Dissertatio Secunda. Ad illa capitis V (col. 736, n. 87) : Dei Filius Deus Artifex Patre Jubente Moderatus Est. Item ad illa ejusdem capitis (col. 737, n. 91) : Deus Pater Jusserat: Filius Virtus Ipsa Sine Recrastinatione Imperium Capessebat: Nam Cum Jussione Et Opus Astabat. Demum ad ista (col. 737, n. 97) : Et Cum Omnia Jussione Patris Sermone Obsequente Formata Sint.

1. Ante Hilarium multi, alibi Hilarius ipse, post Hilarium itidem multi aut ipsissima, aut certe affini 0839B aliqua locutione usi sunt, sic ut displicere Lectori utique non possit Epistolae nostrae auctor, quod ea usus sit. Sed ne temere haec dixisse videar, eorum loca hic subjicio, qui, uti dixi, aut ipsissima, aut certe affini aliqua locutione usi sunt. Porro ad tria capita eas locutiones revoco. Primum scilicet eos complectetur veteres Patres, qui expressissime aiunt, jussisse Patrem. Secundum, obedisse Filium. Tertium, ministerium aliquod, qualecumque sit illud, Patri praebuisse Filium: atque haec quidem omnia, antequam carnem assumeret. His recensitis subjiciemus postea, quid de harum, et affinium locutionum significatione dicendum sit.

2. Ad primum caput haec pertinent. Irenaeus (lib. IV, cap. olim 75, nunc 38, n. 3) haec litteris consignata reliquit: «Factus, et plasmatus homo secundum 0839C imaginem, et similitudinem constituitur infecti Dei: Patre quidem bene sentiente, et jubente: Filio vero ministrante, et formante, Spiritu vero nutriente, et augente.»

3. Hippolytus quoque valde vetustus scriptor ( In libro contra Noet.), Dei jubentis, et Dei facientis expressissimam mentionem facit.

4. Tertullianus similiter (adversus Praxeam cap. 12) : Etsi (inquiens) ubique teneo unam substantiam in tribus cohaerentibus, tamen alium dicam oportet ex necessitate sensus, eum qui jubet, et eum qui facit.

5. Id ipsum traditur ab Origene; quippe is non modo Deum jubentem, et Deum facientem memorat (tom. II in Joan. pag. 61 edit. Huetii) , verum etiam 0839D haec ipsa docet : «Asserimus enim, Patrem in creatione a Moyse descripta jubendo illi dixisse, fiat lux, et fiat firmamentum, et quaecumque Deus alia fieri imperavit: eidem illi dixisse: Faciamus hominem ad imaginem, et similitudinem nostram: Verbum autem, ut jussum illi fuerat, fecisse omnia, quae illum Pater facere jussit. Atque haec diximus non quasi conjectura dicti, sed ipsismet prophetarum testimoniis etiam apud Judaeos receptis nitimur, in quibus de Deo, rebusque ab illo conditis haec dicuntur 0840A conceptis verbis: Ipse dixit, et facta sunt, ipse mandavit, et creata sunt. Si enim Deus jussit, et res creatae sunt: quem juxta mentem prophetici spiritus putabimus tale Patris imperium exsequi potuisse, praeter eum, qui Verbum est, ut ita loquar, animatum, et Veritas?»

6. Quid? quod sex illi Episcopi, qui ad Paulum Samosatenum, antequam in ordinem redigeretur, scripserunt, inter caetera, quae ad eum refellendum afferunt, hoc expressissime aiunt , «Filium in procreando mundo paternam implevisse voluntatem, eique, ut id faceret, praecepisse Patrem.»

7. Hilarius quoque eam, quam antea dixi, distinctionem Dei jubentis, et Dei facientis (seu exsequentis) palam approbat, dum haec ait (lib. IV de 0840B Trinitate, n. 16) : «Sed videamus, in quem profectum haec distinctio jubentis Dei, et facientis augeatur.»

8. Novatianus (si is est auctor libri de Trinitate, qui Tertulliani libris adjungitur); Novatianus, inquam, in eamdem sententiam haec ait (cap. 25) : «Moyses autem introducit praecipientem Deum, ut lux fiat in primis, coelum firmetur, aquae congregentur, arida ostendantur, fructus secundum semina provocentur, animalia producantur, luminaria in coelo atque astra ponantur, non alium ostendit tunc adfuisse Deo, cui praeciperentur haec opera, ut fierent, nisi eum, per quem facta sunt omnia, et sine quo factum est nihil. Ac si hic Verbum Dei est, nam eructavit cor meum verbum bonum, ostendit in principio Verbum fuisse, et Verbum hoc apud Patrem fuisse, 0840C Deum praeterea Verbum fuisse: omnia per ipsum facta esse: sed enim hoc Verbum Caro factum est, et habitavit in nobis, Christus scilicet filius Dei, quem dum et postmodum secundum carnem hominem accipimus, et ante Mundi institutionem Dei Verbum, et Deum videmus, etc.»

9. Cyrillus Hierosolymitanus Hilarii aequalis, fortasse etiam eo antiquior, «Patrem mandantem Filio creationem, illique subministrantem rerum efficiendarum exemplar; filium vero exsequentem, creantemque res ad exemplar, quod a Patre habuerat,» describere minime dubitat (Cathech. XI, n. 22 et 23) .

10. Basilius Magnus, Hilarii fere aequalis, mandantem (seu imperantem) Dominum, et δημιοῦργον τὸ λόγον, seu verbum efficiens agnoscere non veretur 0840D (lib. I de Spiritu sancto, cap. 16) .

11. Marius Victorinus, seu, ut alii appellant, Fabius marius Victor, eadem aetate vixisse creditur. Hujus porro Scriptoris in rem nostram haec monita allegata vidi:

Qui mandante Deo cum plenus mente parentis
Filius omnipotens faceret.

12. Augustinus eidem locutioni favere visus est, cum haec ait (Serm. 140, n. 6) : «Non a tempore 0841A datum: sed mandatum natum. Quomodo enim non est mandatum Patris, quod est Verbum Patris?» Rursus cum haec protulit : «Formant sibi in phantasmate cordis sui quasi duos aliquos quasi juxta invicem, in suis tamen locis constitutos, unum jubentem, et alterum obtemperantem: nec intelligunt ipsam jussionem Patris, ut fierent omnia, non esse nisi Verbum Patris, per quod facta sunt omnia.»

13. His adjungendi sunt Patres illi, qui verba psalmi CXLVIII (v. 5) : Ipse mandavit, et creata sunt, ita exponunt, ut Patrem describant rerum creationem Filio praecipientem; in quorum numero Irenaeus eminet, cujus haec notissima quidem, sed quae tamen referre hic placet, verba sunt (lib. III, c. 8) : Cui ergo praecepit? Verbo scilicet, per quod coeli 0841B firmati sunt.

14. Irenaeum sequuntur Patres concilii Antiocheni (Tom. I Concil. Labbei pag. 867) contra Paulum Samosatenum celebrati, Athanasius ( In libro de Decretis), Cyrillus Alexandrinus (lib. XXIX Thesauri, pag. 255) , et Prosper (In comment. in locum hunc psalmi CXLVIII: ipse mandavit, et creata sunt) . Atque hujus quidem postremi Patris, ut pote qui diu post Nicaenum, atque adeo post Constantinopolitanum concilium vixit, verba ipsa referre hic libet: «Quod enim Deus dicit, Verbo dicit. Et Verbum, per quod facta sunt omnia, mandatum dicentis exsequitur (Ibidem) .»

15. Ad secundum porro caput (id est ad ea Patrum loca, in quibus dicitur obedisse Filius, antequam 0841C etiam humanam carnem assumeret) pertinent non pauca eorum, quae modo retulimus, atque expressissime postremum istud Prosperi: Mandatum dicentis exsequitur; ea quoque quae ex concilio Antiocheno adversus Paulum Samosatenum excitata sunt. Adde subsequentia. Hilarius monet (Lib IV de Trinit. n. 16) , Filium in creando Mundo obedientem dictis Dei (Patris) exstitisse. Atque in eumdem sensum Gregorius Nazianzenus (Carm. arcano VIII, pag. 171, 6) haec ait: «Fuit aliquando, cum Mundum constituit, magnum mentis Verbum obsequens magni Patris menti.» Paulinus Nolanus etiam (Poemat, 32, v. 83) :

Paruit ille ( Unigenitus Filius Dei) libens, Deus omnia cum Patre concors,
Communem curans rem pietate pari.

0841D 16. Tertium caput ista complectitur. Ministerium divini Verbi a Patre acceptum, ideoque quod merito referatur ad eumdem Patrem, veluti verum auctorem ejusdem ministerii, expressissime docent Constitutiones, quas Apostolicas appellant ( Vide Cotelerii praefationem in has constitutiones); quippe ea similitudine interdum utuntur, quae defensoribus consubstantialitatis Verbi valde aspera visa est. Scilicet docent, «Diaconum referre debere omnia ad Episcopum, sicut Christus refert omnia ad Patrem.» Et ne quis ea dicta de potestate, quam Christus in 0842A humana natura assumpta habet, accipiat, potestatem creandi et providendi commemorant, quam procul dubio habet ex natura divina, et in natura divina, minime vero ex humana. En quae ibi traduntur: «Quaecumque tamen potest (Diaconus), moderetur per sese, accepta ab Episcopo potestate, sicut Christus potestatem creandi, et providendi accepit a Patre.» Vide, obsecro, integrum caput 26 libri II earumdem Constitutionum: in quo quidem loco haec inter caetera leguntur: «Diaconissam repraesentare Spiritum Sanctum, quae nihil sine Diacono facere debeat, aut loqui, quem ad modum neque Paraclitus a se ipso aliquid loquitur, aut facit, sed Christum glorificans, voluntatem illius exspectat.

17. Irenaeus (Lib. IV, c. 17; in nova editione, cap. 7, 0842B n. 4) negat, Deum Patrem in Mundo condendo indiguisse Angelorum opera; quippe illi egregius minister Verbum praesto est: «ministrat enim, inquit, ad omnia sua progenies, et figuratio sua, id est filius, et Spiritus Sanctus, Verbum, et sapientia, quibus serviunt, et subjecti sunt Angeli.» Eum etiam hic recole locum, quem num. 2 allegavi: «Filio vero ministrante,» etc.

18. Doctores hos sequitur is, cui debemus librum de Incarnatione, qui inter Augustini opera exstat: quippe ait (Lib. I, cap. 2) , «Filium in omni conditione Patri ministrasse, quia per ipsum omnia facta sunt.» Si in omni conditione Patri ministravit, Patri etiam ministravit diu antequam incarnaretur.

19. Fateor porro, nonnulla ex iis, quae allegavimus, 0842C eludi fortasse posse, vel si moneas appositas eis, quos excitavimus, Patribus, asperiores has locutiones: etenim voces has, jubente Patre, a probatissimis Irenaei codicibus, quibus Erasmus, aliique vetustiores Irenaei editores usi sunt, abesse docet Renatus Massuet, cui debemus postremam Irenaei editionem (et jubente desunt in Erasm. et Gall. (p. 285 tom. I edit. Venetae) . Desunt quoque in editione Amstelodamensi anni 1724 Constitutionum Apostolicarum, quae de potestate creandi, et conservandi ex nonnullis vetustioribus editionibus objecta sunt. Vel etiam si moneas, summo in pretio non habendos eos omnes, quos adduximus, Doctores, adeo ut ab eorum auctoritate commoti ab usitatissimis, ac probatissimis loquendi formulis recedamus. Cur enim id adhibere 0842D nobis non licet quod Gennadio proferre licuit (De Eccles. Dogmat. cap. 4) ? «Nihil creatum, aut serviens in Trinitate credamus, ut vult Dionysius fons Arii.» De quo quidem Dionysio, tametsi vetustissimo, et caeteroqui laudabili viro, haec etiam litteris consignavit Basilius (Epist. XLI, in editione Patr. S. Mauri IX, n. 2) : «Non omnia illius hominis admiramur: nonnulla vero prorsus rejicimus. Propemodum enim istius, quae nunc divulgatur, impietatis Anomoeorum, quantum scimus, primus iste humano generi semina praebuit.» Quamquam illum statim excusare aliquantisper studeat, haec subjiciens: «Causam vero hujus 0843A rei non puto improbitatem animi fuisse, sed quod Sabellio vehementius obluctari cuperet.» Sed certe omnia eludi non possunt. Quis enim dicere audeat, corrupta esse omnia, quae antea protulimus, Patrum loca, cum pauca ea non sint, et pleraque horum certo incorrupta sint? Alio igitur confugiamus oportet.

20. Inveni autem apud probabiles Scriptores duo solutionum capita, quorum primum eo vertitur, ut moneat asperioribus hisce locutionibus mitiorem sensum inesse. Rigorose excipit easdem locutiones solutio altera, sed eas de Verbo, quatenus Verbum est, et increatum, minime accipit. Utramque solutionem, obsecro, expendamus.

21. Aiunt itaque qui primam proponunt solutionem, hanc inesse tum profanis, tum sacris Scriptoribus 0843B consuetudinem, ut asperioribus quibusdam vocabulis mitiorem sensum, ac significationem tribuant, minus intelligi volentes (ut et vulgatum fert adagium) quam in speciem appareat. Omitto exteros profanosque Scriptores, in quibus frequentia admodum sunt haec exempla, ut in sacris auctoribus consistam. Haec sane Paulus Colossensibus scribit (Coloss. IV, 10) : Salutat vos Aristarchus concaptivus meus, et Marcus consobrinus, de quo accepistis mandata. Porro eo vocabulo praecepta rigorose accepta minime denotari interpretes plerique tradunt. Haec etiam in libro Josue Habemus (Josue, X, 14) Obediente Domino voci hominis. Sed quis haec rigorose accipiat? An Deus voci hominis se submittit, illique paret? Alibi Deus ipse haec de se ait (Isai., cap. XLIII, 24) : Servire me fecistis in peccatis 0843C vestris. Praebuistis mihi laborem. An Deus, dum peccamus, nobis inservit, illique laborem imponimus?

22. Morem hunc profecto sequitur Hilarius haec elocutus (lib. II de Trinit., n. 24) : «Humani enim generis causa Dei filius natus ex Virgine est, et Spiritu Sancto ipso sibi in hac operatione famulante, et sua (Dei videlicet) inumbrante virtute, corporis sibi initia consevit.» An Divinum Verbum (etenim Spiritus Sancti nomine hic Divinum Verbum (Vide annotationem appositam huic loco, littera g) intelligit) sibimetipsi famulatur?

23. Similes aliae locutiones haud infrequentes in Sanctis Patribus sunt. Sed superiores retulisse sit satis.

24. His constitutis, monent Theologi, eas, de quibus 0843D disserimus, locutiones, commodam aliquam explicationem excipere procul dubio debere: tametsi eamdem explicationem non omnes excipiant, et difficile valde sit certam aliquam indicare.

25. In eo plerique conveniunt, ut his, et similibus phrasibus non aliud denotetur, nisi Patrem principium esse operationum, non modo ad intra, qua de re nemo disputat, nisi Arianus is sit; verum etiam operationum ad extra, quatenus ab eo ut fonte (hac enim similitudine Patres ipsi utuntur) cuncta procedunt.

26. Augustinus, quem numero 12 allegavi, id indicare videtur: sed certe eam explicationem innuit 0844A Basilius verba illa Christi explicans: Mandatum accepi a Patre, quid dicam, etc. Etenim haec docet ille : «Attamen ne forte ex magnitudine eorum quae fiunt, rapiamur in imaginationem, ut putemus Dominum principio carere, quid ait is, qui per se vita est? Ego vivo propter Patrem. Et Dei virtus: Non potest Filius a se facere quicquam. Rursus is qui ex perfecta est sapientia: Mandatum accepi, quid dicam, et quid loquar: per haec omnia ducens nos ad Patris cognitionem, et admirationem eorum quae gerebat, ad illum referens, ut per ipsum cognoscamus Patrem. Non enim ex operum differentia Pater conspicitur, quasi peculiarem, atque separatam actionem exhibeat (quaecumque enim videt Patrem facientem, haec et Filius similiter facit); verum ex 0844B gloria, quae ei ab Unigenito defertur, operum miraculum carpit, dum praeter operum magnitudinem, de ipso etiam auctore operum gloriatur, et exaltatur ab iis, qui agnoscunt eum Patrem Domini nostri Jesu Christi: Per quem omnia, et propter quem omnia. Ideo dicit Dominus: Omnia mea tua sunt, ut ad ipsum originem rerum conditarum referens: Et tua mea, ut inde principia creandi accipiens, non quod auxiliis utatur ad operandum, neque quod ex particularibus mandatis uniuscujusque operis ministerium concredatur; nam istud quidem servile, et a divina dignitate immenso semotum intervallo: sed quod Verbum paternis bonis plenum resplendens a Patre, omnia facit ad similitudinem ejus, qui ipsum genuit: Nam si juxta essentiam nihil differt a Patre, nec potentia, 0844C etiam a Patre differt. Porro quorum aequalis est potentia, horum omnino aequalis est et operatio. Christus siquidem Dei virtus est, et Dei sapientia: et sic omnia per ipsum facta sunt, omniaque per ipsum, et in ipsum condita sunt, non quod instrumentali quodam ac servili ministerio fungatur: sed quod tanquam conditor paternam impleat voluntatem.»

27. Posumus etiam, si volumus, verbo jubeo tribuere explicationem affinem illi quam verbo doceo tribuit, teste Petavio, Gregorius Nazianzenus: scilicet ut communicationem idearum denotet. Porro S. Doctoris verba, quae etiam ad explicandum tertium genus locutionum mirifice juvant, hic adducere operae pretium reor. «Quoniam, inquit ille (Oratione 36) , rerum earumdem formas veluti in ipso imprimit 0844D Pater: exsequitur autem Verbum non imperite, sed scienter, et, ut aptius loquar, paterne.» Quibus Nazianzeni verbis recitatis haec Petavius subjicit (lib. II de Trinitate, cap. 4, num. 6) : «Quibus in verbis vox ἐνσημαίνει non est simpliciter designare, ut vertit interpres, sed in alio velut imprimere: unde constet, Patrem indicare Filio, vel eum docere, quid faciendum sit, et quasi monstrando praeire, nihil aliud esse, nisi eidem una cum natura et essentia rerum faciendarum intelligentiam, et earum formas, atque ideas communicare gignendo.»

Perstitimus hactenus in prima solutione in eo posita, 0845A quod asperioribus hisce locutionibus mitior sensus inhaereat.

28. Aggredi debemus nunc solutionem alteram, quae easdem locutiones, aut certe magnam earum partem (etenim Paulini locus postrema hac explicatione se explanari non sinit) rigorose quidem accipit, sed negat eas de Verbo quatenus Verbum est, et increatum, accipi posse. Scilicet Verbum, inquiunt, in rerum mundanarum creatione corpoream quamdam speciem, eamque humanae simillimam, seu potius humanam ipsam, sed forma, et pulchritudine egregia assumpsit: atque in ea cuncta condidit, ideoque hominem, cui in eadem, quam diximus, forma se visendum praebuit, eumque allocutus est. Neque vero Adamo solum se in ea visendum obtulit, verum 0845B etiam caeteris Patriarchis, saepe etiam Prophetis ipsis, adeo ut iis crebro apparuerit eadem forma indutus, quam in creatione assumpserat, aut certe simillima aliqua, eaque constanter humana. Petavius plurimos eam in rem affert Patres, quos, si vis, consule in eo loco, quem ad paginae calcem cito, expresse allegatos . Ego paucissimos seligam, Lectorem ad eumdem Petavium amandans.

29. Tertullianus adversus Praxeam disputans (cap. 7) de Sermone ac Verbo divino rerum creationem exsequente haec ait: «Tunc igitur etiam ipse Sermo speciem, et ornatum suum sumit, sonum, et vocem, cum dicit Deus: Fiat lux . . . At ego nihil dico de Deo inane, et vacuum prodire potuisse, ut non de inani, et vacuo prolatum; nec carere substantia, 0845C quod de tanta substantia processit, et tantas substantias fecit; fecit enim et ipse quae facta sunt per illum. Quale est, ut nihil sit ipse, sine quo nihil factum est? Ut inanis solida, et vacuus plena, et incorporalis corporalia sit operatus? Nam etsi potest aliquando quid fieri diversum ejus, per quod fit, nihil tamen potest fieri, per id quod vacuum, et inane est. Vacua et inanis res est Sermo Dei, qui Filius dictus est, qui ipse Deus cognominatus est: Et Sermo erat apud Deum, et Deus erat Sermo? Scriptum est: Non sumes nomen Dei in vanum. Hic certe est, qui in effigie Dei constitutus, non rapinam existimavit esse se aequalem Deo. In qua effigie Dei? Utique in alia, non tamen in nulla . . . Quaecumque ergo substantia Sermonis fuit, illam dico personam, et illi nomen Filii 0845D vindico, et dum Filium agnosco, secundum a Patre defendo.»

Judice itaque Tertulliano, Verbum divinum cum res creavit, speciem et ornatum sumpsit, id est exteriorem quamdam, et visibilem, eamque elegantissimam speciem, et formam. Quam quidem speciem, et formam humanam fuisse indicat ille et hic ( in qua effigie: utique in alia (id est alterius generis, neque 0846A enim carnem natam assumpserat), non tamen in nulla): et saepe alibi. Sed apertissime id docet adversus Marcionem disputans: etenim haec eloquitur (lib. II, cap. 27) : «Nam et profitemur Christum semper egisse in Dei Patris nomine, ipsum ab initio conversatum, ipsum congressum cum Patriarchis, et prophetis, filium creatoris, sermonem ejus, quem ex semetipso proferendo filium fecit . . . in haec quoque dispositus est a patre, quae ut humana reprehenditis, Edicens jam inde a primordio jam inde hominem, quod erat futurus in fine. Ille est qui descendit, ille qui interrogat, ille qui postulat, ille qui jurat, etc.» Si ab initio conversatus est, si a primordio jam inde homo, quod erat futurus in fine; in creatione utique ipsa Mundi (si Tertullianum audis) homo erat. At homo 0846B propterea dici non potest, quod a primordio humanam carnem assumpserit: etenim eam sumpsit in fine temporum, Maria Sanctissima illi carnem ministrante; ergo propterea homo dici potest, quod a primordio in humana forma seu specie apparuit, in qua etiam deinceps, si Tertullianum audis, apparuit: Abrahamo scilicet, Jacobo, et patriarchis reliquis, Moysi quoque, et caeteris prophetis.

30. In eumdem sensum Prudentius generatim haec docet :

Sed tamen et Patris specimen, quo cernere fas sit
Humanis aliquando oculis concurrere promptum,
Quod quamvis hebes intuitus speculamine glauco,
Humentique acie potuit nebulosus adire,
Quisque hominum vidisse Deum memoratur, ab ipso
Infusum vidit natum, nam Filius hoc est,
Quod de Patre micans se praestitit inspiciendum, 0846C
Per species, quas posset homo comprehendere visu:
Nam mera majestas est infinita, nec intrat
Obtutus, aliquo ni se moderamine formet.
Deinceps vero :

Quin potius scrutare Dei signacula in ipso
Fonte vetustatis, percurras scrinia primi
Scriptoris, quem non bardus Pater, aut Avus Augur,
Fabula nec veteris famae, nec garrula nutrix,
Nec sago clangore loquax, et stridula cornix
Rem docuere Dei, sed coram proditus ipse,
Ipse Deus trepidum mortalem mitis amico
Imbuit alloquio, seque, ac sua summa retexit.
Nimirum meminit Scriptor doctissimus illo
Orbis principio non solum, nec sine Christo
Informasse Patrem facturae plasma novellae.
Fecit, ait, condens hominem Deus, et dedit olli
Ora Dei, quidnam est aliud, quam dicere, solus
Non erat? atque Deo Deus adsistebat agenti,
Quum Dominus faceret Domini sub imagine plasma.
Christus forma Patris, nos Christi forma et imago:
Condimur in faciem Domini bonitate paterna. 0846D
Venturo in nostram faciem post saecula Christo.

31. An vero ad haec respicit Ecclesia, cum hymnum hunc canendum praecipit ?

Rex sempiterne Coelitum,
Rerum creator omnium,
Aequalis ante saecula
Semper Parenti Filius.
Nascente qui Mundo Faber
Imaginem vultus tui
Tradens Adamo, nobilem
Limo jugasti spiritum.
0847A Seu, ut olim expressius legebatur:

Rex sempiterne Domine,
Rerum creator omnium,
Qui eras ante saecula
Semper cum Patre Filius.
Qui Mundi in primordio
Adam plasmasti hominem,
Cui tuae imagini
Vultum dedisti similem.

32. Sed cum de his agimus, cur Leonem Magnum praetermittimus, qui generatim docet, Christum antiquissimis Patribus, ideoque Adamo Patriarcharum antiquissimo, in specie humana apparuisse, et hujus ipsius rei rationem affert elegantem? «Potuerat, inquit ille (Epist. XIII, in edit. Quesnellii XXVII, cap. 2) , omnipotentia Dei sic ad docendos, justificandosque homines apparere, quomodo et Patriarchis, et Prophetis 0847B in specie carnis apparuit, quum aut luctamen iniit, aut sermonem conseruit, cumve officia hospitalitatis non abnuit, vel etiam appositum cibum sumpsit. Sed illae imagines hujus hominis erant indices, cujus veritatem ex praecedentium Patrum stirpe sumendam, significationes mysticae nuntiabant. Et ideo Sacramentum reconciliationis nostrae ante tempora aeterna dispositum nullae implebant figurae; quia nondum supervenerat Spiritus Sanctus in Virginem, nec virtus Altissimi obumbraverat ei, ut intra intemerata viscera aedificante sibi Sapientia domum, Verbum caro fieret, et forma Dei, ac forma servi in unam conveniente personam, creator temporum nasceretur in tempore, et per quem facta sunt omnia, ipse inter omnia gigneretur.»

0847C 33. Leoni adjungamus Cassianum haec tradentem (lib. IV, De incarn. cap. 9) : «Hic ergo unus est ad Patriarchas loquens, in Prophetis manens, ex Spiritu conceptus, natus ex Virgine Maria, in Mundo visus, inter homines conversatus, affigens ligno Crucis chirographum peccatorum, triumphans in semetipso, adversarias nobis inimicasque virtutes morte occidens, resurgendi fidem omnibus tribuens, gloria sui corporis corruptionem humanae carnis interimens.»

34. Horum Patrum, atque in primis Prudentii vestigia premere videtur Steuchus noster Eugubinus, quem summi nominis virum norunt omnes, cum haec ait (in Cosmop. edit. Ven. Nicoli pag. 159) : «Accessit ergo Filius, ac Verbum Dei ad creationem humanam in forma, imagine, habituque humano, gerens 0847D speciosissimam divinissimamque formam, et jucundissimam, omnium humanarum formarum pulchritudinem superantem. Quam videntem, et intuentem generis nostri principem censendum est amore insanisse, creatoremque omnibus foeminis speciosiorem pene deperisse. Hanc speciem, divinamque pulchritudinem, clementissimus, formosissimusque assumens, quam erat post multa tempora usque ad carnem et ossa assumpturus, creabat hominem largiens ei speciem hanc tantam ipse primus archetypus, speciosissimus ipse, speciosissimae prolis creator. Quantam, 0848A qualemve credas fuisse primi hominis illius venustatem? quantum in ore decus, quas gratias insedisse?»

35. Quid de horum opinione sentiendum sit, meum non est nunc definire. Illud certe constat, alterutra harum solutionum dissolvi quaecumque ex asperioribus illis locutionibus, quas in titulo ipso praeposui, desumuntur.

36. Dum tamen haec moneo, nolo quemquam nostris temporibus iis uti. Etenim si quis iis uteretur, is suspicionem praeberet, ne servum putaret eum, qui jubetur, ut monitis utar vetusti illius Scriptoris, qui a multis Gregorius Thaumaturgus dicitur . Hinc Nyssenus (in lib. X) Eunomium reprehendit, quod dixerit, «Filium jussione Patris fecisse quae facta sunt; 0848B dum ea pro potestate creavit.»

37. Augustinus quoque dici vetat (in lib. II de Gen. ad lit. cap. 6) «juberi Filium a Patre, cum ipse sit principale Verbum Patris, per quod facta sunt omnia. Deinde quia non convenit, ut Filius quasi jussus fecisse intelligatur.» Alibi etiam haec protulit (in lib. contra Sermon. Arian. cap. 38) : «Jussum vero obaudisse Filium, antequam acciperet carnem, unde isti existiment, nescio.»

38. Similiter Idatius (lib. III contra Varimundum) Nyssenum, cujus nuper meminimus, plane secutus, negat Filium jubente Patre fecisse quae facta sunt, cum pro potestate creaverit.