XI.—Utrum S. Cyprianus Lapsis In Decursu Poenitentiae Morientibus Pacem Negaverit, His Tantum Exceptis Qui Libellos A Martyribus Acceperant.

Postquam probavimus Cyprianum nihil novi fecisse cum lapsis poenitentibus pacem concessit, sequitur ut inquiramus an iisdem ante exactam poenitentiam periculose aegrotantibus communionem negaverit, nisi libellos a martyribus accepissent. Cyprianum contendit Petavius iis tantum pacem indulsisse, qui libellos a martyribus accepissent, caeteris vero ne in praesenti quidem mortis discrimine id concessisse; alioqui nihil discriminis futurum fuisse inter istos et priores, quos tamen meliori aliqua conditione uti oportuit. Sed ipsa S. Martyris verba proferenda sunt: «Quoniam tamen video, inquit in Epist. XII, facultatem veniendi ad vos nondum esse et jam aestatem coepisse, quod tempus infirmitatibus assiduis et gravibus infestatur, occurrendum puto fratribus nostris, ut qui libellos a martyribus acceperunt, et praerogativa eorum apud Deum adjuvari possunt, si incommodo aliquo et infirmitatis periculo occupati fuerint, non exspectata praesentia nostra, apud presbyterum quemcumque praesentem, vel si presbyter repertus non fuerit, et urgere exitus coeperit, apud diaconum quoque exomologesin facere delicti sui possint, ut, manu eis in poenitentiam imposita, veniant ad Dominum cum pace, quam dari martyres litteris ad nos factis desideraverunt.»

Immerito Petavius ex hoc testimonio colligit pacem iis qui libellos non habebant, denegatam fuisse. Nam 1º quis Cyprianum putet adeo aequitatis oblitum fuisse, ut iis qui poenitentiam subterfugiebant, «et audaci flagitatione ac violento impetu pacem extorquere» nitebantur, tam benigne provideret, «ad illorum violentiam interim quoquo genere mitigandam» (Ep. XV) ; fervidos autem poenitentes, qui se episcopi sui judicio committere quam poenitentiam declinare maluerant, sine pace et communione mori pateretur? 2º Clerus 0057 Romanus Carthaginensem, absente Cypriano monuerat «ut iis qui post lapsum infirmitate apprehensi essent et poenitentes communionem desiderarent, subveniretur (Epist. III et XV) .» Atque hoc consilium non modo non improbavit Cyprianus, sed etiam in Epist. XV declarat se «standum» putasse «et cum» eorum «sententia, ne actus noster, inquit, qui adunatus esse et consentire circa omnia debet, in aliquo discreparet.» At immane quantum inter Cypriani et Romanorum agendi rationem distaret, si cum isti pacem omnibus vere poenitentibus dandam esse admonuissent, Cyprianus indulgentia et humanitate in eos solos usus fuisset qui peccato suo poenitentiae fugam et Ecclesiae perturbationem adjecerant? 3º Non obscure indicat Cyprianus in Epist. XIII, quibus non libelli sed poenitentiae opera suffragabantur, eis periculose aegrotantibus pacem multo potiori jure esse dandam. «Caeteram quoque partem plebis quae lapsa est, inquit, praesentia vestra fovete, et ut a fide et misericordia Domini non deficiant, vestro solatio focillate. Neque enim deserentur ab ope et auxilio Domini qui mites et humiles et poenitentiam vere agentes in bonis operibus perseveraverint, quominus illis quoque divino remedio consulatur.» Persuasum ergo esse vult ejusmodi poenitentibus fore ut «illis quoque divino remedio consulatur;» atque hoc illis concedit ut solatium Ecclesiae legibus consentaneum, quodque nova decreta non desideraret. Neque enim data opera scribebat Epistolam XIII ut ejusmodi lapsis provideret quibus et Ecclesiae consuetudo et Romani Cleri monita satis providerant, sed ut eorum tumultum comprimeret qui querelis suis Carthaginensem ecclesiam incendebant. Atque id causae esse arbitror cur Cyprianus in Epist. XIV confirmans quae in decima tertia decreverat, nihil nominatim dicat de pace veris poenitentibus in extremo periculo concedenda. Postquam enim locutus est de iis qui libellos a martyribus acceperant, haec addit: «Caeteri vero qui, nullo libello a martyribus accepto, invidiam faciunt, quoniam non paucorum nec ecclesiae unius aut unius provinciae, sed totius orbis haec causa est, exspectent de Domini protectione Ecclesiae ipsius publicam pacem.» Non id profecto sancit Cyprianus, ut veris poenitentibus pax in exitu negetur (neque enim retexit quae in superiore epistola constituerat, sed ea potius confirmat, dum ait se «plene scripsisse ad hanc rem proximis litteris),» sed nonnullorum festinationem comprimit, qui communionem petebant ante redditam Ecclesiae pacem, antequam gravi morbo tentarentur; hos jubet exspectare dum pax Ecclesiae reddatur, at pacem in exitu non negat; neque eos reprehendit quod a communione arceri se in exitu nollent, sed quod eam ante exulum reditum peterent, ac «confessores ipsos praevenire» vellent.

Sed objicit Petavius meliori conditione uti debuisse qui libellos acceperant, quam qui non acceperant; quod si omnibus concessa pax, nullum prorsus inter utrosque discrimen exstitisse. Existimat Tillemontius Cyprianum ingeniosa quadam charitate fecisse, ut cum praecipue aliquid in honorem martyrum concedere videretur, nihil tamen praecipue concederet; et cum pacem iis tantum qui libellos habebant polliceretur, neminem prorsus ab hac indulgentia excluderet, quippe cum martyres adeo libellorum prodigi essent, ut omnibus eorum liberalitas pateret. Sed si ea accommodatione usus fuisset qua illum Tillemontius usum esse existimat, ac tacite lapsos omnes fuisset hortatus ut se libellorum praesidio munirent, an paulo post tanta arsisset indignatione in Lucianum, qui universis lapsis id concedere ausus est quod jam antea plurimis concesserat. Deinde vero perinique Cyprianus veros poenitentes ejusmodi periculo exposuisset, ut pace defraudati morerentur; neque enim verisimile erat eos qui hactenus tam timidi ac pudentes fuerant, audaciores deinceps in libellis petendis futuros; aut ipsos etiam confessores in concedendis cautiores non fore postquam eorum nimiam facilitatem castigaverat Cyprianus.

Cyprianum sic interpretatur Morinus: Cum lex esset ut pacem moribundi non impetrarent qui poenitentiam sani non egerant, existimat eruditus scriptor decernere Cyprianum ut in iis qui libellos a martyribus acceperant, legis severitas non servetur, ac illis in honorem martyrum pax concedatur, quam frustra hoc praesidio destituti petiissent. Sed haec interpretatio nec cum verbis nec cum mente Cypriani congruit. 1º Nominatim requirit Cyprianus ut qui libellos a martyribus acceperunt, «praerogativa et auxilio eorum adjuvari apud Dominum in delictis suis» possint. Porro in his epistolis et in libro de Lapsis illud arcte tenet accurateque defendit, non prodesse lapsis commendationem martyrum si poenitentiam agere detrectent, quare, si lapsi, post tot Cypriani et presbyterorum monita, in obstinato poenitentiae non agendae consilio perseverassent, an Cypriano visi essent idonei qui martyrum auxilio apud Dominum juvarentur? Deinde vero, si omnibus libellos habentibus pacem decernebat, sive poenitentiam egissent, sive non egissent, quid necesse erat delectum habere, ac in conditionis loco requirere, ut martyrum auxilio adjuvari possent? Lapsis ergo Cyprianus non poenitentiae onus eximit, sed potius ad poenitentiam blande et leniter hortatur, dum pacem offert morientibus, modo martyrum meritis juvari possint. Hinc in Epist. XIV laudat presbyteros et diaconos quod lapsos ad poenitentiam et patientiam hortati essent, ac poenitentiam ab illo agi declarat qui divinis praeceptis mitis et patiens et sacerdotibus Dei obtemperans, obsequiis suis et operibus justis Dominum promeretur. Id autem deferre videtur martyrum meritis ut lapsis nondum ea poenitentia expiatis quae pacem per se ipsa in mortis discrimine impetret, martyrum commendatio suffragetur. Nec levis videri debet haec indulgentia, si temporum illorum severitas attendatur. Etsi enim poenitentibus periculose aegrotantibus pax dari solebat, non tamen id sine delectu et judicio concedebatur. Hinc Clerus Romanus, re cum pluribus episcopis deliberata, censuit «eorum quorum vitae suae finem urgens exitus dilationem non potest ferre, acta poenitentia et professa 0059 frequenter suorum detestatione factorum, si lacrymis, si gemitibus, si fletibus dolentis ac vere poenitentis animi signa prodiderint, cum spes vivendi secundum hominem nulla substiterit, ita demum caute et sollicite subveniri,» etc. (Epist. XXXI) . Ipse Cyprianus, in Epist. XIII, pacem iis solis promittit «qui mites et humiles et poenitentiam vere agentes in bonis operibus perseveraverint.» Ex his perspici potest quo lenitatem et indulgentiam perducat Cyprianus. Quibus enim consultum voluit in Epistolis XIII et XIV, hi vel poenitentiam segniter egerant, vel etiam gravissimo delicto illud addiderant, ut poenitentiam declinarent, ac dissensionibus et querelis Ecclesiam permiscerent: quibus factis meruerant ut pax morientibus negaretur, etiamsi poenitentiam paulo ante morbum incoepissent. Quamobrem primis concedit S. Martyr ut quod eorum poenitentiae ad pacem impetrandam deerat, id martyrum meritis expleatur. Postremis pariter consulit, atque ut tumultum comprimat, indulgentia in eos utitur; et modo aversum poenitentiae remediis animum deponant, quod sua sponte mancum et inchoatum videretur, id martyrum meritis compensatum, a presbyteris ratum haberi jubet.