps. Quomodo ergo homo est imago Dei? secundum imperium et potestatem. Quod perhibere videtur etiam vox divina, quae dicit: Faciamus hominem ad imaginem, et similitudinem nostram. Et modum subjungens ait: Et dominetur piscibus maris, et volatilibus coeli, et bestiis terrae, et reliqua. Quemadmodum enim Deus omnibus imperat, sic homo iis, quae sunt super terram. At quamobrem mulier non dominatur praedictis, sed virum habet pro capite, quae tamen reliqua sub potestate tenet: vir autem non subjectus est mulieri?» Verum dubium 0835C omne deposui, quum didici ex Sirmondo, cujus editionem postea consului, veterem editionem esse corruptam. Etenim in praefatione idem Sirmondus monet, in codicem eum, quo usus est Picus, ut quaestiones has latinitate donaret, et praesertim in eam, de qua agimus, quaestionem XX multa irrepsisse ex antiquis Catenis, quarum auctoritas, uti omnes norunt, non admodum gravis est. Addit permixtas fuisse in Pici editione cum sententia Theodoreti eas ipsas, quas ille rejicit, Origenis nempe, Diodori, et Theodori. Adjicere etiam alias poterat, ideoque eam, de qua disserimus, cum hujus opinionis, ut mox dicam, nullum appareat in Sirmondi editione vestigium. Atque ea quidem Sirmondi editio super probatissimo regio codice elaborata est. Ubi vero 0835D quaestionem ipsam XX edit, nihil eorum tradit, quae objecta sunt, quae propterea addititia esse constat. Ad haec (ut reliqua etiam omittam), ea tradiderat Theodoretus quaestione XVIII in Genesim, quae uti mirum in modum sententiam nostram comprobant, ita manifesto iis adversantur, quae objecta sunt. An Theodoretum virum gravem, et apud veteres laudatissimum hic tam futilem censes, ut levi intervallo contraria proponat? Sed operae pretium reor ipsam, quam dixi, XVIII Theodereti quaestionem in Genesim lectoris oculis subjicere, ut ex ea apertissime me vera proposuisse dignoscat: «Interrogatio XVIII. Ad quid Deus creavit bestias, et reptilia? Pueri tum terriculamentis, tum etiam loris, et virgis indigent. Et 0836A per illa quidem ipsos terremus, per haec autem erudimus; utraque vero facimus, honestatem omnem eis procurantes. Cum igitur Dominus Deus animadvertisset, nos ad ignaviam proclives, bestias, et reptilia prius condidit, veluti lora quaedam, et terriculamenta: ut per ea nos terrens ad se traheret, atque ejus auxilium imploraremus. At quemadmodum qui perfectam aetatem attigerunt, terriculamenta hujusmodi, et lora contemnunt: sic qui in virtute educati sunt, bestiarum incursus minime formidant. Siquidem Adae, prius quam peccasset, assistebant bestiae obsequium deferentes. Et rursum, ipsum Noe ingredientem Arcam, leo, pardus, et reptilia atrocissima quaeque, ovium more sequebantur. Et Danieli aderant leones, qui, alioqui famelici, accedere 0836B tamen ad eum non audebant, eo quod in illo specimen quoddam divinam imaginem prae se ferens conspicerent. Itidem vipera, quae dentes injecerat in manum Apostoli, cum nihil peccati tenerum, aut molle in eo reperisset; mox resiliit, et in ignem se conjecit, supplicium quodammodo de se ipsa sumens, quod corpus sibi nullatenus conveniens adorta esset. Nos autem ideo bestias formidamus, quia virtute praeditis moribus non sumus. Et ob id Deus socordium etiam hominum curam agens, eas in remotiora loca relegavit, et iis nocturnum tempus ad escam quaerendam largitus est: In ipsa enim nocte, ait, pertransibunt omnes bestiae silvae. Reptilibus vero antra terrae praebuit, ut in eis latentia humano generi non noceant. At ne bestias, velut ab his prorsus illaesi, 0836C contemnamus, quasi nobis minime nocere possint, nonnunquam duos aut tres e multis millibus vel a scorpionibus pungi, aut a serpentibus morderi permittit is, qui sapienter res nostras gubernat; ut nos veriti, ne quid simile patiamur, Deum creatorem in auxilium invocemus, obsecrantes ut illa omnium malorum depultrice providentia nos tueatur. Praeterea et ad alia, bestiae non sunt nobis inutiles. Nam ex eis Medici pharmaca non pauca componunt ad morbos propulsandos. Nemo igitur bestiis per se consideratis de creatore conqueratur, sed utilitatem investiget. Siquidem ipsum etiam corpus humanum quamvis formosum, temperatum, et varia partium utilitate praeditum, muco tamen, et sputo, ac foetido stercore, quod excernit, non caret . . . Ad hunc ergo modum 0836D et aliorum unumquodque examinamus, non ipsum per se considerantes, noxiumne sit, an commodum; sed an aliquam universo utilitatem conferat. Nam et ferae hominem reverentur propter attributam illi ab initio in ipsas potestatem. Interdum tamen illum velut divinae legis praevaricatorem contemnunt, quemadmodum improbi servi despicere illos solent, qui eos regere a Dominis jussi sunt, si eos viderint admissis criminibus auctoritatem amisisse.» Et de Theodoreto hactenus. Caetera prosequamur.

30. Si interdum ferae, serpentesque nos terrent, atque eos effugimus, id nec ubique, nec constanter fit, nec quum fit, ostendit, re vera homines animalibus 0837A brutis ferisque inservire: terrent enim nos etiam latrones, atque eos effugimus, nec propterea latronibus inservire dicimur. Sed praestat praeclarissimis Chrysostomi verbis rem totam exponere: «Verum hic Gentiles (inquit ille) (Homil. IX Gen. n. 3) in nos insurgunt, et dicunt: Compertum est, hoc non esse verum: non enim dominamur feris, quemadmodum pollicitus est, sed ipsae nobis potius. Imo non verum est quod hi objiciunt. Nam mox ut apparuerit homo, ferae fugam faciunt. Quod si aliquando vel fame urgente, vel nobis illas lacessentibus, ab eis damnum accipimus, hoc non fit ideo, quod illis in nos sit imperium, sed ob culpam nostram. Nam cum latrones nos invadunt, si non negligamus, sed in illos arma sumamus, id non ideo fit, quod imperium 0837B in nos obtineant, sed quod nostrae saluti prospiciamus.» Eadem ipsissimis fere verbis alibi repetit (Serm. III in Genes. n. 5, pag. 66 tom. IV editionis Montfauconii) .

31. Eamdem difficultatem evitat Augustinus, dum fatetur aliqua ex parte amisisse nos dignitatem, qua facti sumus ad imaginem Dei, quando amisimus innocentiam; ita tamen nos amisisse fatetur ea, quae amisimus, ut neget, prorsus amisisse, contendatque perseverare adhuc in homine potestatem in feras ipsas, et belluas, dum ipsas edomamus, nec tamen ab iis domari nos sinimus. Sed praestat ipsa Augustini monita audire (Lib. I de Genes. contra Manich. cap. 18, alias n. 29) : «Aliquando etiam solent dicere (Manichaei): quomodo accepit homo potestatem piscium 0837C maris, et volatilium coeli, et omnium pecorum, et ferarum, cum videamus a multis feris homines occidi, et a multis volatilibus nobis noceri, quae volumus vel vitare, vel capere, et plerumque non possumus? Quomodo ergo in haec accepimus potestatem? Hic illis primo dicendum est, quod multum errent, qui post peccatum considerent hominem, cum in hujus vitae mortalitatem damnatus est, et amisit perfectionem illam, qua factus est ad imaginem Dei. Sed si damnatio ejus tantum valet, ut tam multis pecoribus imperet, quamvis enim a multis feris propter fragilitatem corporis possit occidi, a nullis tamen domari potest, cum ipse tam multas, et prope omnes domet.»

32. Sed quoniam Bernardi auctoritate, non Theodoreti 0837D tantummodo, adversus nos disputarunt, audiant, obsecro, quomodo Bernardus ipse istam, qualiscumque ea est, difficultatem dissolvat (n. 6 sermonis I de Diversis) : «Et haec quidem ita se habent: sed tamen non mentitur Apostolus, etiam alio loco manifestius asseverans, scire se, quoniam diligentibus Deum omnia cooperantur in bonum, his qui secundum propositum vocati sunt sancti. Verumtamen solerter attende, quod non ad libitum famulari, sed cooperari dicit ad bonum. Neque enim ad voluntatem serviunt, sed ad utilitatem; non ad voluptatem, sed ad salutem; non ad votum, sed ad commodum nostrum. 0838A Usque adeo siquidem in hunc modum omnia nobis cooperantur in bonum, ut inter haec omnia etiam ea, quae nihil sunt, numerentur, molestia, morbus et ipsa mors etiam, et peccatum.»

33. Perstitimus hactenus in iis, quae homini noxia creduntur. Quod ad ea attinet, quae inutilia; difficultatem hanc praevenerunt, ac prorsus dissolvere se posse sperarunt Stoici, monentes magnam partem eorum, quae homini inutilia vulgus censet, revera esse utilissima, tametsi eorum utilitas statim non constet. Aiunt enim, ut verbis eorum Lactantio referente (de Ira Dei cap. 13) utar, «Multa esse in gignentibus, et in numero animalium, quorum adhuc lateat utilitas, sed eam processu temporis inveniri; sicut jam plura prioribus saeculis incognita, necessitas, 0838B et usus invenerit.»

34. Quamquam necesse non est, ut ad solutionem hanc, quae caeteroqui valde probabilis est, confugiamus. Ea quippe, quae homini inutilia dixerunt, utilissima esse novimus; atque, ut praetereamus utilissima declarari, quatenus iis aliquando utitur Deus, ut omnipotentiam suam, ac robustam manum ostendat; qua de re consule quae liber Exodi copiosissime docet (Exod. VIII, 17, etc., 24, etc.) : ut id, inquam, praetereamus, an non minutissima insecta homini utilissima sunt, quandoquidem eorum et multitudine, et genere, ac varietate Divinus artifex se se prodit? Si quis ad ea quae clarissimi Redius ( De' Viventi ne' viventi), ac Valisnerius, et deinceps multo copiosius Reaumurius de insectis docuit, animum 0838C attenderit, manifesto conspiciet, utilissima ea esse homini, tum aliis quidem de causis, tum praesertim quia divinam manum, potentiam, ac bonitatem in eorum creatione, ac diverso vitae instituto facile agnoscet. An non etiam insectis vescuntur animantes eae, quibus praesertim oblectatur ac vestitur homo?

35. Montes porro inaccessos, ac saxeos utilissimos homini is docebit, qui metalli, ac marmoris fodinas in iis delitescentes noverit; is quoque qui receptacula nivium, atque aquarum, ex quibus fontes derivantur aestivo praesertim tempore, in iisdem inaccessis, atque asperrimis montibus inesse sciverit. Consule, ne cunctos excitem, hoc super argumento 0838D clarissimum Valisnerium ( Origine delle Fontane).

36. Nonnullae sunt, fateor, herbae, quibus non vescitur homo. Nullae sunt tamen, quibus avis aliqua non vescatur. Cornix sane cicuta vescitur, venefica nobis herba. Quis autem nescit, aves hominum usui inservire? Caeterum iis, quibus non vescitur homo, et rarae vescuntur aves, idem homo utitor. Quod si alios ob fines inutiles putas, propterea tamen utiles erunt, quod seriem illam nobis manifestius sub oculos ponant, quam aliquando memorant Aristoteles , et Tullius, et inculcavit deinceps Valisnerius ( Peculiari opusculo ea de re edito); et facile id quisque 0839A deteget, si naturae opera diligentius, accuratiusque observabit.