I.—De S. Cypriano Nondum Christiano.—Distinguendus Est A Cypriano Antiocheno.

Cyprianum in Africa natum esse nemo dissentit, Carthagine ortum Prudentius et Suidas existimarunt; sed cum S. Martyr hoc beneficium Carthagini acceptum non referat, sed tantum dicat Ep. XXXVI: «Ubi enim mihi aut melius possit esse aut laetius, quam illic, ubi me Deus credere voluit et crescere,» alia eum patria videtur in lucem extulisse. Vocabatur Thascius Cyprianus, ut patet ex sententia proconsulis et Epist. LXIX. Quinetiam adsciverat sibi Caecilii nomen, teste Hieronymo, ut gratum animum et amorem in presbyterum Caecilium, cujus opera ad Christum conversus fuerat, hoc monumento testaretur. Pontius diaconus, qui Cypriani Vitam scripsit, res ab eo ante conversionem gestas minus dignas esse judicavit quas litteris mandaret. Itaque haec illius vitae pars in oblivione et tenebris jacet; nec quidquam certo scimus, nisi eum rhetoricam summa celebritate docuisse, nec iis caruisse vitiis quae cum simulacrorum cultu et Christi ignoratione conjuncta esse solent. «Mutati sunt piscatores,» inquit August. Serm. CCCXI (nov. ed.), «mutati sunt postea etiam plurimi senatores, mutatus est Cyprianus, cujus hodie memoriam frequentamus . . . . Ipse scribit, ipse testatur cujus vitae fuerit aliquando, quam nefariae, quam impiae, quam improbandae ac detestandae.» Nequaquam tamen in Cyprianum nostrum conveniunt quae apud Gregorium Nazianzenum de Cypriano magicis artibus ante conversionem dedito legimus in Orat. XVIII: perspicuum est haec ad Cyprianum Antiochenum respicere, quem Gregorius cum Carthaginensi confundit, unam ex duabus personam effingens. Sed tamen, quia eruditus Oxoniensis editor unum extitisse Cyprianum contendit, et quae de Antiocheno feruntur in fabulis numerat, et ad res Carthaginensis ornandas composita fuisse pronuntiat, non inutile videtur rem explorare.

Illud 1º negari non potest, res gestas Cypriani Antiocheni vetustissimis monumentis proditas fuisse. Illum Eudocia imperatrix eximiis versibus, teste Photio (Cod. 184) , celebravit. Opus in tres libros divisum erat; quorum primus Justinae conversionem et invictam a daemonibus virginitatem, ac ipsius etiam Cypriani post artis magicae facinora mirabilem conversionem, baptismum, ostiarii munus, miracula ac tandem episcopatum continebat. In alio ipse Cyprianus eventuum suorum seriem texebat, et magicas artes quibus et sese ipse et alios in varias formas mutaverat, peregrinationes ac tandem nefariae artis fastidium, et animum ex desperatione, quam conscientia scelerum injiciebat, ad spem misericordiae divinae opera Eusebii revocatum narrabat. In tertio denique martyrium Justinae et Cypriani descriptum erat. Haec autem Eudociam non ad artis licentiam, sed ad historiae fidem scripsisse perspicitur, tum ex Gregorio Nazianzeno, qui scriptam ab ipso Cypriano scelerum confessionem citat, et eadem ac Eudocia de illo commemorat 0076 Orat. XVIII, tum ex triplici monumento quod eruditi antiquitatis indagatores D. Edmundus Martene et D. Ursinus Durand in suo Anecdotorum Thesauro ediderunt, nempe Conversione Justinae et Cypriani, Confessione ejusdem Cypriani, ac utriusque Passione, Sic cum Eudociae versibus consentit tripartitum illud opus, ut minime dubium sit quin illius manibus tritum fuerit. Quis ergo eum numquam extitisse sibi persuadeat, de quo extant monumenta illius temporis quo vixisse dicitur pene aequalia? Fabulae in remotis aetatibus latebras quaerunt, nec quisquam tam inepte mentitur, ut quae nemo vidisse se aut audivisse meminit, ea nuper in clarissima luce et omnium oculis evenisse fingat. Porro fatetur ipse Fellus, cui tamen hac in re non omnino assentior, Confessionem Cypriani ante Constantini tempora scriptam fuisse, id est circa illud tempus quo perfunctus martyrio creditur, nempe sub Diocletiano et Maximiano, ut testatur Eudocia. Praeterea ante hoc opus scripta fuerant acta Justinae et Cypriani, ut discimus ex libello de utriusque passione. 2º Credibile non est ejusmodi monumenta ad res Cypriani Carthaginensis ornandas ficta fuisse, in quibus nihil erat omnino quod Cypriano Carthaginensi aptari posset; non tempus, non locus martyrii et episcopatus, non res gestae et peregrinationes. 3º Si nullus extitisset Cyprianus ille Antiochenus, qui cum Justina passus Nicomediae dicitur, quomodo de utriusque nomine dies festus saeculo quarto in loca Nicomediae vicina induci, quomodo utriusque fama omnium ore celebrari potuit? Illud autem ex Oratione XVIII S. Gregorii Naz., quae habita est Constantinopoli, non obscure perspicitur, Cyprianum illum, cujus dies festus agebatur, non Carthaginensem sed Antiochenum esse. Nam magicas artes et conversionem, ut praecipuos illius vitae et notissimos eventus praedicat Gregorius, ita ut dubitet an quisquam ex audientibus res illius gestas ignoret (p. 277). Quinetiam, quod ait Cyprianum post conversionem factum esse aedituum, id se ex aliquo audivisse testatur (p. 281). Probabile non est Cyprianum Carthaginensem adeo notum his in regionibus fuisse, praesertim ex rebus ad eum minime pertinentibus, ut Gregorium incolae edocerent; sed haec fama et dies festus ad alium debent referri.

Objicit Fellus S. Gregorium tam oscitanter errare non potuisse, ut episcopum Antiochenum cum Carthaginensi confunderet; neque enim si vere extitisset Cyprianus ille Antiochiae episcopus, qui Nicomediae passus dicitur, nihil de illo ad Gregorii aures perventurum fuisse, qui et a patre res tam mirabiles mature discere debuit, et per se ipse Nicomediam et loca vicina pervadens cognoscere. Sed, dum Gregorium vir eruditus culpari non patitur, quod unum ex duobus Cyprianis finxerit, in aliam illum reprehensionem non multo leviorem conjicit, quod ad Cyprianum Carthaginensem retulerit monumenta illius aetati et patriae et rebus gestis repugnantia. Verisimilior mihi videtur haec illius excusandi ratio: cum ei recens admodum cum iis quos alloquitur intercederet 0077 consuetudo, et post aliquot dierum secessum attemperate ad ipsum diem festum rediisset, ut ipse testatur (p. 275), satis proclive fuit in tam angustis ad res accurate ediscendas spatiis labi et errare. Quod autem ait idem Fellus, nullum inter Antiochiae episcopos Cyprianum inveniri, id facile expeditur. Non enim Antiochiae magnae episcopus fuisse Cyprianus dicitur, sed alterius, ut observat Tillemontius, in Phoenicia sitae, ex qua Damascum perductus est, ut a judice interrogaretur.

Duo ergo distinguendi sunt Cypriani, et in Oratione XVIII Gregorii Naz. quid Antiocheno, quid Carthaginensi conveniat expendendum. Quod ait Gregorius, Cyprianum nobili et senatoria domo ortum esse, id Tillemontius Cypriano nostro attribuit, ut alteri illi magno non valde consentaneum; sed tom. V, ubi agit de Cypriano Antiocheno, fatetur id non posse discerni. Non immorabor in excutiendis aliis conjecturis quae de Cypriano fieri solent, velut quod Baronius et post cum alii nonnulli existimarunt Cyprianum jam senem ad christianam religionem accessisse. Nituntur quodam loco ex Epistola ad Donatum, ubi sic loquitur Cyprianus: «Qui possibilis, aiebam, est tanta conversio, ut repente ac perniciter exuatur quod vel genuinum situ materiae naturalis obduruit, vel usurpatum diu senio vetustatis inolevit?» At Cyprianus non suos annos numerat, sed de vitiis loquitur, quae in homine etiam non sene vetustatem habent, cum «alta,» ut ibidem legimus, «et profunda penitus radice sedarunt.» Huc adde Cyprianum non de suis tantum rebus disserere, sed generatim omnes aetates ac vitae conditiones complecti, quarum nullam prorsus excipiebant Christiani, quam non Christi gratia renovari et renasci posse dicerent. Liquet id ex his quae sequuntur: «Quando, inquit, parcimoniam discit qui epularibus coenis et largis dapibus assuevit? et qui pretiosa veste conspicuus in auro atque in purpura fulsit, ad plebeium se ac simplicem cultum quando deponit? Fascibus ille oblectatus et honoribus, privatus et inglorius esse non potest. Hic stipatus clientium cuneis, frequentiore comitatu officiosi agminis honestatus, poenam putat esse cum solus est. Tenacibus semper illecebris necesse est, ut solebat, vinolentia invitet, inflet superbia, iracundia inflammet, rapacitas inquietet, crudelitas stimulet, ambitio delectet, libido praecipitet.» Haec referenda duxi, ut pateret minus temperanter otio abuti qui Cyprianum hac pictura mores suos expressisse, et pristinae conditionis splendorem et opes descripsisse opinantur. Quae conjecturae si valeant, dicendum erit eum fascibus fulsisse, et vinolentiae ac rapacitatis vitiis laborasse, quod neminem hactenus video suspicatum.