Articulus I. D. Cypriani opera dubia.

0803B

Praeter opera, quae genuinos S. Cypriani foetus esse, apud omnes constat, nonnulla alia illius nomine in mss. editisque libris circumferuntur; quorum aliqua dubia sunt, alia ipsi certe afficta, de quibus hic paucis agam, secutus ordinem, quo ea in Baluziana editione Veneta recensentur.

I. In primis occurrit de Spectaculis liber insignis , nec Cypriano indignus, cui eum etiam multi adscripserunt, nimirum Baronius, Jacobus Pamelius, Petrus Faber, Sanjorianus, Jacobus Sirmondus, Desiderius Heraldus, Bellarminus. Favet his tum ipsa libri inscriptio: Cyprianus plebi in Evangelio stanti 0803C sulutem; tum persona scribentis, qui sese velut aliquem praesulem ab Ecclesia sua absentem exhibet, et cui aegre est, quod nec coram, nec quotiescumque lubet, per litteras suas alloqui possit: quod in sanctum Episcopum nostrum vel in secessu latentem, vel exulantem Curubi recte convenit. Favent deinde temporis notae: nam et vigente paganismo scriptus est, et de usitato tunc more sanctissimae Eucharistiae a fidelibus domum suam ex Ecclesia deferendae, deque Exorcismis tum frequentibus meminit; quae eadem illius aetate Carthagine viguisse constat. Favet denique, quod hujus opusculi auctor Tertulliani libros 0804B de Spectaculis hinc et inde imitatus sit, quos sancto nostro familiares fuisse nemo ignorat.

Sed et stylus libri ad Cyprianeum non parum accedit, ut nonnullis eruditis non nisi perparum ab illo discrepare videatur. Fatendum tamen est, hanc styli differentiam minime dubiam esse, Cyprianum legere assueto. Neque etiam reperire hic est eam dicendi vim et efficaciam ipsi tam propriam nec sacrorum textuum usum, quo in operibus suis mirum in modum excellunt. Adde, quod praeter Cypriani nomen nihil in eo opusculo legatur, quod hoc ad Carthaginenses potius, quam ad alterius Ecclesiae fideles conscriptum fuisse suadeat. Immo vero, cum auctor de ludorum in urbe Roma, non alibi, origine meminerit, et post multa sub finem operis gregem suum 0804C ad dignum Christianis spectaculum, mundi scilicet fabricam, sacrasque litteras, provocans, dicat: Hoc est spectaculum, quod non exhibet praetor aut consul, sed, qui est solus ante omnia, et super omnia, immo ex quo omnia, Pater Domini nostri Jesu Christi, etc. Cum, inquam, haec ibi dicat, suspicio esse posset, hunc librum ad Romanos potius, quam ad Carthaginenses scriptum fuisse; cum hi non Consulem, sed Proconsulem haberent, ideoque hic, non ille, nominandus fuisse videatur. Quod vero ad Cypriani nomen attinet, potuit hoc a librario, qui librum ipsius esse opinabatur, adscribi. Itaque opusculum hoc inter dubia S. Cypriani relinquendum existimamus, donec in alterutram partem aliquid certius productum fuerit.

II. Praeclarum pariter opus est liber de laude Martyrii, 0805A stylo oratorio, magisque elaborato, quam indubitata S. Cypriani opuscula, si Epistolam ad Donatum excipias, conscriptus. Erasmus, et post hunc Joannes Fellus, et Elias Dupin , illum propterea S. Cypriano abjudicarunt, et cujusdam otiosi oratoris foetum esse censuerunt. Contra Baronius Erasmum ob solam styli differentiam sic censurantem graviter reprehendit, et ex S. Augustino probat, S. Cyprianum non eodem semper scribendi genere usum fuisse, sed modo submisso, ut in libro, seu Epistola LXIII, de calice Domini ad Caecilianum, modo temperato, ut in libro de Disciplina et habitu virginum, modo etiam grandi, ut in hoc eodem libro, dum res ita posceret, ab eo factum esse, S. Augustinus ibidem observat. Idem Fellus opusculum hoc inde 0805B praeterea oppugnat, quod de lue tum grassante in eo fiat mentio, et tamen Moysi, et Maximo, et caeteris confessoribus inscriptum sit: nam cum S. Moysem sub Decio, anno 251, martyrio coronatum constet, pestem vero Fellus, imperante Gallo primum exortam esse, statuat; hinc infert librum illum esse scriptoris de rebus ab aetate sua remotis parum instructi. Ad haec reponi potest, cum Tillemontio, non probari pestem illam sub Gallo primum exarsisse, licet tum acerbius grassata fuerit; atque adeo ex hoc capite laudatum librum S. Cypriano abjudicari non posse. Baluzius in Annotatis alio responso utitur, negando scilicet libri inscriptionem Moysi et Maximo in plurimis codicibus optimis et vetustissimis, quos habuerit, reperiri asseritque in his tantum similiter 0805C praemitti: Incipit de laude Martyrii, vel aliquid simile. Hinc ipse in editione sua priorem illam inscriptionem, velut ab alio additam, praetermisit. Eamdem a tribus codicibus antiquis pariter abesse Joannes Fellus testatur. At necesse non est huc recurrere, cum S. Moysis, Maximi, Nicostrati, caeterorumque confessorum Romanorum Epistola, quae XXVI, est inter Cyprianicas, minime inane argumentum praebeat pro eodem libro S. Cypriano vindicando, quod Eminentissimus Bellarminus libro de Scriptoribus ecclesiasticis in S. Cypriano haud dubie insinuavit, dum ait: memoratos Confessores in praedicta Epistola de ea mentionem facere. Rem ipsam expono. Confessores illi inter caetera haec scribunt: «Percepimus igitur, iterum dicimus, frater Cypriane, magna 0805D gaudia, magna solatia, magna fomenta, maxime quod et gloriosas Martyrum, non dicam mortes, sed immortalitates gloriosis et condignis laudibus prosecutus es. Tales enim excessus talibus vocibus prosequendi fuerunt, ut, quae referebantur, sic dicerentur, qualiter facta sunt. Ex tuis ergo litteris vidimus gloriosos illos martyrum triumphos, et oculis nostris quodam modo coelum illos petentes prosecuti sumus, et inter Angelos ac Potestates, Dominationesque coelestes constitutos contemplati sumus. Sed et Dominum 0806A apud Patrem testimonium suum illis promissum perhibentem auribus nostris quodam modo sensimus.» Certum igitur est, S. Cyprianum Martyrum in coelis gloriam, Christique apud Deum Patrem testimonium inter alia ipsis proposuisse, ut eosdem ad martyrium vehementius excitaret, Jam vero geminam quidem sancti Martyris Cypriani ad eosdem Epistolam habemus, quarum altera XV, altera XXV, est in editione Baluzii Veneta, qua utimur; sed quamvis utraque quaedam sit ad eumdem agonem exhortatio, in neutra tamen coelestis gloria martyrum, aut Christi testimonium memoratur, ideoque aliud quoddam ejusdem Sancti opusculum verbis praecitatis eos designasse, necesse est. Atqui utrumque istud in laudato libro de laude Martyrii occurrit. In primis de Christo 0806B apud Patrem suum testante ait: «Et ut de caeteris taceam, hoc nos utique magis debet hortari, quod Confessio vocis unius Christi perpetua Confessione servetur, sicut scriptum est: Qui me confessus fuerit in terris coram hominibus et ego confitebor eum coram Patre meo, et coram Agelis ejus.» De Martyrum quoque gloria ibidem multis disserit, et sub finem denique ait: «O beati, quos a primordio mundi Domini sanguis infecit, et quos merito splendor iste nivei amictus induerit, et candor stolae ambientis ornavit! Videor denique ipse mihi jam cernere, proque arbitrio mentis humanae ante oculos et aspectum divinum illud mihi et insigne concurrit; videor, inquam, mihi jam cernere, ut ille vere nobilis numerus Christi sui gloriam, iterque comitetur. Ibi ante ora ejus felix 0806C caterva victorum, et se densantibus turmis, velut solis exortu totum illuminatum agmen inferet potestatem: et utinam perabjecto mihi istud videre contingat!» Haec, aliaque, quae studiosus lector confessorum Epistolam cum laudato libro conferendo deprehendet, magnam suspicionem movent, hunc ab illis lectum fuisse. Hinc laudatus Cardinalis Bellarminus illum inter dubia S. Cypriani opera recensuit, non quod illum talem judicaret, sed quod Erasmus de eo dubitasset. Sed nec stylum a caeteris illius opusculis dissidere arbitratus est, nisi, quod magis elaboratus sit, quam alia, sed non magis, quam omnia; cum Epistola ad Donatum huic minime cedat. Pro eodem sancto Martyri asserendo etiam observat Baluzius in annotatis, illum ubique in omnibus codicibus 0806D antiquis (inter quos unum Seguieriarum, litteris majusculis ante mille annos scriptum, numerat) «reperiri constanter inter ea opera S. Cypriani, quae nullam habent difficultatem, quin sint S. Cypriani.» Praeterea laudat Flori Lugdunensis excerpta ex operibus S. Cypriani, in quibus varios locos ex eodem libro occurrere ait, cum tamen caetera omnia certe Cypriani sint. Diffiteri tamen non possumus, quin praeter diversitatem styli hinc et inde etiam nonnullae phrases obscuriores in eo legantur, quas in Sancti operibus indubitatis non facile reperire est. Sed et in inferorum poenis commemorandis morem Gentilium nonnihil sequitur, quod haud scio, an sanctum Cyprianum satis sapiat. Itaque, licet multum propendeam, 0807A ut laudatum librum ipsi adscribam, id tamen certo facere non ausim. Censuerunt quidem primum Lovanienses ac deinde etiam Parisienses operum S. Augustini editores, eumdem librum a sancto Doctore in libro I, cap. 30, contra Gaudentium citari; sed quae ipse ex S. Cypriano ibi memorat, proprie ac multo pressius habentur in Epistola ad Donatum.

III. Librum de Disciplina et bono pudicitiae Baluzius inter opuscula S. Cypriano vulgo adscripta primo loco recensuit, Bellarminus et Pamelius genuinum ejusdem foetum esse censuere contra Erasmum aliosque , qui illum propter styli dissimilitudinem eidem abjudicarunt. Auctorem certe habuit episcopum a grege suo absentem, quique eum continuis exhortationibus ad virtutum studia excitare solebat, prout ex 0807B ipso libri exordio indubitatum est. Scriptum esse persecutionum temporibus colligere etiam licet, dum in eo dicitur: «Persecutionem non potest timere (Virginitas) dum illum de securitate potest provocare.» Hinc Pamelius opinatus est, in secessu sub Decio editum esse: verum hoc parum verisimile est, cum Pontius illius non meminerit, qui ex operibus a Sancto editis utilitatem secessus ejusdem tam studiose commendavit, ideoque sine dubio maxime commemorasset librum in ipso secessu conscriptum. Praeter styli discrepantiam Tillemontius in eo praeterea deprehendisse sibi visus est aliquem de divina gratia locum, ex quo scriptor S. Augustino posterior judicari posset, nisi de persecutione ibidem fieret mentio, quam tamen ipsam ad Vandalos, 0807C aliosque haereticos forsan pertinere suspicatus est. Verum ad haec recte reposuit Maranus minus probabilem esse hanc conjecturam, cum in indubitatis S. Cypriani operibus multo plura ejusmodi, ac forte expressiora de divina gratia testimonia occurrant. Caeterum notat Pamelius librum hunc tum in insigni et vetusto codice Carthusiae Coloniensis, teste Gravio, tum in codicibus Ludovici Carrionis, et S. Pantaleonis Coloniae S. Cypriano inscribi; auctorem vero multum imitatum esse Tertullianum in libro de Pudicitia, et ex eo plurima transumpsisse: quod ad stylum autem spectat, ejusmodi breves sententias et enthymemata etiam in libro de Disciplina et habitu Virginum reperiri, et ubicumque sanctus antistes Tertullianum imitatus est. Illud certum est, praeter styli 0807D dissimilitudinem, quo non semper eodem S. Cyprianus usus est, nihil obstare, quo minus ipsi adscribatur.

IV. Librum, qui ad Novatianum Haereticum de Spe veniae non neganda inscriptus est, ob similem dictionis differentiam Erasmus, Tillemontius , aliique, alteri auctori adscribendum judicarunt, caetera nec S. Cypriano indignum, nec ab illius aetate remotum esse confessi. Certe auctor, qui in ipso libri exordio sese episcopum esse prodit, non nisi unam post eam, 0808A quam Decius suscitaverat, persecutionem memorat, in qua posteriore multos, qui in prima ceciderant, invictos stetisse asseverat. Quamobrem Maranus , eum post persecutionem Galli in pacificis Valeriani imperii primordiis scripsisse merito autumavit. Eumdem Afrum fuisse, passim colligunt eruditi, quod ad Felicissimi Schisma in Africa fere unice notum, alludere videatur, dum ait: «Quid ad ista respondeant perversissimi Novatiani, vel nunc Infelicissimi pauci?» S. Cornelii opus non esse, ut Erasmus suspicatus est, suadent ista ejusdem verba: «Sacramentum Baptismatis, quod in salutem generis humani provisum, et soli Ecclesiae coelesti ratione celebrare (Christus) per os suum praeostendit.» Haec S. Cypriani errorem de Haereticorum Baptismo olent, 0808B a quo S. Cornelius remotissimus semper fuit.

At vero Maranus praeter styli dissonantiam aliud quidpiam in eodem advertisse censet, ob quod sancto martyri tribui non possit. Librum auctor sic exorsus est: «Cogitanti mihi, et intolerabiliter animo aestuanti, quidnam agere deberem de miserandis fratribus, qui vulnerati non propria voluntate, sed diaboli saevientis irruptione, adhuc usque, hoc est, per longam temporum seriem agentes, poenam darent; ecce ex adverso obortus est alius hostis, et ipsius paternae pietatis adversarius, haereticus Novatianus, etc.» Et rursus postquam dixisset, multos ex iis, qui in «prima acie» id est, Deciana persecutione, vulnerati fuerunt « . . . . postea, id est secundo praelio . . . . . fortiter perseverasse,» subjunxit: «Ecce quam gloriosos quam Domino 0808C caros, Schismatici isti ligna, foenum, stipulam appellare non dubitant, quorum pares, hoc est, in eodem crimine lapsus sui adhuc usque constitutos, nec ad poenitentiam admittendos esse praesumunt.» Ex hisce vero Maranus duo infert: primum, auctorem libri episcopum fuisse, qui moleste ferebat, Novatianum sibi in lapsis poenitentibus humaniter tractandis impie adversari. Alterum, eumdem auctorem, dum scriberet, nondum pacem concessisse iis, qui sub Decio lapsi fuerant; atque adeo hunc S. Cyprianum non esse, quem constat, imminente Galli persecutione, in concilio Carthaginensi pacem lapsis, etiam ante expletam totam poenitentiam, dandam esse decrevisse, ne persecutioni succumberent. Nec inanis est haec Marani argumentatio: non tam certa tamen, quam 0808D ipsi visa est. Nam primo quidem, quod priori loco de poenitentia «per longam temporum seriem» producta legitur, ad litteram accipi non potest, nisi quis dicere voluerit, Novatianum haeresim suam sub Valeriano primum spargere coepisse, aut certe hujus rei notitiam tum tantum ad auctorem libri pervenisse; quorum neutrum dici potest. Non primum, quia ex commentario praevio constat, illum sub Decio una cum schismate haeresim suam excitasse. Non etiam secundum, quia nulla verisimilis ratio produci potest, ob quam episcopus Afer, qualem Maranus auctorem libri fuisse admittit, Novatiani haeresim, in Africa 0809A notissimam, et in concilio Carthaginensi damnatam, tamdiu ignorare potuerit. Videtur itaque scriptor de tempore minus exacte locutus; et ista: Adhuc usque, hoc est, per longam temporum seriem, non ad Valeriani, sed ad Galli imperii primordia referenda esse. Sed neque ex secundo textu certo inferri potest, quod inde intulit Maranus; auctorem scilicet, dum scriberet, nondum pacem concessisse lapsis sub Decio. Non enim hanc ipsis a se datam inficiatur, sed eam hujusmodi poenitentibus ad id usque tempus a Novatiano, ejusque asseclis tam duriter negatam esse affirmat, ut, si horum judicio standum esset, ne ad poenitentiam quidem etiam tunc lapsi poenitentes admittendi essent. Non satis quoque verisimile est, eumdem auctorem, jam imperante Valeriano, etiam 0809B cogitasse, quid lapsis poenitentibus agendum esset, cum jam inde sub Decio in Carthaginensi aeque ac Romano concilio decretum fuisset, lapsos ad poenitentiam plenam, et hac expleta ad pacem admittendos esse; ac deinde praeterea in altera Carthaginensi synodo, imperatore Gallo, statutum, ut propter instantem persecutionem lapsi omnes, qui a primo die lapsus sui poenitentiam agere coeperant, nec ab Ecclesia recesserant, eadem pace mox impertirentur. Quamobrem si episcopus ille Afer tum etiam reipsa cogitaverit quid de lapsis facere deberet, dicendus est de iis loqui, qui posteriori decreto non comprehenderentur: et hac ratione tota difficultas evanescit, cum hujusmodi deliberatio aeque in S. Cyprianum, quam alium quemcumque cadere potuerit. 0809C Marani igitur observatio magis quidem dubium facit, an laudatus liber non potius alteri, quam S. Cypriano adscribendus sit, sed huic certo abjudicandum esse, non evincit.

V. Exhortatio ad Poenitentiam Divi Cypriani medio hoc saeculo in lucem protracta est, primamque lucem vidit Bononiae anno 1751, ex typographia S. Thomae Aquinatis, apud Hieronymum Corciolani, vulgante eam ex ms. codice Bibliothecae Canonicorum Regularium congregationis S. Salvatoris, quae Bononiae est, viro eruditissimo et reverendissimo domino, hujus ipsius congregationis quondam abbate generali, Joanne Chrysostomo Trombellio. Ediderat jam ille, adstipulantibus aliis suae congregationis, quae eruditissimis viris abundat canonicis, similium anecdotorum 0809D Patrum Latinorum opusculorum volumen unum. Et in voluminis II, prima parte ita inscripta: Cypriani, Hilarii aliorumque veterum Patrum Latinorum opuscula a Canonicis Regularibus S. Salvatoris nunc primum edita, communicat cum eruditis hunc Cypriani libellum. Sagacissimus editor, licet non omni certitudine asserat, proprium esse hunc libellum D. Cypriani opus, pronus tamen omnino est huic S. Doctori eum ut vindicet; primo, quod Cypriani nomen illi praepositum codex referat; secundo, quod eadem, qua in libris Testimoniorum Cyprianus utitur, et hic adhibeatur disputandi, Scripturaeque testimonia allegandi ratio; tertio, quod disciplina hic stabiliatur quae, Cypriani tempore impugnata, tali vindice 0810A indiguerat; indicatur enim ibi non obscure, recipiendos in Ecclesiam lapsos, et a spe veniae minime arcendos quorumvis criminum reos, dummodo canonicae poenitentiae sese subjecerunt. Nec tacet quae in contrarium adsint argumenta; infringit tamen illa: primum est, interpretationem Scripturae hic allegari valde diversam ab ea qua utitur Cyprianus: huic Trombellius replicat, veteres modo unam, modo aliam Scripturae interpretationem sequi, hujusque rei adeo multa, adeo perspicua documenta haberi, ut de ea jam nemo dubitet; affertque unum, sed manifestum exemplum in Augustino, qui versiculum 22 cap. XVIII Ezech. quater adducit, et diverso semper modo; incusat praeterea amanuenses, quod licentiam non levem sibi arrogarint substituendi non raro 0810B interpretationem sibi praedilectam interpretationi, qua usus fuerat auctor ille quem exscribebant.

Alterum est, quod veterum nemo hunc libellum alleget, aut Cypriano attribuat: cui id opponendum putat Trombellius, nec ita temere affirmandum, veteres alios hunc libellum non allegasse, cum tot doctorum opera adhuc desideremus, nec multum curandum esse negativum argumentum, ex veterum silentio desumptum: dari autem posse rationem satis probabilem, cur ex veteribus, quos quidem habemus, nemo libellum hunc alleget, quod desierit haud multo post Cypriani tempora error is, quem libellus iste confutat, ideoque desierit etiam occasio, ob quam allegaretur. Jungit etiam hanc de libelli auctore dubitandi rationem, quod exstiterint jam pridem nonnulli 0810C etiam inter Latinos, qui Cyprianum hoc in scribendi genere imitabantur, in quorum numero Pelagius eminuerit. Cum expensis hisce omnibus maxime tamen vero simile sit ad Cyprianum pertinere hunc libellum, vel saltem ad vetustum, valde probabilem, et coaevum Cypriano scriptorem, et libris Testimoniorum adeo aequalem, ut quasi unum cum illis corpus, si conjungatur, videri debeat; nec modica, ut Trombellius judicat, ejus sit utilitas, «eum ego, inquit Cl. Oberthur censui nec praeteriri posse, nec a libris Testimoniorum separari deberi.»

De ipsa autem libelli hujus utilitate ita doctissimus Editor disserit: «An non valde utilis est libellus, in quo usitatissimus Ecclesiae mos eminet,» ut scilicet exortus error adductis pluribus Scripturarum testimoniis 0810D statim reprimatur; et in quo tanta vetustissimae versionis portio inest? Quodsi eo ordine, quo codices eorum temporum conscripti erant, sacros Libros hic allegari censes, emolumentum aliud continuo in eo habes, quod quidem hic multis commendare minime est opus, sed profecto non leve est. Habet etiam hoc commodi, ut sacras Scripturas allegans, Ecclesiastici librum adducat, exemplo suo ostendens, quanto in pretio prioribus ipsis Ecclesiae saeculis habitus sit liber ille, quem nunc Protestantes minimi faciunt.