Nicolai Fabri In Fragmenta Sancti Hilarii Praefatio.

0887D Huic Operi tantum adjecimus notulas ad imam paginam ascriptas. Cum autem auctorum verba excerpere satis habuisset Faber, nec curasset notare quo ex libro ea excerpsisset, commodius visum est historicorum sacrorum locos secundum editiones Valesii, quamvis Fabro posteriores indicare.

Clarissimo viro Jac. Augusto Thuano Sacri consistorii Consiliario, Senatusque Parisiensis Praesidi doctissimo atque prudentissimo, Nicolaus Faber. S.

1. Quale hoc Opus.—Ecce tibi restituo, Praeses 0888D Amplissime, beati Hilarii Pictavensis episcopi librum a viro doctrina, prudentia, morumque integritate maximo, P. Pithoeo suprema voluntate relictum, meaeque fidei, ut solidus ad te perveniret, id est sine ulla deductione et quam optimo jure apud testatorem, fuit commissum. Munus est, si folia numeres, nan valde magnum, sed si auctoris dignitatem, si fatum libri, si rei de qua tractat gravitatem consideres, ejusmodi, ut non acceptissimum esse nequeat. Tibi enim omnium disciplinarum genere instructissimo, Gallicae salutis ac laudis amantissimo, et 0889A antiquae pietatis ac constantiae studiosissimo, non potest non gratissimum esse antiqui scriptoris Galli, Theologorum qui in Occidente floruerunt celeberrimi ac disertissimi, excelsaeque arboris, ut eum vocat B. Hieronymus (Comm. in Esai c. LX) , qua aedificata est ecclesia Dei, ad haec etiam fortissimi confessoris librum, de gravissima omnium quae unquam in Ecclesia fuerunt controversia scriptum, post tot annos e tenebris erutum clarissimi tui nominis auspiciis lucem aspicere. Haec etsi satis ad commendationem muneris valeant, apud te praecipue qui pro tuo erga litteras religionemque studio, erectoque atque infracto adversus divitias fumosque aulicos, ad quae sola nunc concurritur, animo semper id genus reliquias Attalicis conditionibus praetulisti: Passieni 0889B tamen sententiae si bene te novi, accedes, plurisque in eo facies judicium eruditissimi cordatissimique viri, qui te dum vixit, ob egregiam doctrinam, prudentiam, studiumque ac pietatem in Rem. in quibus tecum conspirabat, unice amavit et coluit, moriensque suae erga te propensae voluntatis publice hoc testimonium posteritati exstare voluit.

2. Quod Hilarii sit.—De auctore vero istius libri nemo codici manu scripto, qui B. Hilario eum adscribit, fidem detrahet, virique potentis titulum alienae possessioni affixum controversiam movebit, qui styli vel ingenii tanti doctoris aliquem gustum habuerit; si quidem longas et involutas et Gallici Rhodani, ut violenti ac praerapidi, sic etiam aliquantum limi secum trahentis, quo charactere naris emunctissimae 0889C scriptor ipse Hieronymus scripta Hilarii signavit, deprehendere licet (Hieron praefat. in epist. ad Gal. 9. epist. 13 ad Paulin.) . Sed quid verbis in re aperta opus est? Si cui ea in re aqua haereat, hunc librum cum iis quae omnium calculo pro Hilarianis recepta sunt contendat; nec aquam aquae, nec lac lacti similius inveniet. Nec sane historicum istud Opus antiquis ignotum fuit: si quidem illud ipsum esse, quod idem ipse Hieronymus contra Ursacium et Valentem, continens narrationem Ariminensis Concilii, Hilarium scripsisse tradidit, huic libro praefixa inscriptio fidem facit.

3. Ursacius et Valens, qui.—Ipsi enim Ursacius et Valens, alter Singiduni superioris Mysiae, alter 0889D Mursae Pannoniae (quamvis non uno loco Athanasius Alexandriae episcopus utrumque Pannonem vocet) episcopi cum Caio aeque Pannone, et Germinio Cyzici primum deinde Sirmii episcopo, totius Ariomanorum Tragoediae choragi, atque adeo hypocritae extiterunt ad quos cum, ut ait noster Hilarius (Cont. Auxenti., n. 4) , Ariani nominis haereditas et successio defluxisset, non ausi aperto Marte fidei Nicaenae bellum indicere stante ipso Athanasio, quem strenuum robustumque ejus propugnatorem, ac plane, 0890A ut eum indigitat Nazianzenus (Or. XXI, n. 33) , στύλον τῆς ἐκκλησίας verebantur, cuniculis id agere statuerunt, ipsumque Athanasium in primis tollendum evertendumque susceperunt. Hinc illae de Arsenio interfecto, et confracto calice sacris mysteriis destinato calumniae: quarum praetextu cum a factiosis depositus, Imperatorisque decreto in exilium missus esset, totus orbis tanti viri casu concussus est. Quin etiam cum synodis Alexandrinae, Romanae, et oecumenicae Sardicensi Athanasius suam innocentiam approbasset, calumniatores vero non solum tot sententiis convicti atque damnati, sed etiam libellis oblatis eidem Sardicensi synodo, Julioque Pontifici Rom. criminis admissi haereseosque veniam deprecati, Ecclesiae communioni fuissent 0890B redditi; iterum tamen canes ad vomitum reversi, foedas illas et Ecclesiam Dei, quae domus pacis est, parum decentes discordias, episcoporum discursationes Mediolanum, Sirmium, Seleuciam asperam, Ariminum, Constantinopolim, Nicaeam Thraciae, (et quo non terrarum?) praeterea proscriptiones, exilia et caedes excitarunt, quae quamdiu in vivis exstitit Constantius, catholicos episcopos exercuerunt. Tandemque detracta persona Nicaenam regulam oppugnantes, Imperatorem ipsum, cujus potestate nitebantur, impulerunt ut episcopos Arimini congregatos ad subscriptionem novae formulae fidei subdolis verbis conceptae adigeret, quae contra trecentorum et octodecim patrum decretum, οὐσίας καὶ ὁμοουσίου vocabulis indicto silentio, Filium Patri similem secundum 0890C Scripturas profitebatur, dicentibusque illum creaturam sicut aliae sunt creaturae anathema infligebat. Nec tamen ibi consistendum esse duxerunt, (Nam quis peccandi finem posuit sibi?) verum felicitate successus audaciores facti, non jam de vocibus οὐσίας καὶ ὁμοουσίου tamquam discordiae pomo quaestionem haberi significarunt, sed inoperto capite purum putumque seu potius impurum putidumque Arii dogma Concilio Antiochiae professi, Filium Patri dissimilem penitus καὶ ἐξ οὐκ ὄντων creaturam statuerunt. Cujus impietatis ipsum Imperatorem auctorem ac vindicem exstitisse, Athanasius asserit.

4. Igitur Ursacius et Valens illi ipsi sunt: «quibus instantibus sub imperatore Constantio factum est Ariminense concilium contra formellam Nicaeni tractatus, 0890D qua universae haereses comprehensae erant:» in quos hoc opus scriptum est. Quamquam, ut quod sentio dicam, haec libri inscriptio multo plus in fronte spondeat, quam praestet in recessu ; nisi quod operis longioris pluribus fortasse comprehensi libris, et narrationis exactae eorum quae Ariminensi concilio gesta sunt, vel quae ipsum praecesserunt, aut postea secuta sunt, initium tantum ac divulsa quaedam fragmenta, non autem integrum opus vel librum hic exhiberi censeo. Et sane auctor hujus libri statim in 0891A ipsius initio scribit, narrationem ducturum se ab Arelatensi concilio, quo Paulinus Trevirorum episcopus Galliarumque, ut eum Graeci vocant, Metropolitanus anno Christi 353, Saturnini caeterorumque Arianorum factione depositus, et in exilium actus est: de quo tamen deinceps altum est silentium. Quicumque enim haec excerpsit, Κορυφὰς ἑτέρας ἑτέραις προσάπτων μύθων, huic propositioni continuo synodales epistolas Sardicensis concilii sex ante annis habiti, alteram ad omnes Ecclesias, alteram ad Julium P. R. innocentiam Athanasii compertam ac contestatam indicantes subjecit: de quibus plura dicere, (quandoquidem hanc doctis, Jupiter, et laboriosis suis annalibus vir illustrissimi nominis ac dignitatis Cardinalis Baronius inseruit, omissis subscribentium 0891B episcoporum nominibus, quae ab ejus codice aberant; illa vero non uno loco apud antiquos exstat,) superfluum existimo. Idem etiam perspicere est ad calcem fragmenti II, ubi cum B. Hilarius lucem narrationi suae allaturam dixisset illam orationem, quam eadem Sardicensis synodus per Vincentium Capuae et Euphatem Coloniae Agrippinae episcopos Antiochiam usque ad Constantium missos habuit; magno tamen historiae detrimento nulla hic exstat, sed ejus loco quaedam Liberii P. R. et aliorum epistolae nullo temporis, vel rerum ordine servato velut in fasciculum congestae leguntur.

5. Nam quae prima occurrit, a Liberio circa sui pontificatus initium, quod in annum salutis 353 incidit, 0891C scripta videtur. Par est enim ipsum accusationem coram Julio praecessore suo inchoatam non diu protraxisse, sed statim ut pontifex renuntiatus est, legatos illos suos ad Athanasium misisse Alexandriam, detractantemque judicium condemnasse. In quo tamen nodus Deo vindice, id est, ornatissimo illo doctissimoque Annalium ecclesiasticorum scriptore dignus subest. Cum enim auctorum omnium scriptis constet, Athanasium jam olim ante Liberium adversariorum artes versutiasque detexisse, manifestoque mendacio traduxisse; quis potuit esse tot synodis confixorum accusationi, aut tot sententiis absoluti condamnationi locus? aut quomodo communione sua potuit Athanasio Liberius interdicere, cujus condemnationem ab Orientalibus aliquot episcopis 0891D factam, et ad se pontificatus sui initio missam, si ratam eam haberet, quemadmodum idem ipse Liberius in epistola ad Constantium, quae hic edita habetur (Fragm. V, n. 2) , testis est, accepta eodem tempore septuaginta quinque episcoporum Aegyptiorum Athanasii innocentiam testante sententia comprobare noluit? Omitto quod hujusce condemnationis nec Athanasius ipse, qui res suas diligentissime non uno libro complexus est, nec quisquam alius quod sciam veterum usquam meminit. Falsam autem aut 0892A subdititiam esse stylus negat, et praeterea cui bono? Adeo verum est illud Tragici,

Ἅπανθ᾽ ὁ μακρὸς καὶ ἀναρίθμητος χρόνος
Φύει τ᾽ ἄδηλα, καὶ φανέντα κρύπτεται.
(Sophoc. in Ajace, p. 39.)

6. Sequens epistola nunc Frag. XII an. 363 scripta. —Sequentis ejusdem Pontificis epistolae, quamvis ipsa connexionem cum praecedentibus aptiorem non habeat, certior tamen est historia. Quantum enim ex ejus ubique corruptissimae lectione datur assequi, post imperatoris Constantii obitum, reversumque ab exsilio Eusebium Vercellarum episcopum, cum nostro Hilario et Athanasio divina providentia, quae suis tempori numquam non adest, Reip. Christianae constituendae restaurandaeque Triumvirum praestitutum, conservatum atque alitum, hoc est, circa 0892B annum Christi 363 scripta est: nempe quo tempore in Occidente pariter, ac ante synodo Alexandrina in Oriente (anni 362), concordiae pacisque studio ac bono a tribus illis, ὡς ἀληθῶς ἀνθρώποις τοῦ Θεοῦ καὶ μεγίστοις τῶν ψυχῶν οἰκονόμοις, ex XII Senatibus ac fortibus siremps lex dicta est, Arianorumque communione foedatos, exceptis haereseos auctoribus, perfidiae renuntiantes: «Ecclesia catholica» inquit Augustinus, «materno recepit sinu, tamquam Petrum post fletum negationis per galli cantum admonitum, aut tamquam eumdem post pravam simulationem Pauli voce correctum» (Augustinus de Agone Christ. c. 30) . Lucifer solus Calararum Sardiniae episcopus, constantia fidei, scriptorumque libertate, si labem istam excipias, inter Ecclesiae lumina recensendus, 0892C paucique alii nimia sanctitate dicam, an pervicacia: «Hanc matris charitatem superbe accipientes et impie reprehendentes, quia post galli cantum surgenti non gratulati, cum lucifero qui mane oriebatur cadere meruerunt» (Augustinus, ib., c. 30) . Adeo in omnibus rebus ut optimum, ita et difficillimum est modum servare.

7. Ariminensis concilii casus incautus.—Ursacio enim et Valente, ut scelera diu latere non possunt, ulcus Ariminensis fidei ab omnibus fere episcopis pro orthodoxa suceptae ac comprobatae detegentibus, Filiumque similem Patri dictum interpretantibus οὐχ ἁπλῶς, verum κατά τι, id est, secundum Scripturas, et quatenus Scripturis sacris ea similitudo conformis est, ex iisque nec aequalem Patri Filium, 0892D nec unum cum eo (semper enim a vero similitudo abest,) conficientibus, creaturam etiam negatum sicut sunt aliae creaturae; praestantiorem enim esse, sed creaturam tamen eludentibus: Ingemnuit totus orbis, inquit Hieronymus ( adversus Luciferianos), e se Arianum miratus est. Et sane τὸ, Ὅμοιοι κατὰ τὰς Γραφὰς, τοῖς ἁπλουστέροις, inquit magnus ille Gregorius (Nazianz. Or. 21, n. 26) , δέλεαρ ἦν τὸ τῆς ἀσεβείας χαλκῷ περικείμενον, ἡ πρὸς πάντας ὁρῶσα τοὺς παριόντας εἰκὼν, ἡ κατὰ πάντα ἄνεμον λίκμησις. 0893A Tunc ergo concurrebant episcopi, qui ejusmodi dolis irretiti, διανοίᾳ quidem, ut cum eodem Nazianzeno (Or. 21., n. 30) loquar, οὐ πεσόντες, γράμματι δὲ παραχθέντες, καὶ τοῦ καπνοῦ γε εἰ καὶ μὴ τοῦ πυρὸς μετασχόντες, sine conscientia haeretici ferebantur, contestantes corpus Domini (eam enim sacramenti formulam multo ante haec tempora usurpatam in Ecclesia fuisse probat jusjurandum, quod impie Novatianum ( seu, Novatum) a suis exegisse scribit apud Eusebium Cornelius ((Euseb., lib. VI Hist. c. 43; Hieron. contra Lucif.))) et quidquid in Ecclesia sanctum est, se nihil mali iu sua fide suspicatos. Putavimus, aiebant, sensum congruere cum verbis: nec in Ecclesia Dei, ubi simplicitas, ubi pura confessio est, aliud in eorde, aliud in labiis proferri eimuimus. Et sane, ἀφύλακτον, inquit idem ille Gregorius, 0893B ἡ ἁπλότης, καὶ μετὰ τοῦ σαθροῦ τὴν φιλάνθρωπον, καὶ ἥκιστα τὴν κακίαν ὑφορᾶται τὸ κακίας ἐλεύθερον. «Interrogo istos,» subjungit idem Hieronymus (( adversus Lucif.)), «nimis religiosos, quid confessoribus» (sic enim locus ille scribi debet) «agendum putaverunt? Ita hac mansuetudine et clementia fides Nicaena reparata atque stabilita est, et a tribus confessoribus Satanae faucibus mundus ereptus.» Cum quibus etiam Liberium P. R. memorem verborum Domini: «Et tu conversus confirma fratres tuos» (Luc. XXII, 23) , non solum cadenti Petro, sed etiam sibi dictorum, qui sedis Petri infirmitatisque successor exstiterat, egregiam quoque navasse operam historiae produnt.

0893C 8. Plane quod hic obtestatur Liberius (Frag. XII) , episcopos omnes Italiae Ariminensi perfidia deceptos, ut pestiferum illud dogma condemnent, vehementius in ejus auctores insaeviant, quos in se violentos et subdolos experti sunt, totosque se fidei Nicaenae de integro mancipent; tam pii voti ipsum compotem non multo post factum, cum ex ejus epistola quam exhibet Socrates (Lib. IV, c. 12) ad Orientales missa, qua omnes episcopos Italiae Ariminensi formulae anathema dixisse, Nicenae fidei subscripsisse, maximoque aestu in Arii dogma ejusque discipulos exardescere significat, tum etiam ex ea, quae hic proxime sequitur (in eodem Fragmento), episcoporum Italiae ad episcopos Illyrici missa discimus. Haec autem posterior epistola apparet scripta post synodum 0893D Illyricam circa annum Christi 365 habitam; quae Nicaena fides in Illyrico, unde vi dejecta fuerat, velut ex Praetoris edicto restituta est. Cujus restitutionis noster Hilarius primum, deinde Eusebius Vercellarum episcopus ab exilio redeuntes, non levia fundamenta jecerant.

9. Germinii a Valente et Ursacio defectio.—Epistola autem Ursacii (nunc Fragm. XIV) , Valentis Caii et aliorum Singiduni coactorum ad Germinium consules adscriptos habet, Gratianum N. P. et Dagalaiphum, 0894A quos gessisse consulatum salutis anno 366 chronologorum diligentissimi tradunt. Male illos haereticos habebat vetus illud in se experiri, Cito improborum facta in perniciem cadere: nec ex Ariminensi fraude jam sibi quidquam, praeter odium publicum, invidiam ac infamiam superesse; fidem vero Nicaenam ubique locorum pristinam auctoritatem dignitatemque recuperare. Sed praecipue angebat Germinii veteris sui sodalis ac congerronis individui, sine quo Theseo nihil huc usque tentaverant, defectio. Is enim confessioni Semiarianae adhaerens, Patri Filium per omnia similem dicebat: a qua professione nec Ariminensis fides post vim illatam suscepta dissidebat. Quamvis enim, ut supra dictum est, eas voces per omnia non habuerit, satis tamen 0894B ipsae clausula illa secundum Scripturas, quia Filium Patris imaginem dicunt Scripturae, intelligi atque exprimi censebantur. At Ursacius, Valens, caeterique de grege illo contra, Filium quidem dici Patri similem, sed non secundum substantiam, inquiunt hac epistola, aut per omnia seu absolute: (ita enim hic locus emendandus est:) vel enim subjungunt, Basilii Anquiritani episcopi inter Semiarianos praecipui, quem Ariani concilio (an. 360) Constantinopolitano deposuerant, cujusque opinionem deinde Antiocheno damnaverant, perfida assertio reparabitur. Non adeo scelerate igitur atque impie Germinius, qui hac epistola provocatus eam suae fidei professionem conscripsit, quae inter haec fragmenta nunc primum vulgata (modo Frag. XIII) Christum Dei filium ac 0894C Deum agnoscit, divinitate, charitate, majestate, virtute, claritate, vita, sapientia, scientia, Patri per omnia similem; cujus etiam pleniorem uberioremque interpretationem epistola ad Rufianum, Palladium, Severinum missa edidit (Frag. XV) .

10. Formula a Marco Areth. dictata, quae.—Ex qua quidem epistola praeterea discimus, quaenam sit illa fidei formula, cui dictandae Marcus Arethusae episcopus electus est; (sic enim scribendum esse, non ejectum ex Socrate ((lib. II, c. 30)) constat) et quibus auctoribus concepta, quibuscumque auspiciis emissa fuerit. Vereor enim ne frustra (Ibid.) sit Socrates, cum fidei regulam a Marco Arethusio scriptam eam asserit, quae contra Photinum in concilio Sirmiensi provulgata est; et non potius illam, quam idem 0894D auctor ait, ut primum in eadem synodo publicata est, velut male natum fetum ex XII tabulis suppressam, postea Ursacium et Valentem patribus Arimini congregatis subscribendam obtulisse. Sola enim haec ipsa non tantum ex tribus formulis, quas ea synodo aiunt emissas, verum etiam ex novem praecipuis, quas Socrates (nisus labyrinthum, ut ipse vocat, formularum fidei extricare, quem tamen magis involvit) ab Arianis publicatas spatio novemdecim annorum enumerat (lib. II, c. 41) id est, ab anno 0895A Christi 312 (cum synodo Antiochena in Encaeniis post fidem Nicaenam novam aliam condere primum ausi sunt) ad Eusebii et Hypatii consulatum, quo Ariminensis consuta est perfidia, (adeo est τὸ ψεῦδος πολύμορφον)· ipsa sola, inquam habet haec verba: Filium similem Patri per omnia, ut sanctae dicunt et docent Scripturae, quae extitisse in regula fidei a Marco dictata, testis est hac epistola Germinius, unde etiam ab Epiphanio (Haer. LXXIII, 22) : πίστις περὶ τοῦ ὅμοιον εἶναι τὸν υἱὸν πατρὶ κατὰ πάντα nuncupata est. Haec eadem est, ut ex Athanasio in epistola de Synodis constat, quae contra morem ecclesiasticum Consules additos habuit, propter quod patribus Arimini congregatis non magis bilem ob impietatem, quam ob novitatem risum 0895B movit.

11. Quibus episcopis constabat Sirmiensis ille conventus.—Porro Georgius, quem Alexandriae vocat episcopum, ille est genere Cilix, si Ammiano (lib. XXII) credimus, vel Cappadox si Athanasio et caeteris (ad Solit. p. 861; Tit. I, 12) : atque etiam si mores ejus attendas, plane Cretensis, ἀεὶ ψεύστης, κακὸν θηρίον, καὶ γαστὴρ ἀργός, ut non pessimus esse nequiverit, in quem τριὰ κάππα κάκιστα concurrerint. Iis enim illum depingit coloribus Nazianzenus (Orat. XXI, n. 19) , qui plane τέρας τι καππαδόκιον, non hominem effigient, nimirum πονηρὸν τὸ γένος, πονηρότερον τὴν διάνοιαν, οὐδὲ παντελῶς ἐλεύθερον, ἀλλ᾽ ἐπίμικτον, οἷον τὸ τῶν ἠμιόνων, τὰ μὲν πρῶτα τραπέζης ἀλλοτρίας δοῦλον, καὶ μάζης ὤνιον, qui ex aerarii Constantinopolitani 0895C depeculatore, ejusque criminis reo ac profugo militari manu κατασκόπως Alexandrinae ecclesiae contra ipsum Athanasium Gregorio praedoni substitutus fuerat. Basilium ne suis quidem probatum exstitisse supra diximus. Pelusiorum vero episcopus, cujus hic nomen obliteratum est, Pancratius a Socrate dicitur (lib. II, c. 29) , inter Arianorum antesignanos recensitus. Marcus autem ille est Arethusae Syriae, non Macedoniae, ut volunt centuriatores, episcopus, qui antea cum Narcisso Neropolis (Athanas. l. de Synod. p. 894) , Mare Chalcedonis, et Theodoro Heracleae Thraciae episcopis ad omnem impietatem projectissimis, ad Constantem in Gallias post synodum Antiochenam in Encaeniis ab Arianis contra Athanasium missus fuerat, tam haeresos professione subscriptioneque 0895D supposititii Sardicensis decreti infamis, quam postea (Theodoret l. III Hist. Eccl. c. 7; Sozom. lib. V, c. 10) confessionis, vel etiam martyrii gloria (variant enim in hoc auctores) sub Juliano clarus ac celebris.

12. Quo tempore celebratus.—Verum, quando quidem qui semel verecundiae fines transierit, eum bene et naviter impudentem esse oportet, inquit ille; quid vetat, quemadmodum in indicanda illa fidei regula, quae a Marco Arethusio dictata est, hallucinatos ecclesiasticae historiae scriptores probare tentavimus, non idem iis acciderit in tempore designando, quo scriptam et editam produnt, disquirere? Εἰς Τροίην πειρώμενοι ἦλθον Ἀχαιοί, ait Theocritus. 0896A Nam quod dicunt Sirmii editam, valde probo, quod Sirmiensi concilio ἐπέχω. Tradunt (Socr. lib. II, c. 20; Sozom. lib. IV, c. 6) in ea synodo tres fidei regulas editas: primam illam contra Photinum, alteram quam dicimus a Marco scriptam, tertiam et ultimam eam, quam noster Hilarius Osii et Potamii blasphemiam vocat. At idem ipse Hilarius et Athanasius, qui de Synodis ex professo scripserunt, quorumque auctoritatem nemo sanus defugere, atque etiam non praeponere cuivis alii in ea re potest, in qua primas egerunt, duarum tantum, primae scilicet et ultimae, Sirmiensi concilio scriptarum meminere. Quin etiam hic disertis verbis post illam Osii blasphemiam, conscriptam fuisse fidei regulam quae consules habet, quam a Marco dictatam probavimus, 0896B tradit. Cum enim ipsam Osii formulam suo de Synodis operi inseruisset, continuo ista subjecit: «Haec ubi misissent, denuo mutata sententia composuerunt eam fidem, quam quia cum consulibus edidissent, multo pudore et probro confusi sunt, ejusque exemplaria curavere ut cum suo more sententiam mutassent, ab iis qui ea tenebant per notarium Martianum subriperentur, et persuaso Constantio ut contra eam fidem edicta promulgaret, aliam rursum fidem constituerunt, additisque ut solent quibusdam dictis. Isauriae igitur ista conscripserunt, etc.» (Lib de Synod. p. 904) . Ex istis Athanasii verbis duo illa conficiuntur: alterum, fidem illam Osii, quae Filium Patre minorem ac plane dissimilem asserit, velut ultimam consilii Sirmiensis 0896C definitionem ac sententiam habitam fuisse, atque eo nomine ad Ecclesias pro more transmissam a synonodo: quod etiam Hilarius initio libri de synodis (num. 2) perspicuum his verbis facit: «Gratulatus sum, inquit, in Domino, incontaminatos vos et illaesos ab omni contagio detestandae haereseos perstitisse, et missam proxime vobis ex Sirmiensi oppido infidelis fidei impietatem non modo non suscepisse, sed nuntiatam et significatam damnasse.» Ita igitur non solum missam, sed etiam auctoritate publica provulgatam atque indictam populis, ut in eam jurarent, apparet. Alterum, fidem quae consules adscriptos habuit, post Sirmiense concilium, nec multo ante Seleuciensem synodum compositam ac vulgatam. Verum si ea fides, quae Patri Filium per omnia 0896D similem profitetur, a Marco scripta diem et consulem quibus edita est Sirmii habet; unde certius tempus promulgationis ejus, quam a consulibus quibus edita dicitur, repeti potest? De ea autem sic Theodoretus (leg. hic et infra Sozomenus, scil. lib. IV, c. 16, ex edi. Christophors. vel cap. 17 ex edit. Vales.) : «Quin etiam absurdum putabant, ut huic formulae talis praeponeretur titulus, qualem habuit cum Sirmii edita est, praesente Constantio aeterno, magno, Augusto, Eusebio et Hypatio coss. quemadmodum Athanasius quoque scribit.» Haec Theodoretus. Nec aliter Socrates (lib. II, c. 37, Athanas. l. de Synod. p. 874) , a quo tamen coeptus, et sumptus error. Quid ipse Athanasius? «Postquam, inquit, divisio facta est: et 0897A alii Seleuciam cognomento Asperam abiissent, alii Ariminum se contulissent, ubi fuere quinquaginta et eo plures episcopi,» (error est in numero, sed de eo nunc non laboramus) «venit etiam ad eum locum Germinius, Auxentius, Valens, Ursacius, Demophilus, Caius. Ibi cum caeteri episcopi ex sacris litteris verba sua formarent, illi chartulam exhibuerunt, recitatisque consulibus quibus scripta erat, postulabant, ut ea omnibus synodis anteponeretur. Omissa enim de haereticis quaestione, nullaque habita percunctatione quo animo aut qua sententia essent, scriptis chartulae solummodo contentos esse debere. Scripta autem eorum ejusmodi fuere. Edita est catholica fides in praesentia D. N. religiosissimi praeclarique victoris imperatoris Constantii Augusti, 0897B aeterni, Coss. Vv. CC. Eusebio et Hypatio Sirmii» (ita enim legendum ex Socrate et Theodoreto ( Sozomeno) ante nos alii docuerunt) XI cal. junias. Credimus in unum, etc. Si cum Sirmii edita est praesente Constantio XI cal. jun. consules habuit Eusebium et Hypatium praefixos, qui potuit edi Sirmiensi concilio, quod qui minus, triennio ante istos consules fuisse coactum asseverant? Cui non igitur tot testimoniis constet, nisi qui meridie lucere neget, illam fidem, quae Patri Filium per omnia similem profitebatur, Eusebio demum et Hypatio consulibus Sirmii quidem, sed longe post Sirmiense concilium compositam fuisse, nec multo postquam scripta est, Ariminensibus patribus oblatam?

13. Conventus Sirmiensis occasio.—Ut autem 0897C quid de ea re mihi venerit in mentem, in medium proferam; certum est imperatorem Constantium omnem movisse lapidem, quo dissidentes in religione opiniones componeret. Verum dum se facilis nimis haereticis praebens, quae Dei sunt Caesar ipse tractare audet. «in simplici et absoluta religione,» inquit Ammianus (Lib. XXI) «scrutanda perplexior, quam componenda gravior, ipsa aluit adauxitque dissidia.» Quibus ut remedium tandem aliquod adhiberet, oecumenicam synodum cogere decrevit (Sozom. l. IV, c. 16) . Litteris igitur ad Basilium Anquiritanum episcopum missis, Orientales episcopos jubet, ut locum celebrandae synodo aptum et commodum perspicerent. Verum cum inter eos convenire non posset, aliis alium praeferentibus, Basilius 0897D ad imperatorem, qui tum Sirmii forte degebat, profectus est, ibique cum alios quosdam privatis negotiis in comitatu detentos, tum Marcum Arethusium, Georgium Alexandriae episcopum et Valentem cum suis offendit. Tunc igitur illi Arianorum coryphaei inter se quo pacto fidem Nicaenam subverterent capita conferentes, ab imperatore impetrant ut synodus universalis Nicaeae Bithyniae indicta, propterque ejus urbis cladem terrae motu acceptam dilata divideretur: Orientalesque episcopos Seleuciam Isauriae, Occidentales vero Ariminum convocari procurant. Hunc episcoporum Arianorum in comitatu congressum Eusebio et Hypatio consulibus contigisse, id est, eo ipso anno quo illae synodi actae sunt, nemo 0898A in dubium revocabit, qui hujus narrationis auctorem Sozomenum legerit (lib. IV, c. 15) : quo anno Constantium hibernasse Sirmii, melioremque ejus anni partem ibi transegisse, cum Ammianus ipse testis est, tum etiam plurimae leges iis consulibus editae sua subscriptione probant. In eo congressu quaestionem istam coram imperatore agitatam de fide quam recitat hac epistola Germinius, fidemque compositam, cui dictandae Marcus electus est, ut conjiciam multa faciunt. Primum, Personae; iidem nempe episcopi, inter quos de fide quaesitum, in hac recensentur epistola, qui a Sozomeno (Ibidem) in comitatu fuisse memorantur, deinde fortuita utrobique occasio; non enim hic ait Germinius istos episcopos convocatos ut de fide disputarent; sed orta disputatione coram 0898B imperatore, atque in multam noctem protracta, ad eam formulam tandem esse deductos: denique locus et tempus; Sirmii enim ipsam fidem, quae Patri Filium per omnia similem dicit, Eusebio et Hypatio Coss. scriptam docuimus. Nec ad aliam fidem, quae apud Epiphanium leguntur haeresi LXXIII (num. 22) , de fide περὶ τοῦ ὅμοιον εἶναι τὸν υἱὸν τῶ πατρὶ κατὰ πάντα, referri posse arbitror: cui subscribens ipse Valens cum in subscriptione Filium Patri similem repetiisset, duasque illas voculas per omnia subticuisset; eas ab imperatore Constantio, quo praesente res agebatur, coactus est addere. Idem enim ipse Valens subscripsisse se ei testatum voluit (apud Epiphan. haer. LXXIII, n. 22) , τῇ νυκτὶ ἐπιφωσκούσης τῆς πεντεκόστης· subditque Epiphanius, Valentem 0898C statim atque a se subscripta est, correptam eam fidem Ariminum secum ad synodum detulisse. Scripta est ergo ea fides, quae per omnia Filium similem Patri asserit, eo tempore quo synodus Ariminensis acta est, id est, Eusebio et Hypatio Coss. in vigilia pentecostes, id est XI cal. jun. Siquidem iis coss. qui Christi 359 annus est, luna XIV, in IV cal. apr. incidente, veneranda Resurrectionis dominicae dies prid. non. ejusdem mensis, missionis sancti Spiritus X cal. jun. littera c., diei Dominicae nota, si tunc usu recepta exstitisset, celebratae sunt.

14. Epilogus.—Videtur ergo, ut tota haec concludatur disputatio, fides quae Filium Patri per omnia similem profitetur, scripta Sirmii, non habita disquisitione 0898D in celebri episcoporum concilio, sed in fortuito paucorum congressu coram imperatore disputatione orta; non in aliqua basilica aut publico loco in quo solerent synodi haberi, sed in privato imperatoris cubiculo; non Sergio et Nigriano, vel Constantio IX et Juliano XI consulibus, quo tempore Sirmiensis synodus habita dicitur, sed XI calend. jun. Eusebio et Hypatio coss. quo etiam die idem ipse imperator Sirmio leges XIV et XV de Praet. et Quaest. Cod. Th. ad Senatum misit. Quare non mirum est si Athanasius (lib. de Synod. p. 873) eorum, qui ejusmodi fidem scripserunt, temeritatem exagitet: «qui cum non nisi tres aut quatuor,» inquit, «essent,» (in quo quidem rem extenuat; 0899A septem enim vel octo aderant) «ausi sunt tamen regulae fidei consules addere, quod trecenti et octodecim patres Nicaeni non fecerant.» Sed haec fortasse fusius quam epistolae vel praefationis modus patiatur: reliqua nobis breviter percurrenda sunt.

15. Epistolae ( quae nunc conficiunt fragmentum VI) Liberii P. R. quae huic Germinii subjunctae sunt, cum praecedentibus nec argumento, nec tempore connectuntur. Ad quam tamen Arianorum historiae partem spectent, quia exactissimis illis ecclesiasticis Annalibus intextae sunt, si dicere supersedeo, temporis et chartae compendium fecero. Hoc unum addere sufficiet ex verbis Hilarii quae Liberii epistolae ad Orientales episcopos adtexta sunt (Fragm. VI, n. 6, cui formulae subscripserit Liberius) , videri regulam 0899B fidei, quam Sirmio a synodo ad ecclesias missam supra diximus, ab eodem Liberio taedio exilii desiderioque sedis suae praefracto, quemadmodum a caeteris qui imperatoris Constantii violentiae cesserant, subscriptione probatam fuisse: ut non omnino vanus exstiterit rumor, quem Arianos disseminasse Sozomenus (l. IV, c. 14) scriptum reliquit, Pont. R. in opinionem Anomoeanorum defecisse. Quo nomine noster Hilarius aestu fidei abreptus ipsi Liberio velut apostatae ac praevaricatori Anathema impingit. Et sane non alia potuit esse illa fides, quam Narcissus, Theodorus, Eudoxius, Demophilus, et caeteri illi temeritate atque perfidia inter Arianos conspicui, ut infra videbimus, dictaverint. Hinc etiam discimus, cujus sint auctoris, et quo pertineant nomina 0899C illa haereticorum, quae huic Liberii ad Orientales epistolae subnexa esse in suo codice nobilissimus annalium scriptor notavit (ad an. 357, n. 34) : ut et illa verba in calce sequentis ejusdem pontificis epistolae ad Ursacium, Valentem et Germinium: «Praevaricatori anathema cum Arianis a me dictum.

16. Superest ultima hujus collectionis epistola ad legatos Ariminensis concilii. Ipsa autem est Semiarianorum episcoporum, et majore ex parte Palaestinorum contra Aetium cognomento Impium atque Atheum. Ariani enim etsi numquam ipsis inter se bene convenerit (qui mos omnium haereticorum est, nisi in eo ut Ecclesiam Christi oppugnent), succedente tamen ex animi sententia Ariminensis perfidiae dolo, confectum sibi cum catholicis negotium arbitrati, 0899D multo apertius opinionibus, animis, nominibusque divisi acrius inter se digladiari coeperunt. Hinc factionum sectarumque nomina mille, mille nocendi artifices. «Plura nomina (inquit Ambrosius lib. I de fide n. 44) sed una perfidia: infirmitate non dissonans, communione discordans; non dissimilis fraude, sed cogitatione discreta.» Et haec quidem de iis quae hic sub nomine libri B. Hilarii de Ariminensi concilio edita continentur.

17. Altera collectionis pars.—Caetera, quae alteram veluti collectionem facere videntur, quamvis in codice manu scripto, ex quo ista transcripta sunt, illis quae explicuimus praeposita legantur, ex eodem tamen B. Hilarii opere excerpta esse, vel hinc conjicere licet, quod verba auctoris unde sumpta sunt, aliquot locis ipsis actis immixta, ejusdem sanctissimi confessoris phrasin exhibeant, et omnia fere ad synodum Ariminensem, de qua praecipue in eo ipso tractabatur opere, spectent, in quibus tamen digerendis non exactior ordo rerum vel temporis, quam in superioribus, observatus est.

18. Parisiaca synodus nunc frag. XI.—Porro fidem illam quae apud Fariseam civitatem exposita dicitur, Lutetiae Parisiorum scriptam fuisse arbitror, atque 0900B in ejus epigraphe, apud Parisiam civitatem legi debere conjicio. Jam enim tunc obsoleta fere Lutetiae appellatione hoc nomen illa civitas audiebat. Zosimus ea aetate non multo inferior de Juliano loquens Lutetiae hiemante sic scribit, Ἰουλιανοῦ δὲ ἐν τῷ Παρισίῳ, Γερμανίας δὲ αὔτη πολίχνη, διατρίβοντος. Quamvis enim ejus urbis tunc non fuerit amplitudo vel nominis claritas, in quam postea regum Christianissimorum frequentatione studiorumque celebritate evecta est, immo vero πολίχνην, et ab Ammiano (lib. XV, c. 11) , castellum ambitu insulari circumclusum tantum dici videamus; ut quae insulae fluvii Sequanae ambitu comprehensa, et utrimque subliciis pontibus continenti juncta, vix mediam partem ejus regionis complecteretur, quae civitatis 0900C nomen sibi peculiare fecit: coeli tamen temperie, quod etiam ficus aleret, fluviique placidissimi nitidissimique amoenitate adeo grata et commoda Juliano in Galliis agenti visa est, ut ibi libentissime hiberna duxerit (Ammian. lib. XVII, c. 7, 8) ; et imperator ab exercitu in ea salutatus, postea festivissimo ad Antiochenses scripto (in Misopog.) φιλτάτην πολίχνην vocitarit, elegantiamque sui ingenii in ipsa describenda ostentare voluerit. Et sane longe ante, Julio Caesari, concilio Galliarum indicto, locus ille huic habendo visus fuerat idoneus, Lutetiamque Parisiorum concilium transtulerat. Ubi ubi haec habita fuerit synodus, non dubium est unam ex illis esse, quas ipse Hilarius Constantii Imperatoris, paulo antequam ex vivis decederet, edicto ad episcopatum 0900D redire permissus, ubi permensus est, inquit Severus (lib. II Hist. Sacr.) , orbem pene terrarum malo perfidiae infectum, vir natura lenis et placidus, simul ad persuadendum aptus, quo elogio ipsum ornavit Rufinus (lib. I Hist. Eccl., c. 31) , optimum factu arbitratus revocare cunctos ad poenitentiam, frequentes in Gallia coegit (Sulpic. p. 262) . Quibus effectum est ut omnibus episcopis de errore profitentibus apud Ariminum gesta damnarent, pristinamque Ecclesiis 0901A fidem restituerent. His etiam et Victurinum Parisiensem episcopum, quem synodo Sardicensi interfuisse testis est Athanasius (Apolog. ad Constant., p. 767) , et ad Agrippinensem contra Euphratem delegasse, ipsius Agrippineusis concilii acta probant, si ad haec tempora pervenit, symbolam suam contulisse verisimile est. Ad eas synodos Hieronymus in Eusebiano chronico respicit, cum ad annum vitae Constantii extremum (nam qui in eo chronico notati habentur Christi anni, nec Eusebii nec Hieronymi sunt), Galliam per Hilarium Ariminensis perfidiae dolum (sic enim legunt veteres libri) damnasse notat, quod et hac fidei formula praestitum videmus. Quamvis non nisi defuncto Constantio, rerumque potiente Juliano, illae synodi celebratae fuerint, id est, circa 0901B annum Christi CCCLXII.

19. Osius quando vivere desierit.—Epistola autem Eusebii Vercellarum episcopi ad Gregorium Eliberi civitatis Hispaniae antistitem, licet Constantio imperatore adhuc in vivis agente (ipsum enim intelligit, cum spem Ariomanitarum, non in sua vi aut unito consensu; sic enim hic locus emendandus videtur: sed in protectione regis saecularis pendere dicit, quippe qui, ut Athanasii verbis utar, «suas spes humi et inferne haberent, in Caesare nimirum et in ejus eunuchis,» post Osii tamen praevaricationem atque etiam Ariminense concilium scripta est. In qua tamen observatione dignum est sermonem haberi de Osio velut adhuc vivente, et cui non multo ante pro Arianis aliquid molienti Gregorius animose 0901C et intrepide restiterit. Quod si est, ad annum Constantii XXIV, qui Christi lx est post trecentesimum, Osium pervenisse necesse est, quo anno missam hanc epistolam ipsumque Osium paulo post e vivis sublatum oportuit: quando quidem Athanasius oratione prima contra Arianos anno post Nicaenam synodum trigesimo sexto, id est anno Christi 361 habita, Osii ut vita functi meminit. Hinc fortasse Marcellino caeterisque Luciferianis oblata occasio ( Marcellin. et Faustin. lib. ad imperat.) (ut mos est haereticis, quae suo fato accidunt interpolando, verbisque in majus tollendo, quia veris destituuntur, in ficta miracula trahere), horrendae illius tragoediae de ejus morte diris ejusdem Gregorii accersita confingendae; cujus falsitatem vel hic unus locus detegit. Nam si in ea 0901D contentione Osius adeo misere animam projecisset, tam mirandum miserandumque maximi viri interitum, tamque praesentem divini numinis vindictam haud ita levi pede Eusebius in hac Epistola transegisset.

20. Formulam (nunc Frag. XIII) autem fidei a Germinio conceptam, quae proxime hanc epistolam sequitur, multo posteriorem esse ea epistola ex iis quae supra diximus, cum de epistola Valentis, Ursacii aliorumque ad Germinium disseruimus, quae huic causam dedit ( aut potius causam ab hac accepit), 0902A clarum est. Plane haec Germinii formula conformis est regulae fidei cum Consulibus editae, quae Patri similem per omnia Filium dicebat, et velut ex diametro opposita Sirmiensis concilii infidelis fidei, ut eam vocat noster Hilarius (lib. de Synod., n. 2) , impietati quae Patrem honore, dignitate, claritate, majestate Filio majorem definiebat.

21. Quae sequitur Sardicensis concilii ad Gregorium episcopum Alexandriae caeterosque epistola , praecedentibus multo prior est, et argumento penitus diversa. Continet enim decretum Sardicensis concilii nomine ab Arianis confictum, cujus Socrates meminit, Sozomenus etiam suae Historiae summam intexuit (Socr. lib. II, 20; Soz. lib. III, 11) , ultimum sane haereticae temeritatis ac audaciae exemplum. Illi namque 0902B se patribus anno Christi 348 Sardicae congregatis ut sisterent praesente Athanasio, quem impudenter adeo criminati calumniatique fuerant, satis firmam frontem non habentes, Philippopoli, quae Thraciae est urbs, coacti, hoc quod in manu est decretum, sub nomine patrum Sardicae collectorum, quorum fama jam per populos pervagata fuerat, commenti sunt: quo non solum Athanasium velut gravium scelerum convictum deposuerunt, verum etiam Julium P. R. Osium, Protogenem, Gaudentium, et Maximinum, fidei Nicaenae columina, de gradu communioneque ecclesiastica dimotos judicarunt. Nec contenti in tantos viros injurii exstitisse, nisi etiam, ut cum Propheta loquar (Esai VII, 13) , molesti essent et Deo nostro, ipsum Christum de 0902C Patris dextra, id est, τῆς ὁμοουσίας καὶ ὁμοτιμίας gradu, nova fidei formula conscripta, in qua οὐσίας καὶ ὁμοουσίου voces praetermiserunt, deturbare nisi sunt.

22. Mirum tamen est, vel nostrum Hilarium eam ipsam fidei regulam pro legitima synodi Sardicensis suo operi de Synodis inseruisse, ac velut catholicam exposuisse, vel ipsum Athanasium in epistola de Ariminensi et Seleuciae synodis, et post eum Socratem novem et verbis et sensu diversis Arianorum recensitis formulis, hanc decimam non addidisse. Idem enim ipse Athanasius (epist. ad Antioch., p. 576) , non uno loco testis est locupletissimus, certis hominibus nonnulla quasi quae deessent Nicaenae formulae adscribere volentibus, Sardicenses patres se contentos 0902D Nicaena fide respondisse, decretoque sanxisse, ne quid ulterius scriberetur: «Ne illis, quibus libido erat semper nova statuere, occasio ejusmodi suppeteret, ut iterum atque iterum nova de fide definirent.» Quo certe manifesti erroris convincitur Sozomenus, cum scribit (Lib. III, cap. 12) , catholicos patres Sardicae fidei formulam edidisse, sensu quidem cum Nicaena eamdem, pluribus tamen verbis conceptam: cujus nomine Osius et Protogenes apud Julium. P. R. sese excusarint. Plane videtur noster Hilarius in eo de Synodis libro, non solum formula pseudo-Sardicensi, 0903A sed nec Antiochena in Encaeniis, nec Sirmiensi contra Photinum, quas tres Semiariani in Synodo Anquiritana maxime probarunt, ita minime offensus, ut eas exposuerit, et his verbis excusare conatus sit: «Nihil mirum,» ait (Lib. de Synod. num. 63) , «vobis videri debet, fratres charissimi, quod tam frequenter exponi fides coeptae sunt; necessitatem hanc furor haereticus imponit,» et paulo post (Ibid.) : «Sed necessitas consuetudinem intulit exponi fides, et expositis subscribi. Ubi enim sensus conscientiae periclitatur, illic littera postulatur: nec sane scribi impedit, quod salutare est confiteri.» Postea tamen experientia doctus non solum Camarinam non movendam, ut in proverbio est, sed multo minus quae a Patribus recte statuta sunt, ullo aliquo praetextu convellenda, 0903B quamque periculosum ac miserabile esset, «diversas fides habere, quae dum plures fiunt,» ut idem ipse ait (Lib. II ad Const. n. 4) , «id incipiunt esse ne ulla sit;» in libro ad Constantium omnes praeter Nicaenam uno elogio damnavit. «Nam etiam si his, inquit (Lib. in Const., n. 24) , nihil vitiosum subjacere affirmetur, non tamen causa religiosae voluntatis inest, quia mali meditatio est.»

23. Qualibus episcopis directa epistola Philippop. synodi.—Porro nemini dubium est, praeclaros illos novae fidei architectores synodicam hanc epistolam iis maxime inscripsisse episcopis, quibus facile imponere, vel ejusmodi imposturam non ingratam fore sperabant. Inter quos optimo jure familiam ducit Gregorius ille Cappadox Alexandrinae ecclesiae 0903C praedo, qui longe ante propter haeresim Arianam Ecclesiae communione submotus, Sardicensi etiam concilio ne pro christiano quidem haberi jussus, non multo post ab Alexandrinis tumultu populari occisus, convenientem effrenatae suae violentiae finem sortitus est ((Frag. II, n. 8) . Nec multo sanctior Donatus, qui Carthaginis episcopus nominatur. Ille enim est Donatus, qui Majorino succedens, perniciosissimam sectam in Africa diu altare contra altare Dei Carthagine erigens aluit ac fovit: eoque superbiae ac vesaniae evectus est, ut veluti Pythagoreos aiunt per praeceptorem solitos (Optat. lib. III, cont. Parmen.) , ita suos per se ipsum jurare tamquam per Deum, eosdemque ipsos se partis Donati vel Donatistas pro Christianis nuncupare permiserit ac ipse etiam nominarit. 0903D Arianae etiam opinioni congruentem librum scripsisse testis est Hieronymus (Lib. de Scrip. Eccl.) . Inter hos duos tamen insignes haereticos, Amphionem eximium Christi confessorem, canitie vitaeque sanctitate venerandum, ad exemplum Magistri cum iniquis deputatum agnoscimus. Siquidem is est Amphion Epiphaniae Ciliciae primum episcopus, qui ante fere quadraginta annos Christum sub Maximino intrepide professus, deinde in Nicaena synodo, deposito propter haeresim Eusebio Nicomediae episcopo, in ejus locum suffectus fuerat (Sozomen. lib. I, c. 10 et 21) . Ejus meritum est, ut testimonium sanctitatis 0904A apostolicae ac confessionis ab Athanasio ei in Oratione prima contra Arianos perhibitum (Pag. 291) , a doctissimo interprete tamen vitio codicis Graeci quo usus est, corruptum restituamus. Siquidem quo loco in ea Oratione catholicos monet, ut formulas fidei Ursacii, Valentis, Demophili, Germinii, caeterorumque ejus farinae hominum licet verbis ex sacra Scriptura desumptis scriptas, nihilo magis tamen admittant, quam Christus diabolum ex iisdem Scripturis loquentem, quia impiorum sermones dolosi sunt: lumina ecclesiae sui saeculi recensens, et apostolicos viros in quorum scriptis nihil mali suspicari licet, haec verba latina versio exhibet: vel Lupi et Appiani Ciliciae, Graecus codex manuscriptus sic legit, ἤ Λούπου καὶ Ἀμφίωνος τοῦ ὁμολογητοῦ καὶ 0904B ἐπισκόπου τῆς Κιλικίας; utrumque enim vocabatur, et Ciliciae, et Nicomediae episcopus. Nec est quod quis suspicetur, illum a recta fide post haec deflexisse: nam in catholica pace perseverasse testis est Ecclesia, quae natalem ejus prid. Id. Junias celebrat. Quare sceleratis istis immixtum conjicere est, ut vir virtutis fama celebris apud omnes et clarus, tenebrionibus illis sanctitatis aliquam opinionem conciliaret.

24. Augustino incomperta Sardicensia decreta.—Mirum tamen est, cum B. Augustinus Donatistis ex hoc decreto fucum facere, et se pro catholicis a Sardicensi concilio agnitos probare nitentibus, non satis hujus fraudis gnarus contra Cresconium non uno loco excipiat (Lib. III, c. 34; et lib. IV, c. 44) , 0904C nomina civitatum, quarum episcopi dicebantur, apposita non fuisse, unde constaret Donatum, cujus nomen in hac synodali epistola ostentabant, illum fuisse, qui se pro Carthaginensi episcopo gesserat; plus etiam addat, nec moris esse ecclesiastici, quando episcopi episcopis scribunt, nomen civitatis adjungere: unde huc illa civitatum nomina irrepserint? nisi fortasse a Donatistis sunt addita; hujus enim rei videtur suspicionem injicere ipse Augustinus, cum scribit: Miror nescio quis iste Donatus, si non in vestris litteris, Carthaginensis factus est (lib. IV cont. Cresc. c. 44) .

25. Nimis longum esset, in omnes qui huic epistolae subscripserunt inquirere, nec fortasse operae pretium. Plane ab haereticis scriptam esse Menophantus ab Epheso, Acacius a Caesarea, Theodorus 0904D ab Heraclea, Marcus ab Arethusa, (operarum enim erratum est, quod hic ab Aretiis legitur), Eudoxius a Germanicia, Narcissus ab Neropoli vel Irenopoli (utrumque nomen enim audiebat), Demophilus a Beroea, et qui claudit agmen, Valens a Mursa velut Mysorum ultimus, celebres Athanasii, Hilarii, Epiphanii, auctorumque ecclesiasticae historiae testimoniis, Arianorum antesignani ac duces, inter eos qui huic decreto subscripserunt recensiti fidem faciunt. Et haec quidem de supposititio illo decreto nimis fortasse multa.

26. Eam anno 354, consignamus V Frag.—Quae 0905A superant, licet pleraque omnia, si Liberii P. R. epistolam ad Constantium anno Salutis 351, per Luciferum Calaritanum episcopum, Pancratium presbyterum (si quidem corrupte apud Athanasium in epistola ad solitariam vitam agentes Eutropius nominatur (pag. 836) ,) et Hilarium diaconum Romanos missam excipias, ad Ariminensem pertineant synodum, perturbata nihilo minus inter se, nec ullo digesta ordine exsistunt. De Liberii epistola qui plura desiderat, numquam satis laudatos illos Annales (Baron. an. 354, n. 1) consulat; ibi enim unde suam sitim extinguat, uberrime inveniet. Caetera fere omnia nunc primum in lucem eduntur. Quonam autem disponenda sint ordine, rei gestae narratione perspicuum fiet.

0905B 27. Ariminensis concilii historica series.—Diximus supra, fidem Sirmii Consulibus additis coram Imperatore scriptam, quae Filium Patri per omnia similem continebat, factionibus Arianorum procuratam ac scriptam fuisse, indictamque synodum universalem Nicaeae Bithyniae, divisam; et Orientalitus Seleuciam Isauriae, Occidentalibus vero episcopis Ariminum quo convenirent dictas. Cui fini, nisi ut fallerent ac circumvenirent? Certi enim quantum sua factione in Oriente pollerent, veteratoriam et captiosam illam fidei regulam Orientalibus episcopis facile approbaturos se pro comperto habentes, Occidentales coactos tandem fore ei subscribere crediderunt, quam Oriens probasset, et imperator inexorabilis, ut eum Ammianus describit (lib. XIV, c. 5) , suae auctoritatis 0905C vindex sanxisset. Et sane testis est noster Hilarius (lib. de Synod. n. 63) , absque episcopo Eleusio (is erat Cyzici episcopus) et paucis cum eo, ex majori parte Asianas decem provincias intra quas consistebat, verum Deum nescisse: Atque utinam, subjungit ille, Deum nescirent: cum procliviore enim venia ignorarent, quam obtrectarent. Sed horum episcoporum dolor se intra silentium non continens, unitatem fidei hujus quaerit, quam jamdudum per alios amisit. Scripta itaque ea fide, divisaque synodo universali, rescriptum ad utramque synodum ab imperatore impetrant Ariani, quo primum de fide cognoscere, deinde causas episcoporum, mutuasque inter sese digladiationes 741 ac criminationes discutere collecti Patres jubentur, rebusque judicatis ac decisis decem legatos 0905D rationem eorum quae gesta essent reddituros ad comitatum delegare; alterum etiam ad Patres Arimini congregatos, quo de Orientalibus episcopis cognitio iis interdicitur, iterumque de decem mittendis ad comitatum legatis admonentur. Prioris rescripti Sozomenus meminit: posterius (scil. Frag. VII, n. 1) , hic VI kal. Junias, id est, quinto post illam fidem conscriptam die missum habetur. Tunc igitur his scriptis subsarcinati Valens, Ursacius et Germinius Ariminum magnis itineribus contendentes cum Auxentio genere Cappadoce potius delatore quam 0906A christiano, inquit Athanasius (ep. ad Solit. p. 861) , (is ab imperatore licet latinae linguae penitus expers esset, militari manu in Mediolanensem sedem, relegato propter pietatem Dionysio, intrusus fuerat), Caio, et aliis quos sibi faventes in ea synodo reperiere; postulant, quod supra ex Athanasio (lib. de Synod. p. 874) diximus, ut huic suae formulae absque ulla causae cognitione et tantum non caecis oculis omnes subscribant. Verum non solum propter Consules regulae appositos derisi, sed etiam propter impietatem latentemque vapido sub pectore vulpem, haeretici renuntiati, ex ipsa synodo expulsi sunt. Ergo XII cal. Augusti, quae proximae secutae sunt, totius synodi concordi sententia Nicaenae regulae nec addi quidquam posse, nec minui decernitur (Frag. VII, n. 4) : Ursaciusque, 0906B Valens, Caius et Germinius, quibus Athanasius Auxentium et Demophilum adjungit, velut ecclesiasticae pacis perturbatores ac haeretici, de gradu suo et fidelium communione deturbantur, decemque legati ad imperatorem missi; per quos haec concilii definitio innotesceret: Et haec quidem Arimini acta cleriter (scribit Athanasius) istiusmodi finem habuere. Eam concilii sententiam ampliorem et integriorem, quam apud antiquos auctores exstet, adjectis duobus ejusdem synodi fragmentis, haec collectio exhibet.

28. Arianorum damnatorum artes. De formula Nicaeae Thraciae.—Nec tamen ipsi Ariani ea sententia percussi animos deponunt, aut ab inceptis desistunt: sed et ipsi decem ex suis, in quorum numero condemnati illi exstiterunt, ad Imperatorem delegarunt, qui Concilii 0906C legatos celeritate praevertentes, ipsum Imperatorem adversus synodum adeo concitarunt, ut ipsos rectae fidei legatos in suum conspectum venire non sustinuerit: sed primum Hadrianopoli, deinde Nicaeae Thraciae variis dilationibus delusos, ea spe detinuerit, quod crederet, infit Theodoretus (lib. II, hist. eccl. c. 19) , episcopos Arimini legatorum suorum reditum exspectantes, partim senio, partim inopia pressos, omnes diuturnioris a propriis sedibus absentiae pertaesos, reditus desiderio ad fidei propositae subscriptionem flecti posse. Quin etiam Ursacio facultatem tradidit, de fide pro arbitratu statuendi: qua accepta strenuum illum Plautinae familiae ducem compressis, ut aiunt, manibus non sedisse, nemo est cui non statim in mentem veniat. Tunc ergo tanta 0906D auctoritate subnixi Ariani, derisam illam suam fidem interpolare potius quam emendare cupientes (quod supra aliud agentes retulimus), exemplaria ejus undique conquiri et corrogari per Martianum notarium curarunt (Athanas. de Synod. pag. 904) , detractis que consulibus, velut fures alienis poculis ansas auferre solent, paucisque voculis commutatis, eamdem perfidiam, immo etiam deteriorem, bonos illos legatos qua vi, qua fraude non solum sua subscriptione confirmare, sed etiam ipsius concilii, cujus personam sustentabant, damnata verbis disertis sententia, 742 0907A cum Ursacio, Valente, caeterisque abdicatis, communionem inire compulerunt, fidemque illam sic interpolatam, quo simplicioribus similitudine nominis imponerent, Nicaenam fidem nuncuparunt. Et certe qui fidem illam, quam Ariminenses patres subscriptionibus suis approbare compulsi sunt, ut apud Athanasium (lib. de Synod. pag. 875) atque Hieronymum exstat (Dial. adversus Lucifer.) , contenderit cum illa quae consules habuit, perfidiorem in eo sentiet, quod duo illa vocabula, per omnia, quae Valens (ut testis est Epiphanius haer. 71) invitus admiserat, in ista subtracta sunt, caetera penitus similem. Athanasius (de Synod. pag. 905) ejusmodi interpolationem concilio Constantinopolitano, quod post Seleuciense Acaciani coegerunt, tribuit. Quod si est, non video quomodo 0907B aerae inter se non discrepent. Fragmentum enim Nicaeni conventiculi, quod hic editur (Fragm. VIII, n. 5) , actum fuisse illud conventiculum VI idus octobris, iisdem Eusebio et Hypatio consulibus indicat (nisi fortasse in temporis designatione mendum obrepserit, legique VI Idus Novemb. debeat); Seleuciense vero Concilium quinto cal. Octobris incoeptum, locupletissimi sunt testes Athanasius, et apud Socratem Sabinus (lib. II, c. 39) . Non fert autem locorum distantia, vel negotii conditio, ut qui Seleuciae Isauriae V cal. octob. fuerint, intra VI idus ejusdem mensis Constantinopolis concilium habuerint, ac perfecerint.

29. Quinam autem illi Ariminensis concilii ad Imperatorem legati, vel cujus in Ecclesia gradus aut 0907C dignitatis exstiterint, non facile est ex historiis deprehendere, cum vix nuda eorum nomina teneamus. Solus Restitutus Carthaginensis episcopus refertur, qui tamen et ipse antiquis auctoribus ignobilis. Nam praeter Gratum, quem Sardicensi concilio adstitisse, primumque quod Isidorus Mercator vocat Carthaginense concilium coegisse, ex eorumdem conciliorum actis et Athanasio didicimus; et Genetlium, cui successit circa annum Christi 390 Aurelius, nullius alterius episcopi, qui circa haec tempora Carthagine sederit, exstat memoria.

30. De concilio Carthagin., sub Genetlio.—Quin etiam ipsius Genetlii pene exscriptorum vitio nomen oblitteratum est ex secundo ejusdem urbis concilio, quod ejus ductu tamen et auspiciis est gestum; 0907D ut non absque ratione, quando illud habitum fuerit et a quo, maximi viri quaerant: quo negotio si ex veteribus libris eos expedierimus, auctori suo illud ipsum asserentes, operam fortasse hoc exordio non luserimus. Tria sunt autem, propter quae illud concilium controvertitur. Primum, quia celebratum dicitur Valentiniano IV et Theodosio coss. cum tamen Valentinianus senior cum Theodosio Imperii collega consulatum gessisse nusquam legatur: alterum, quod in eo Genetlii nomen non habeatur: tertium ac postremum, quod Aurelius episcopus, qui Genetlio successit, 0908A ei praefuisse appareat. Verum notat Isidorus, hoc concilium celebratum fuisse aera 428; haec autem aera in annum Christi 390 incidit, cui anno Valentinianum IV et Neoterium, non Theodosium, coss. fasti assignant. Pro Theodosio igitur Neoterium substituendum esse, nemo est qui non videat. Genetlii autem nomen veteres libri omnibus locis habent, in quibus coalescente littera t cum l, Genedium editi exhibent. Et canone II hujus Concilii, quo loci habetur, Aurelius Episcopus dixit, iidem libri legunt, Epigonius Episcopus Bullensis regiorum dixit. Quinto item et VI canone pro Aurelio Genetlium scribunt. Quibus emendatis, nihil superest unde ejus controversia 743 moveri queat. His etiam adstipulatur Fulgentius Ferrandus Carthaginensis diaconus, cujus 0908B Breviarii canonum cap. 194 haec verba sunt, «ut qui aliquibus sceleribus irretitus est, vocem accusandi non habeat, Concil. Carth. sub sancto Genetlio tit. VI» quod in hoc, de quo agimus, concilio canone VI exstat. Sed haec hactenus.

31. De Musonio et de Restituto.—Soli ergo Gratus, ut unde digressi sumus revertamur, et Genetlius iste Carthaginensis episcopi circa concilii Ariminensis tempus a scriptoribus memorantur. Athanasius in epistola ad episcopos Africae ex eorum episcoporum numero plures Ariminensi concilio interfuisse tacitis tamen nominibus prodidit. Hieronymus contra Luciferianos Musonium Bizacenae provinciae antistitem nominat, cui primas in ea synodo propter aetatem ab omnibus delatas scribit. Corruptum enim est, quod 0908C omnes editiones legunt, Bizantinae provinciae; non enim quemadmodum Graeci, ita et Latini ea vocabula usquam confundunt. Bizacena vero ejus Africae, quae Occidentali imperio tributa fuit, provincia est, Plinio geographisque eximia fertilitate cum centena fruge agricolis foenus reddente nobilis, cujus et in concilii Africanis non semel fit mentio. Musonii etiam senis Bizacenae provinciae primae sedis episcopi mentio habetur concilio Carthaginensi habito Idib. Aug., Attico et Caesario consulibus, anno Christi 397 quem tamen eumdem esse cum eo de quo agimus pernegarem, nisi supra vidissemus Osium senem Nicaeno concilio praefuisse, eumdemque Sirmiensi concilio, quod triginta et quod excurrit, annis postea gestum est, centenario majorem adstitisse, atque ad annum 0908D Christi 360 pervenisse. Restituti autem episcopi par apud omnes silentium. Nisi fortasse basilica (V. August. Serm. 19, not. a) Restituta Perpetua Carthagine, in qua non una synodus habita est, ab hoc qui in quaestione est Restituto, in honorem Perpetuae martyris aedificata nomen acceperit; quemadmodum basilicam ibidem ab Aurelio episcopo, qui et Florens dicebatur, constructam in ejus gratiam Florentiam cognominatam, ex Sermonis B. Aug. (V. Serm. August. 359, et notam b. pag. 1405) post collationem in ejusdem basilicae dedicatione habiti fragmento 0909A insigni nondum edito didicimus. Quisquis autem vel Restitutus ille fuerit, vel caeteri cum eo ad imperatorem a synodo delegati, plane quales a Severo (lib. II Hist. sacr.) descripti sunt, sese adolescentes parum doctos, parumque cautos satis superque prodiderunt, cum mandati fines praetergressi, immo contra ipsum mandatum, ne quo modo cum Arianis communionem inirent, acta ipsius synodi, admissis in communionem quos illa rejecerat haereticis, resciderunt.

32. Dum haec autem in Thracia geruntur, interea loci qui Ariminum convenerant, tam rectae fidei quam Arianae perfidiae episcopi, legatorum suorum reditum exspectare jussi a Tauro praefecto praetorio, cui injunctum fuerat, ne collectos ante dimitteret 0909B quam in unam fidem convenirent; ibi summa cum molestia ac taedio detinentur. Quare litteris utraque pars sigillatim imperatorem obnixissime rogat obtestaturque, quando quidem hiems instaret, ne permitteret senes et a suis sedibus longe dissitos, in difficillimam tempestatem differri, sed quam primum ad suas civitates reverti concederet. Rectae fidei episcoporum epistolam Socrates (lib. II c. 37) habet: Arianorum sub nomine synodi Ariminensis Orientalibus consentientis haec collectio exhibet (Fragm. IX) .

33. Insignium virorum lapsus historia non silet. Iis quandoque bene vertunt. Liberii exemplum (August. de Agone Christi. c. 30) .—Caetera quae deinceps in eo negotio gesta sunt, quemque exitum tandem invenerint, quando 744 quidem supra perstrinximus, 0909C et fusissime ab Athanasio, Hieronymo contra Luciferianos, et Sulpicio Severo pertractata sunt, hic subjungere superfluum est. Nobis enim solummodo ea tractare, quae facere ad connexionem illustrationemque horum Fragmentorum videbantur, animus fuit. In quibus etiam vereor, ne nimio plura dixisse, tragicamque illam exsecrationem ὄλοιο θνητῶν συλλέγων τὰς συμφοράς, in me concitasse videar, qui venerandorum Patrum opinionem ac famam, controversias eorum, dissensiones defectionemque, velut obducta ulcera quae occuli satius erat, refricando sugillem. Verum cum historiarum unus is sit scopus, ut sint, quemadmodum Thucydides scriptis reliquit, κτῆμα εἰ ἀεὶ ξυγκείμενον, ex quo omnis aevi homines utriusque laudis ac fortunae exempla depromere, et 0909D ad ea varios repentinosque casus, quibus quotidie impetimur, componere queant: non video cur minus utilitatis ac commodi ex clarorum virorum calamitatibus, erratis, atque adeo sceleribus ad nos perveniat, qui ea legimus tantum, non sentimus, quam ex virtutibus rebusque praeclare gestis: cum etiam illis ipsis, qui imbecillitate humana in ejusmodi calamitates inciderunt, non raro bene vertere soleant. Croesum apud Herodotum παθήματα, μαθήματα sibi exstitisse, et Meropen in theatris se infortuniis evasisse sapientem ingenue agnoscentes libens praetermitto, ut in ecclesiastica tractatione desumpto ex sacra historia, ex qua formam trahit Ecclesia, exemplo locum faciam. B. Ambrosius de Petri apostolorum coriphaei 0910A abnegatione verba faciens egregie scribit, «Etiam lapsus sanctorum utilis est: nihil mihi nocuit quod negavit Petrus, profuit quod emendavit: didici vitare colloquia perfidorum.» (Ambros. lib. X in Luc. n. 89.) Idem auctor alibi monet adversarium sanctos in sua damna tentare aliquando cogi. «Dum enim tentat,» subjungit, «meliores reddit, ut qui tentatur possit alios instituere, qui sibi ipsi invalidus videbatur. Denique Petrus Ecclesiae praeponitur, postquam a diabolo tentatus est.» Ita non solum aliis, sed etiam iis qui illa committunt, ut sua peccata bene cedant, immensa Dei benignitas efficit. Haec enim sunt, ad quae mens humana pertingere non potest divinae providentiae miracula, omnia piis bene vertere: «et quod ab assignata ordinis ratione discesserit, hoc 0910B idem licet in alium tamen ordinem reducere: ne quid in regno providentiae liceat temeritati.» Quare nemini dubium esse debet quin renovatum in Liberio Pontifice Petri successore fuerit, quod Optatus Milevitanus et Augustinus observarunt, divina providentia effectum, ut idem ille Apostolus negaret, qui claves accepturus esset, quo Ecclesia catholica, cujus ipse personam gerebat, disceret tamquam «vera mater nec peccantibus filiis superbe insultare, nec correctis difficile ignoscere (Idem, ibid.) ,» ipsumque Liberium ad tempus labi permissum, ut ex suo lapsu acrior ac fortior in haeresim resurgeret: et in poenitentes revertique cupientes clementior ac veniae pronior exsisteret: itemque hoc litteris consignatum ad haec usque tempora illis temporibus non multum absimilia 0910C perductum, ut qui stent, inde sibi timere discant, nec redeuntibus ad Ecclesiam se difficiliores praebeant.

34. Osii et Luciferi casus.—Nec minoris sane vel speculationis, vel documenti fragilitatis humanae judiciorumque divinorum imperscrutabilis arcani sunt Osii ac Luciferi, fortissimorum catholicae fidei propugnatorum eventa, quorum ille alter post nominis christiani confessionem sub persecutoribus saevissimis constantissime factam, post exhaustos pro 745 fide catholica contra haeresim labores immensos, perfectasque dignissime legationes multas, ita ut pater episcoporum haberetur, nimium tamen sui sepulcri amans (Hilar., lib. de Synod., n. 87) (centesimum enim annum excesserat) in suprema vitae fibula penitus defecisset, nisi violentiae Arianorum 0910D imperatorisque minis cedenti, et approbatione Sirmiensis Anomoeanorum perfidiae in praeceps ruenti, divina clementia manum supposuisset: alter iis etiam superior, quibus Osius cesserat, post tot erecta, ut Hieronymi verba usurpem (Hieron. adversus Lucifer.) , de perfidia debellata trophaea, sub ipso triumpho ab ipso dissensionum auctore superatus, separatus ab Ecclesia est, ac plane prostratus. Ad haec enim quis non protinus cum Tragico exclamet,

Ὡς θνητὸν ἀνδρῶν καὶ ταλαίπωρον γένος, Ὡς οὐδὲν ἐσμέν.
et abjecta omni fiducia sui, salutem suam ex Apostoli praescripto cum timore ac tremore operari non condiscat (Phil. II, 12) ?

0911A 35. Generalis Ariminensium Patrum defectio quid nos doceat.—At vero generalis illius circumventionis ecclesiastici ordinis et quasi ex compacto defectionis consideratio quam utilis et huic nostro saeculo apta est! Ex ea enim plane instruimur quam cauti circumspectique cum haereticis tractantes esse debeamus, et quanti periculi sit a terminis, quos fixere Patres, vel unguem latum discedere. Nam boni illi Patres dum nudas quasdam, ut ab Arianis persuaderi sibi sinebant, οὐσίας καὶ ὁμοουσίου voculas in fidei professione omitti passi sunt, sanctissimae Trinitatis quae Deus est confessionem, id est, summam religionem, pro qua conservanda tantum sanguinis a Christo nato Ecclesia profuderat, tot martyres dederat, sibi ereptam atque extortam sero tandem animadvertunt. 0911B Quanto fortius prudentiusque ante vim illatam iidem ipsi definierant, iis quae synodo Nicaena statuta erant nec addi quidquam debere, nec detrahi; et substantiae nomen, et rem suam debere obtinere firmitatem (Fragment. VII, n. 3, et fragment. VIII) ?

36. Conciliorum necessitas ad quid.—Falluntur enim errore, atque nos in eumdem secum errorem pertrahere conantur, qui persuadere cupiunt, in his quibus versamur opinionum procellis, Ecclesiam ut quod potissime sequi debeat stabiliatur, conciliis indigere. Quamvis enim fortasse nullo umquam tempore, quam nunc sunt, necessaria magis exstiterunt concilia, quibus sponsae Christi, quam ipse sibi emit non omnibus undis, sed totius innocentissimi sui sanguinis 0911C profusione, ab ambitu, avaritia, nundinatione, ignorantia, morumque spurcitia atque obscoenitate vindicatae genuinus color ac splendor restituatur, disciplina illa, quam Apostoli et qui ab iis proximi religionem constituerunt, velut murum aheneum contra ejusmodi charitatis atque unionis pestes praetenderunt, vetustate temporis an pastorum socordia collapsa restauretur exciteturque, et sacro ordini suus honor suaque auctoritas restituatur: quae ut sarta tectaque conservarent primicerii illi religionis auctores, quotannis synodos provinciales bis colligi congregarique statuerant: licet, inquam, fortasse ad haec revocanda reparandaque conciliis egeamus; ut tamen aliud teneamus quam quod hactenus in Ecclesia creditum observatumque est, concilio statui 0911D non posse arbitror. «Hoc enim semper», ut scriptum reliquit Peregrinus ille Lirinensis (cap. 32) , «nec quidquam praeterea haereticorum novitatibus excitata perfecit Ecclesia, nisi ut quod sola traditione susceperat, hoc deinde posteris etiam per scriptionem chirographi consignaret, magnam rerum summam paucis litteris», nempe 746 Symbolo, «comprehendendo, et plerumque propter intelligentiae lucem, non novum fidei sensum novae appellationis proprietate consignando.» Ejusmodi enim pias novitates, id est «adversum nova venena novas medicamentorum comparationes,» ut eas noster Hilarius vocat (in Constant. n. 16) , «adversum novos hostes nova bella, adversum novas insidias concilia 0912A recentia» profanarum novitatum apostolica prohibitione nemo sanus excludat.

37. Quam Ecclesiae suae laboranti non desit Deus. Hanc erigit Julianus, cum ruinam ejus meditatur.—Jam vero qui faciem Ecclesiae, qualis ab illa defectione exstitit, turbis, rixis, contentionibus, discidiis ubique confusam, laceram atque dissipatam, sibi ob oculos statuerit, non minus tunc a suis episcopis quam paulo ante a conjuratis nominis christiani hostibus vexatam, in qua nec antistites quid docerent, nec plebes quid sequerentur rati ac firmi haberent, denique adeo desperatam ac perditam, ut sanctissimis viris Neronianorum, Decianorum, Maximianorumque temporum desiderium excitaret (Hilar. in Const. n. 4) ; statimque mentis aciem ad subitam 0912B illam repentinamque mutationem rerum, quae mox Constantio defuncto, revocatisque novi principis edicto in proprias sedes ab exsilio episcopis secuta est: certe agnoscet Dominum laboranti apostolorum naviculae praesto adstitisse, et divinae suae Majestatis praesentia quassationem illam sedasse. Moritur enim bestia, inquit Hieronymus ( Adversus Lucifer.), et tranquillitas redit. Et sane πολλὰς καὶ παραδόξους ἕδοὺς σωτηρίας οἶδε τὸ θεῖον καινοτομεῖν νεύων πρὸς φιλάνθρωπον.

Quis enim umquam crederet, nisi omnium auctorum fere ejus saeculi litteris testatum nobis esset, draconem illum apostatam Julianum, Mentem magnam de qua Isaias, atque Assyrium, qui nihil tam ex imperio concupierat, quam ut religionem christianam 0912C funditus perderet, ad quam evertendam, ut quondam Julius Caesar ad Remp. opprimendam, sobrius accesserat, restaurationem fidei Nicaenae concordiamque episcoporum promovisse? Cum enim omnes propter fidem christianam exsules cujuscujus sectae essent revocasset, tantum ut illas turbas, quibus tunc Ecclesia vexabatur, aleret ac retineret; diversarumque sectarum duces, quae propemodum illo tempore infinitae fuerunt, intra eadem moenia degentes velut infestissimi hostes cominus acrius se mutuo persequerentur, citiusque conficerent: imperscrutabili tamen Dei providentia, quae sicuti apud Hermam Pastorem legimus, «in bonum sibi vertit etiam pessima; ut per Ecclesiam multiplex ejus sapientia appareat, secundum praescientiam saeculorum 0912D quam fecit in Christo,» trium illorum confessorum ab exsilio reversorum diligentia, labore, sollicitudine omnes fere, qui Ariminensi sceleri sive simplicitate decepti, seu metu perterriti, sive etiam Ariana labe infecti subscripserant, culpam agnoscentes, Nicaenam fidem amplexos supra vidimus. Siquidem communi externae persecutionis periculo commoti, velut Syncretismo, in unam fidem coaluerunt, non pauci etiam ex haereticis martyres effecti sunt. Ecquis enim divinae voluntati obsistere queat? a qua etiam, ut eximie a Clemente Alexandrino scriptis traditum est, καὶ αἱ τῶν ἀποστησάντων βουλαί τε καὶ ἐνέργειαι κυβηρνῶνται ἐπὶ τέλος ὑγιεινόν. τῆς γὰρ θείας σοφίας καὶ ἀρετῆς καὶ δυνάμεως ἔργον 0913A ἐστὶν οὐ μόνον τὸ ἀγαθοποιεῖν, ἀλλὰ κἀκεῖνο μάλιστα, τό διὰ κακῶν τῶν ἐπινοηθέντων πρός τινῶν, ἀγαθόν τι καὶ χρηστὸν τέλος ἀποτελεῖν καὶ ὠφελίμως τοῖς δοκοῦσι φαύλοις χρῆσθαι.

38. Fragmenta haec divinae providentiae nutu inventa. Cassiani libri de Incarnatione.—Ejusdem etiam providentiae opus esse mihi persuadeo, ut haec Fragmenta turbulentissimis istis temporibus maxime lucem recuperent, per 747 quae ad ejusmodi considerationem historiae excitati, spem certam ex ejus cognitione concipiamus, quotienscumque scelerum nostrorum nos bene atque ex animo poenituerit, divinam manum non mutilam ac decurtatam experturos, eumdemque Dominum periclitanti Apostolorum naviculae tranquillitatem solidam ac firmam redditurum. 0913B Longe enim mea opinione errat, si quis putat haeresibus, quae plurimae totum fere orbem pervagantur atque conturbant, plus virium ac roboris in suorum sectariorum malis animis aut versutiis inesse, quam in nostris vitiis ac sceleribus. Quapropter ut divinae Majestati pro hac eximia sui numinis in nos benignitate numquam pro meritis dignas agere gratias vel animo concipere possumus, ita etiam piis optimi viri et de genere humano bene meriti Pithoei nostri manibus, cui nos haec Fragmenta debere summa illa majestas voluit, parem gratiam referre vix ac ne vix quidem valeamus. Cum enim sic vitam ipse instituisset, ut commoda publica ubique propriis negotiis praeverteret, saevienteque Lutetiae pestilentia, Augustobonam Tricassium, quae 0913C illud nobis sidus ediderat, secessisset; nactus a Francisco fratre, viro propria laude virtutis et doctrinae clarissimo, et plane tanto fratri germano, vetus exemplar fabularum Aesopiarum improbi, ut eum vocat Martialis, Phaedri, quo opere eruditum Tiberii saeculum nihil venustius elegantiusve protulit, vel hujus sui secessus rationem publice constare voluit. Itaque procuratis characteribus pro captu urbis quidem magnae et frequentis, sed mercaturae ac commercio penitus addictae atque occupatae, a litteris vero penitus alienae, elegantibus, conductisque operis, illas fabulas suo sumptu atque haec Fragmenta typis vulgare constituit. In qua cogitatione absolutis fabulis, hisque Fragmentis tantum non ad umbilicum perductis, vir immortalitate dignissimus 0913D ad meliorem vitam assumptus est. Adderem hoc loco unde haec etiam Fragmenta eruerit, nisi bonis viris ejusmodi rerum cognitionem profitentibus ruborem suffundere vererer, qui delitescentis hujus in bibliothecis suis thesauri velut gallus ille Aesopius unionis dignitatem non agnoverunt, vel agnitam non sine publica jactura tam diu continuerunt. Dicam tantum, quod praetermitti non potest, horum Fragmentorum unicum exemplar Pithoeum Lutetiae anno salutis Cicicxc repertum habuisse. Non magis enim noster ille sedecim tyrannis oppressa urbe, quam Socrates triginta suas Athenas vexantibus, propositum vitae decursum philosophando remque publicam juvando intermisit. Unicum, 0914A inquam, neque illud pervetus exemplar habuit, sed tantum abhinc centum annis in charta, manu gallica, nec latinam linguam satis percipiente, confusis dictionibus scriptam, quod praeterea etiam librorum Cassiani de Incarnatione Christi epitomen eadem manu scriptam contineret, illam fortasse quam Eucherium Lugdunensem episcopum confecisse testis est Gennadius. Inde spem conceperat et antiquum exemplar, unde recens illud exscriptum fuerat, aliunde recuperari posse: quae causa fuit cur tamdiu eorum editionem sustinuerit. In quo certe illi hoc felicissime contigit, ut in publicandis duobus istis eximiis antiquitatis monumentis fato interceptus praeclare actam vitae fabulam illustriore fine veluti Cygnea cantione concluderet. Quamvis 0914B sane difficillimum fuerit virum ingenii, animique bonis omnibus ornatissimum, qui semper illud antiqui poetae sibi 748 occinens, Καὶ μήτε παυσαίμεθα εὐδρῶντες βροτούς, omne dium, laborem, industriam, omnesque cogitationes suas publicis utilitatibus devoverat, atque impendebat, non in opere praeclaro morte deprehendi.

39. Pithoei elogium.—De litterarum studiis tantum non loquor, in quibus assidue exquirendo, perscrutando bibliothecas, antiquorum auctorum scripta vel a mendis, vel ab interitu vindicata provulgando, vel alios quos in ea re aliquid posse judicabat exhortando, impellendo, atque etiam juvando, nullo tempore non aliquid movit ac promovit. Quamvis enim illa studia in nostro Pithoeo summa fuerunt, 0914C doctrinaeque laude praecipue innotuit, ut qui ex primo, quem juvenis dedit, publicatis quibusdam divini sui ingenii experimentis, eruditionis abstrusae atque reconditae gustu inter litteratorum principes, vel suffragante invidia, ab iis qui tum in litteris regnabant recensitus fuerit: quam de se conceptam opinionem ad ultimum usque vitae diem adauxit, sustinebitque quamdiu litterae durabunt. Quantula tamen haec laudis et gloriae tanti viri est portio? Licet enim nemo melius unum quempiam auctorem noverit, quam ipse omnes antiquos utriusque linguae scriptores, quos ad unum legerat, ad vetera contulerat exemplaria, et concoxerat: licet nemo privata et domestica negotia exactius tenuerit quam ipse Gallicam externamque historiam, origines populorum, 0914D descriptiones temporum, successiones familiarum, bella, foedera, conventiones, vel exterorum inter se vel nobiscum gesta, ad haec etiam leges, mores, consuetudines provinciarum singularumve urbium, quarum omnium a teneris annis indefesso ac plane Herculeo labore sibi perfectam notitiam, cum ex vulgatis libris, tum etiam ex bibliothecis antiquis, archivis regiis, senatus, rationalium, urbium, monasteriorumque comparaverat, instrumentorumque ipsorum atque actorum bonam partem sua manu descripserat: in jure autem civili Romanorum licet ad eum gradum pertigerit, ut de eo, celeberrimoque ejus praeceptore Cujacio, dici jure possit, quod de magnis olim oratoribus dictum 0915A est, hunc discipulo praeripuisse ne primus jurisconsultus esset, illum vero praeceptori ne solus: licet, inquam, ea omnia quae in quovis homine singula magnum virum et cum cura dicendum efficiant, in nostro Pithoeo cumulata atque coacervata eumdem ad summam laudem et commendationem evehant: quantum tamen absunt ab illa sapientia, quam ingenii judiciique felicitate ex cognitione rerum, assidua lectione atque usu comparata, velut ex omnium antiquorum inventis qui sapientiae commendatione floruerunt, conflatam sibi quaesiverat? Quantum ab illa civili prudentia, qua praeditus velut ἀριστοτέχνης τις (ut cum Pindaro loquar) καὶ δημιουργὸς εὐνομίας καὶ δίκης, non solum de rebus privatis et fori maxima cum facilitate atque aequitate respondere ac 0915B statuere, sed etiam de iis quae ad summam rempub. spectant sapienter deliberare, consiliorum exitus praevidere, dubiisque ac periculosis eventis provide occurrere noverat. Quamvis enim naturali quadam propensione, corroborata sordidissimi inquinatissimique apud nos moris odio, magistratus non nisi per sordes ineundi, ab omni ambitione vitaeque fulgore, nisi quem virtus emitteret, alienissimus vixerit, ita ut honores et magistratus, vel ultro delatos respuerit; juvandae tamen patriae desiderio, cujus amore mirum in modum exarsit, eos 749 quos sua sors Reip. admoverat excitando, commonendo, suggerendo quae vel ab antiquis paribus in negotiis probata fuerant, vel ipse (ut erat peracri solidissimoque judicio) quae facienda judicabat, toto 0915C vitae suae curriculo privatus negotium publicum, et absque chlamyde vel praetexta perpetuum magistratum gessit. Quantum denique ab illa morum integritate atque innocentia indefessoque per omnes vitae partes probitatis tenore quibus virtutibus consecutus 0916A est, ut non solum togatorum doctissimus, sed et prudentissimus jurisconsultus, civis optimus, ac plane vir bonus audiret, qualem vel fimbria noverat vel Socrates. Atque haec etsi tibi aeque ac mihi notissima sint, eo tamen libentius commemoro, ut cum non nisi jucundissima virtutum amicissimi viri recordatio esse queat, tum etiam in primis qui in supremum ejus elogium inciderint, quod inter defuncti schedia refertum amici publicarunt, tua fide et auctoritate adducti, quicum ipsum pro summa inter vos amicitia veterique consuetudine, mutua virtutum alterius admiratione contracta intus (quod aiunt) et in cute noveras, persuasum sibi habeant pari modestia et veritate scriptum illud esse, qua vir modestissimus ab omni fuco ac vanitate quam maxime alienus, 0916B et qui ἀρχὰν μεγάλας ἀρετὰς ἀλήθειαν duceret, in reliquis rebus tota vita usus est.

40. Adagium.—Sed vereor ne tamquam δρυὸς ἄλις ita etiam praefationis satis superque sit, praesertim apud te (vir maxime), quem perspicaci clementissimi atque fortissimi regis nostri judicio propter singularem prudentiam egregiumque erga se remque publicam studium, fidem ac pietatem, olim propriam nostrae gentis, nunc vero magno nostro dedecore rarissimam laudem, componendis sedandisque magnatum nostrorum inquietibus animis delegatum atque diutius publicis commoditatibus subtractum detinere sine scelere vel etiam impietate nequeam; quapropter Deum optimum maximum precatus, ut te diutissime tuis, senatui, laborantique reip. cujus ex destinis es, 0916C salvum et incolumen commodet. Finem hic facio, meque tibi addictum obstrictum quod facis ames etiam, atque etiam rogo, vale. Ex Fossatensi castro quod olim castrum Bagaudarum, non ignotae Diocletiani temporibus factionis, dictum est.