Epistola Prima. Ad Donatum .
(Erasm., Pamel., ep. II. Rigal., ep. I. Oxon., Lips., liber de Gratia Dei.)

0191A

Argumentum.— Promiserat Donato Cyprianus sermonem se cum illo habiturum de rebus divinis; jam 0192A promissis admonitus satisfacit, ac multis gratiam Dei per Baptismum collatam commendans, quantum sit mutatus ab illo significat, et ad oculum demonstratis mundi erroribus, ad contemptum ejus, ad assiduam denique lectionem et orationem adhortatur.

I. Caecilius Cyprianus Donato salutem. Bene admones, 0193A Donate charissime. Nam et promisisse me memini, et reddendi tempestivum prorsus hoc tempus est, cum , indulgente vindemia, solutus animus 0194A in quietem solemnes ac statas anni fatiscentis inducias sortitur . Locus etiam cum die convenit et mulcendis sensibus ac fovendis ad lenes auras blandientis 0195A autumni hortorum facies amoena consentit. Hic jucundum sermonibus diem ducere et studentibus fabulis in divina praecepta conscientiam pectoris erudire. Ac ne colloquium nostrum arbiter profanus impediat, aut clamor intemperans familiae strepentis obtundat, petamus hanc sedem. Dant secessum vicina secreta; ubi dum erratici palmitum lapsus nexibus pendulis per 0196A arundines bajulas repunt, viteam porticum frondea tecta fecerunt. Bene hic studia in aures damus; et dum in arbores et in vites oblectante prospectu oculos amoenamus, animum simul et auditus instruit et pascit obtutus: quamquam tibi sola nunc gratia, sola cura sermonis est. Contemptis voluptariae visionis illecebris, in me oculus tuus fixus 0197A est. Tam aure quam mente totus auditor es, et hoc, amore quo diligis.

II. Caeterum, quale vel quantum est quod in pectus tuum veniat ex nobis? Exilis ingenii angusta mediocritas tenues admodum fruges parit, nullis ad copiam foecundi cespitis culminibus ingravescit. Aggrediar tamen facultate qua valeo; nam et materia dicendi facit mecum . In judiciis, in concione pro rostris, opulenta facundia volubili ambitione jactetur. Cum vero de Domino 0198A Deo vox est, vocis pura sinceritas non eloquentiae ² viribus nititur ad fidei argumenta, sed rebus. Denique accipe non diserta sed fortia, nec ad audientiae popularis illecebram culto sermone fucata , sed ad divinam indulgentiam praedicandam rudi veritate simplicia. Accipe quod sentitur antequam discitur, nec per moras temporum longa agnitione colligitur, sed compendio gratiae maturantis hauritur.

III. Ego cum in tenebris atque in nocte 0199A coeca jacerem, cumque in salo jactantis saeculi nutabundus ac dubius vestigiis oberrantibus fluctuarem, vitae meae nescius, veritatis ac lucis alienus, difficile prorsus ac durum pro illis tunc moribus opinabar quod in salutem mihi divina indulgentia pollicebatur, ut quis renasci denuo posset, 0199B utque, in novam vitam lavacro aquae salutaris animatus , quod prius fuerat exponeret, et, corporis licet manente compage , hominem animo ac mente mutaret. Qui possibilis , aiebam, est tanta conversio, ut repente ac perniciter exuatur quod vel genuinum situ materiae naturalis obduruit, vel usurpatum diu senio vetustatis inolevit? Alta haec et profunda penitus radice sederunt. Quando parcimoniam discit qui epularibus coenis et largis dapibus assuevit? et qui pretiosa veste conspicuus in auro atque in purpura fulsit, ad plebeium se ac simplicem cultum quando deponit? Fascibus ille oblectatus et honoribus, esse privatus et inglorius non potest. Hic stipatus clientium cuneis, 0200A frequentiore comitatu officiosi agminis honestatus, poenam putat esse cum solus est. Tenacibus semper illecebris necesse est, ut solebat, vinolentia invitet, inflet superbia, iracundia inflammet, rapacitas inquietet, crudelitas stimulet, ambitio 0200B delectet, libido praecipitet .

IV. Haec egomet saepe mecum. Nam, ut ipse quamplurimis vitae prioris erroribus implicitus tenebar, quibus exui me posse non crederem, sic vitiis adhaerentibus obsecundans eram, et desperatione meliorum, malis meis veluti jam propriis ac vernaculis offavebam. Sed, postquam, undae genitalis auxilio superioris aevi labe detersa, in expiatum pectus serenum ac purum desuper se lumen infudit, postquam, caelitus spiritu hausto, in novum me hominem nativitas secunda reparavit, mirum in modum protinus confirmare se dubia, patere clausa, lucere tenebrosa , facultatem dare quod prius difficile videbatur, geri posse quod impossibile putabatur , ut esset agnoscere 0201A terrenum fuisse quod prius carnaliter natum delictis obnoxium viveret, Dei esse coepisse quod jam Spiritus sanctus animaret. Scis ipse profecto et mecum pariter recognoscis quid detraxerit nobis quidve contulerit mors ista criminum, vita virtutum. Scis ipse, nec praedico. In proprias laudes odiosa jactatio est; quamvis non jactatum possit esse, sed gratum, quicquid non virtuti hominis adscribitur, sed de Dei munere praedicatur; ut jam non peccare esse coeperit fidei, quod ante peccatum est, fuerit, erroris humani. Dei est, inquam, Dei est 0202A omne quod possumus. Inde vivimus, inde pollemus, inde sumpto et concepto vigore , hic adhuc positi futurorum indicia praenoscimus. Sit tantum timor innocentiae custos, ut, qui in mentes nostras indulgentiae coelestis allapsu clementer Dominus influxit , in animi oblectantis hospitio justa obtemperatione teneatur, ne accepta securitas indiligentiam pariat, et vetus denuo hostis obrepat.

V. Caeterum, si tu innocentiae, si justitiae viam teneas, si illapsa firmitate vestigii tui incedas, si in Deum viribus totis ac toto corde suspensus hoc 0203A sis tantum quod esse coepisti, tantum tibi ad licentiam datur quantum gratiae spiritalis augetur. Non enim, qui beneficiorum ³ terrestrium mos est, in capessendo munere caelesti mensura ulla vel modus est. Profluens largiter Spiritus nullis finibus premitur, nec coercentibus claustris intra certa metarum spatia fraenatur : manat jugiter, exuberat affluenter. Nostrum tantum sitiat pectus et pateat: quantum illuc fidei capacis afferimus, tantum gratiae inundantis haurimus. Inde jam facultas datur, castitate sobria, mente integra, voce pura, virtute sincera , in medelam dolentium posse venenorum virus extinguere ; animorum desipientium labes, reddita sanitate, purgare; infestis jubere pacem, violentis quietem, ferocientibus lenitatem; immundos et erraticos 0203B spiritus, qui se expugnandis hominibus immerserint , ad confessionem minis increpantibus cogere ut recedant, duris verberibus urgere; 0204A conflictantes, ejulantes, gementes incremento poenae propagantis extendere, flagris caedere, igne torrere. Res illic geritur, nec videtur; occulta plaga, et poena manifesta. Ita quod esse jam coepimus acceptus spiritus licentia sua potitur; quod necdum corpus ac membra mutavimus, adhuc carnalis aspectus saeculi nube caecatur. Quantus hic animi potentatus, quanta vis est, non tantum ipsum esse subtractum perniciosis contactibus mundi, ut quis expiatus et purus nulla incursantis inimici labe capiatur, sed adhuc majorem et fortiorem viribus fieri, ut in omnem adversarii grassantis exercitum imperioso jure dominetur!

VI. Atque, ut illustrius, veritate patefacta, divini muneris indicia clarescant, lucem tibi ad cognitionem 0204B dabo; malorum caligine abstersa , operti saeculi tenebras revelabo. Paulisper te crede subduci in montis ardui verticem celsiorem, speculare 0205A inde rerum infra te jacentium facies; et, oculis in diversa porrectis, ipse a terrenis contactibus liber fluctuantis mundi turbines intuere: jam saeculi et ipse misereberis tuique admonitus et plus in Deum gratus, majore laetitia quod evaseris gratulaberis. Cerne tu itinera latronibus clausa, maria obsessa praedonibus, cruento horrore castrorum bella ubique divisa . Madet orbis mutuo sanguine; et homicidium, cum admittunt singuli, crimen est, virtus vocatur cum publice geritur. Impunitatem sceleribus acquirit, non innocentiae ratio, sed saevitiae magnitudo.

VII. Jam, si ad urbes ipsas oculos tuos atque 0206A ora convertas, celebritatem offendes omni solitudine tristiorem. Paratur gladiatorius ludus, ut libidinem crudelium luminum sanguis oblectet. Impletur in succum cibis fortioribus corpus, et arvinae toris membrorum moles robusta pinguescit, ut saginatus in poenam charius pereat. Homo occiditur in hominis voluptatem; et ut quis possit occidere peritia est, usus est, ars est. Scelus non tantum geritur, sed et docetur. Quid potest inhumanius, quid acerbius dici? Disciplina est ut perimere quis possit, et gloria est quod perimit . Quid illud, oro te, quale est ubi se feris objiciunt quos nemo damnavit, aetate integra, honesta satis 0207A forma, veste pretiosa? Viventes in ultroneum funus ornantur, malis suis miseri gloriantur. Pugnant ad bestias, non crimine, sed furore. Spectant filios suos patres: frater in cavea est, et soror praesto est. Et spectaculi licet pretium largior muneris apparatus amplificet, ut moeroribus suis mater intersit, hoc, proh dolor ! mater et redimit; et in tam impiis spectaculis tamque diris et funestis esse se non putant oculis parricidas.

VIII. Converte hinc vultus ad diversi spectaculi 0207B non minus poenitenda contagia: in theatris 0208A quoque conspicies quod tibi et dolori sit et pudori. Cothurnus est tragicus prisca facinora carmine recensere. De parricidiis ⁴ et incestis horror antiquus, expressa ad imaginem veritatis actione, replicatur, ne, saeculis transeuntibus, exolescat quod aliquando commissum est. Admonetur aetas omnis auditu fieri posse quod factum est. Numquam aevi senio delicta moriuntur, numquam temporibus crimen obruitur, numquam scelus oblivione sepelitur. Exempla fiunt quae esse jam facinora destiterunt. 0208B Tum delectat in mimis turpitudinum magisterio 0209A vel quid domi gesserit recognoscere, vel quid gerere possit audire. Adulterium discitur dum videtur; 0210A et, lenocinante ad vitia publicae auctoritatis malo, quae pudica fortasse ad spectaculum matrona processerat, 0211A de spectaculo revertitur impudica. Adhuc deinde, morum quantalabes, quae probrorum fomenta, quae alimenta vitiorum, histrionicis gestibus inquinari, videre contra foedus jusque nascendi patientiam incestae turpitudinis elaboratam! Evirantur mares, honor omnis et vigor sexus enervati corporis dedecore mollitur, plusque illic placet quisquis virum in feminam magis fregerit. In laudem crescit ex crimine, et peritior quo turpior judicatur. Spectatur hic, proh nefas! et libenter . Quid non possit suadere qui talis est? Movet sensus, mulcet affectus, expugnat boni pectoris conscientiam fortiorem; nec deest probri blandientis auctoritas, ut auditu molliore pernicies hominibus obrepat. Exprimunt impudicam Venerem, adulterum Martem, Jovem 0211B illum suum, non magis regno quam vitiis principem, in terrenos amores cum ipsis suis fulminibus ardentem, nunc in plumas oloris albescere , nunc aureo imbre defluere, nunc in puerorum pubescentium raptus ministris avibus prosilire. Quaere jam nunc an possit esse qui spectat integer vel pudicus. Deos 0212A suos quos venerantur imitantur, fiunt miseris et religiosa delicta.

IX. O si possis, in illa sublimi specula constitutus, oculos tuos inserere secretis, recludere cubiculorum obductas fores, et ad conscientiam luminum penetralia occulta reserare! aspicias ab impudicis geri quod nec possit aspicere frons pudica, videas quod crimen sit et videre, videas quod vitiorum furore dementes gessisse se negant et gerere festinant: libidinibns insanis in viros viri proruunt; fiunt quae nec illis possunt placere qui faciunt. Mentior nisi alios qui talis est increpat. Turpes turpis infamat, et evasisse se conscium credit, quasi conscientia satis non sit. Iidem in publico accusatores, in occulto rei, in semetipsos censores 0212B pariter et nocentes: damnant foris quod intus operantur; admittunt libenter quod cum admiserint criminantur: audacia prorsus cum vitiis faciens , et impudentia congruens impudicis. Nolo mireris quae loquuntur hujusmodi; ore illo quidquid jam voce delinquitur minus est.

0213A X. Sed tibi, post insidiosas vias, post diversas orbe toto multiplices pugnas, post spectacula vel cruenta vel turpia, post libidinum probra vel lupanaribus prostituta vel domesticis parietibus obsepta, quorum quo secretior culpa, major audacia est, forum fortasse videatur immune, quod ab injuriis lacessentibus liberum, nullis malorum contactibus polluatur. Illuc aciem tuam flecte. Plura illic quae detesteris invenies, magis oculos tuos inde divertes. Incisae sunt licet leges duodecim tabulis, et publice aere praefixo jura praescripta sint, inter leges ipsas delinquitur, inter jura peccatur. Innocentia nec illic ubi defenditur reservatur. Saevit invicem discordantium rabies, et inter togas pace rupta, forum litibus mugit insanum, hasta illic et gladius et carnifex praesto est, ungula effodiens, 0213B equuleus extendens, ignis exurens, ad hominis corpus 0214A unum ⁵ supplicia plura quam membra. Quis inter haec vero subveniat? Patronus ? praevaricatur et decipit. Judex? sed sententiam vendit. Qui sedet crimina vindicaturus admittit, et ut reus innocens pereat, fit nocens judex. Flagrant ubique delicta, et passim multiformi genere peccandi per improbas mentes nocens virus operatur. Hic testamentum subjicit, ille falsum capitali fraude conscribit; hic arcentur haereditatibus liberi, illic bonis donantur alieni; inimicus insimulat, calumniator impugnat, testis infamat. Utrobique grassatur in mendacium criminum prostitutae vocis venalis audacia, cum interim nocentes nec cum innocentibus pereunt . Nullus de legibus metus est; de quaesitore, de judice pavor nullus. Quod potest redimi non timetur. Esse jam inter nocentes innoxium crimen 0214B est . Malos quisquis non imitatur offendit. 0215A Consensere jura peccatis, et coepit licitum esse quod publicum est. Quis illic rerum pudor, quae esse possit integritas, ubi qui damnent improbos desunt, soli ibi qui damnentur occurrunt?

XI. Sed, ne nos videamur eligere fortasse pejora, et studio destruendi per ea oculos tuos ducere quorum tristis atque aversandus aspectus ora et vultus conscientiae melioris offendat, jam tibi illa quae ignorantia saecularis bona opinatur ostendam. Illic etiam fugienda conspicies. Quos honores putas esse, quos fasces, quam affluentiam in divitiis, quam potentiam in castris , in magistratu purpurae speciem, in principatu licentiae potestatem, malorum blandientium virus occultum est et arridentis nequitiae facies quidem laeta, sed calamitatis 0215B abstrusae illecebrosa fallacia; instar quoddam 0216A veneni, ubi, in lethales succos dulcedine aspersa calliditate fallendi sapore medicato, poculum videtur esse quod sumitur; ubi epota res est, pernicies hausta grassatur. Quippe illum vides qui, amictu clariore conspicuus, fulgere sibi videtur in purpura. Quibus hoc sordibus emit ut fulgeat, quos arrogantium fastus prius pertulit, quas superbas fores matutinus salutator obsedit, quot tumentium contumeliosa vestigia stipatus in clientium cuneos ante praecessit, ut ipsum etiam salutatum comes postmodum pompa praecederet, obnoxia non homini, sed potestati! neque enim coli moribus meruit ille, sed fascibus. Horum denique videas exitus turpes, cum auceps temporum palpator abscessit, cum privati latus nudum desertor 0216B assecla foedavit. Tunc laceratae domus plagae 0217A conscientiam feriunt, tunc rei familiaris exhaustae damna noscuntur, quibus redemptus favor vulgi, et caducis atque inanibus votis popularis aura quaesita est. Stulta prorsus et vana jactura , frustrantis spectaculi voluptate id parare voluisse quod nec populus acciperet et perderet magistratus!

XII. Sed et quos divites opinaris continuantes saltibus saltus et, de confinio pauperibus exclusis, infinita ac sine terminis rura latius porrigentes, quibus argenti et auri maximum pondus et pecuniarum ingentium vel extructi aggeres vel defossae strues, 0218A nos etiam inter divitias suas trepidos cogitationis incertae sollicitudo discruciat, ne praedo vastet, ne percussor infestet, ne inimica cujusque locupletioris invidia calumniosis litibus inquietet. Non cibus securo somnusve contingit. Suspirat ille in convivio, bibat licet gemma; et cum epulis marcidum corpus torus mollior alto sinu condiderit , vigilat in pluma; nec intelligit miser speciosa sibi esse supplicia, auro se alligatum teneri, et possideri magis quam possidere divitias atque opes. Atque, o detestabilis caecitas mentium et cupiditatis insanae 0219A profunda caligo! cum exonerare se ⁶ possit et levare ponderibus, pergit magis fortunis angentibus incubare, pergit poenalibus cumulis pertinaciter adhaerere. Nulla in clientes inde largitio est, cum indigentibus nulla partitio ; et pecuniam suam dicunt quam, velut alienam domi clausam, sollicito labore custodiunt, ex qua non amicis, non liberis quicquam, non sibi denique impertiunt. Possident ad hoc tantum ne possidere alteri liceat. Et, o nominum quanta diversitas! bona appellant ex quibus nullus illis nisi ad res malas usus est.

XIII. An tu vel illos putas tutos, illos saltem inter honorum infulas et opes largas stabili firmitate securos, quos regalis aulae splendore fulgentes armorum excubantium tutela circumstat? Major illis quam caeteris 0219B metus est. Tam ille timere cogitur quam timetur. Exigit poenas pariter de potentiore sublimitas, sit licet satellitum manu septus , et clausum 0220A ac protectum latus numeroso stipatore tueatur. Quam securos non sinit esse subjectos, tam necesse est non sit et ipse securus. Ante ipsos terret potestas sua quos facit esse terribiles. Arridet ut saeviat, blanditur ut fallat, illicit ut occidat, extollit ut deprimat. Foenore quodam nocendi, quam fuerit amplior summa dignitatis et honorum, tam major exigitur usura poenarum.

XIV. Una igitur placida et fida tranquillitas, una solida et firma et perpetua securitas, si quis, ab his inquietantis saeculi turbinibus extractus, salutaris portus statione fundatus, ad coelum oculos tollat a terris, et ad Domini munus admissus, ac Deo suo mente jam proximus, quicquid apud caeteros in rebus humanis sublime ac magnum videtur, infra 0220B suam jacere conscientiam glorietur. Nihil appetere jam, nihil desiderare de saeculo potest qui saeculo major est. Quam stabilis, quam inconcussa tutela 0221A est, quam perennibus bonis caeleste praesidium, implicantis mundi laqueis solvi, in lucem immortalitatis aeternae de terrena faece purgari! Viderit quae in nos prius infestantis inimici pernicies insidiosa grassata sit. Plus amare compellimur quod futuri sumus, dum et scire conceditur et damnare quod eramus. Nec ad hoc pretiis aut ambitu aut manu opus est, ut hominis summa vel dignitas vel potestas elaborata mole pariatur; sed gratuitum de Deo munus et facile est . Ut sponte sol radiat, dies luminat, fons rigat, imber irrorat, ita se Spiritus coelestis infundit. Postquam auctorem suum, coelum intuens, anima cognovit, sole altior et hac omni terrena potestate sublimior, id esse incipit quod esse se credit.

0221B XV. Tu tantum, quem jam spiritalibus castris coelestis militia signavit, tene incorruptam, tene sobriam religiosis virtutibus disciplinam. Sit tibi vel oratio assidua vel lectio: nunc cum Deo loquere, nunc Deus tecum: ille te praeceptis suis instruat, ille disponat. Quem ille divitem fecerit , nemo pauperem faciet: penuria esse nulla jam poterit cui semel pectus coelestis sagina saturavit. Jam tibi auro distincta laquearia et pretiosi marmoris crustis 0222A vestita domicilia sordebunt, cum scieris te excolendum magis, te potius ornandum, domum tibi hanc esse potiorem quam Dominus insedit templi vice, in qua Spiritus sanctus coepit habitare. Pingamus hanc domum pigmentis innocentiae, luminemus luce justitiae: haec umquam procumbet in lapsum senio vetustatis, nec, pigmento parietis aut auro exolescente foedabitur. Caduca sunt quaecumque fucata sunt, nec fiduciam praebent possidentibus stabilem quae possessionis non habent veritatem. Haec manet cultu jugiter vivido, honore integro, splendore diuturno. Aboleri non potest nec extingui, potest tantum in melius corpore redeunte 7 formari.

XVI. Haec interim brevibus, Donate charissime: 0222B nam, etsi facilem de bonitate patientiam , mentem solidam , fidem tutam salutaris auditus oblectat, nihilque tam tuis auribus gratum est quam quod in Deo gratum est, moderari tamen dicenda debemus simul juncti et saepius collocuturi . Et, quoniam feriata nunc quies ac tempus est otiosum, quicquid inclinato jam sole in vesperam diei superest, ducamus hanc diem laeti, nec sit vel hora convivii gratiae coelestis immunis. Sonet psalmos 0223A convivium sobrium; et ut tibi tenax memoria est, vox canora, aggredere hoc munus ex more . Magis charissimos pasces, si sit nobis spiritalis auditio, prolectet aures religiosa mulcedo.