De Lapsis.

Lapsus, ubi de moribus agitur, significare solet graviorem quamlibet noxam, qua quis in vitae cursu non solum titubat et gradu dimovetur, sed prosternitur et decidit. Ita Adami peccatum ejus lapsus passim appellatur. Sed in usu Ecclesiastico illi fere 1117A intelliguntur lapsi, qui persecutionis tempore minis aut tormentis cessere; quique disjecti, postrati et jacentes infra dicuntur. Quemadmodum illi qui in fide permansere stantes appellati, quos Zach. propheta videtur adumbrasse, c. III, 7, ubi ambulanti in viis Domini, et custodiam ejus custodienti promittitur sors inter stantes. Lapsorum variae fuerunt classes: 1º eorum qui libellis securitatem paciscebantur, et libellatici dicti. 2º Qui thus adolebant, aut de victimis epulabantur; qui thurificati et sacrificati, audiebant. 3º Qui blasphemiis nefas cumulantes Christianum nomen ejurarunt, et apostatae appellati. Cum vero Deciana clades plurimos variis hisce ruinae generibus perculisset: iique Novati et Felicissimi et presbyterorum quorumdam qui cum ipsis sentiebant factione; aut etiam martyrum benignis nimium suffragiis sublevati, reditum in Ecclesiam impudenter postulabant: Cyprianus, quod olim facturum se promiserat, pace Ecclesiae reddita, quid de singulis statuendum sit librato cum 1117B fratribus consilio, decernit. Libellus hic, ut et praecedens de Unitate, Carthagine primum, et ut par est credere, in ipso concilio, lectus; dein Romam transmittebatur, quod ex Epistola 54, ad Pamelii numeros 51, docemur. Voces istae in fronte operis: Pax ecce, dilectissimi fratres, Ecclesiae reddita est: et quod difficile nuper incredulis, ac perfidis impossible videbatur, ope atque ultione divina, securitas nostra reparata est; satis indicant post Decii mortem, idque statim post nuntium acceptum, libellum hunc Romam fuisse transmissum. Prius autem aliquanto scriptum, et Carthagine publice lectum minime dubito. Plures enim menses, quibus concilium in lapsorum causa frequenter habitum, a Cypriani reditu ad Decii mortem, eamque in Africa renuntiatam, intercessere. Sed auctores id juris in scripta sua perpetuo vendicant, ut quaedam subinde propre nata addant, detrahant, et varie immutent, quod etiam a Cypriano hic loci 1117C factum existimo. Scripti hujus meminerunt Pontius, Eusebius, Rufinus, Augustinus, Fulgentius, Pacianus, et alii passim veteres.

II.— Cohors Candida. Pariter et martyres dicti a nostro auctore, Massa Candida. Sic Tertull de Coron: De martyrii candida laurea melius coronandus. Interim respectu habito ad sanguinem fusum, floridi et russati alibi appellantur.

Ab impio sceleratoque velamine. Omnis fere gentilium religio, in mortuorum cultu et placandis diis manibus versabatur; unde habitu funereo et velato capite sacra ut plurimum peragebantur. E contra vero praeeunte Apostolo I Cor. XI, 10. Christiani homines nudo capite preces fundebant, feminis tantum modestiae et obsequii ergo in Ecclesia velatis. Porro obnubilatum caput servilis conditionis signum. Unde servili poenae subjiciendus, velamento obductus. I, lictor, apud. Liv. I, inquit Horatii periclitantis pater, colliga manus quae paulo ante armatae 1117D imperium populo Romano pepererunt. I, caput obnube liberatoris urbis, etc.

Frons cum signo Dei pura. Nempe in Baptismi lavacro signata, et spinei Domini Jesu serti memor, admittere non potest aliud capitis gestamen, aut habitum a candidatis diaboli introductum, quod ait Tertull. in lib. de Cor. qui etiam refert Claudium Saturninum in libro de Coronis; origines, causas et species et solemnitates earum ita edisserere, ut nullam gratiam floris, nullam laetitiam frondis, nullum cespitem, aut palmitem, non alicujus capiti invenias consecratum.

II.— Maligna obtrectatione debilitet. Ut se lapsi excusatiores facerent, decebant plurimis inter stantes pariter cum ipsis fuisse succubituros si pariter tentati: si non tunc fuga (quemadmodum Cyprianus) elapsi. In causa non absimili dictum: Casta est quam nemo rogavit.

Dies negantibus praestitutus excessit. Proposita fuerant 1118A adversus Christianos edicta, ut intra diem praefinitum Christianus quisque, coram praeside, proconsule, aliove magistratu profiteretur se renunciare Christo: Ni faceret capite esset plectendus, aut forte bonis exiliove mulctandus. Postquam illud tempus elapsum esset, quicumque se non profitebantur, poenis denunciatis fiebant obnoxii; et proinde inter confessores erant numerandi. Hanc ob causam ait noster, non praescripta exilia, non destinata tormenta, non rei familiaris damna episcopos terruerunt.

V.— Disciplinam pax longa corruperat. Sulpitius Severus triginta octo annos pacis Ecclesiae computat; scil. a Severo Imp. ad. Decium; siquidem Maximiniani attentata Ecclesiarum aliquarum Clerum dumtaxat percellebant; Africamque intactam reliquerant. Eadem fere dicuntur Epist. XIII. ad Pam. numeros 7.

VI.— Corrupta barba. Respicit Levit. XIX 27, ubi interdicitur, ne corrumpantur anguli barbae. Hac de re vid. l. III, cap. 84, ad Quir. De feminarum 1118B moribus in lib. de Cultu egit.

Jungere cum infidelibus; Respicit auctor monitum D. Pauli II Cor. VI, 14, et I Cor. VII. Vid. l. III Testim. ad Quirin. c. 62.

Episcopi plurimi. Hunc locum saepius attingit D. Augustin. adv. Donatistas; vid. l. III, cont. Ep. Parmen. c. 2, et l. IV, cont. Cresc., c. 26.

Esurientibus in Ecclesia fratribus. Quamquam Apostolis consultum videbatur, Act. VI, ut non derelinquerent verbum Dei, et ministrarent mensis, et inde diaconi subrogati, pauperum tamen cura apud episcopos perpetuo mansit. Quam sollicite hoc procurabat D. Paulus, ejus Epistolae nos passim docent. De moribus Christianorum sequentis saeculi rationem reddit Justinus Apol. II: Τὸ συλλεγόμενον τῷ προεστώτι ἀποτίθεται, καὶ αὐτὸς ἐπικουρεῖ ὀρφανοῖς τε καὶ χηραις καὶ τοῖς διὰ νόσον ἢ δὲ ἄλλην αἰτίαν λειμοπένοις, καὶ τοῖς ἐν δεσμοῖς οὖσι, καὶ τοῖς παρεπιδημοις οὖσι ξένοις, καὶ ἁπλῶς πᾶσι τοῖς ἐν χρείᾳ οὖσι κηδεμὼν γίνεται. Hanc fuisse perpetuam 1118C D Cypriani sollicitudinem Epistolae ejus nescire nos vetant; praesertim Ep. LXII, ad Pam. num 60, ubi redimendis captivis, si recte rationes subduxerit Rigaltius, librarum 25,000 erogabantur.

Ad prima statim verba. Terrore hoc inexpectato perculsos Cyp. Ep. LX, ad Pam. num. 57, Subitatos appellat. Similem lapsorum in Aegypto hoc ipso tempore stragem late describit Dionysius Alexandrinus apud Euseb. l. VI, c. 41.

VIII— Ascenderent apprehensi. Hanc lectionem quem mss. plerique tuentur, commendat similis locutio Cleri Rom. Ep. VIII, ad Pamel. numeros 3: Ascendentes ab hoc quod compellabantur revocavimus.

Ad Capitolium sponte ventum est. Arcem Carthaginensem, imitamentum Romanae. Novatiani et Donatistae Catholicos, quod huc ascendentes lapsos recepissent, per contemptum vocabant Capitolinos. Sic Pacianus Ep. II: Numquid Cypriano sancto viro hoc obest, quod populus ejus Apostalicum nomen habet, vel 1118D Capitolinum, vel Synedrium?

Qui jam diabolo renunciarat. Solemnia haec Baptismi verba Tertul. de Spectac. c. 4 et alibi passim inculcat; quod etiam a Cypriano nostro aliisque Patribus factum. Formula haec antiquissima non aliunde ortum duxit quam a Christianismi initiis, et videtur esse illud ἐπερώτημα de quo D. Petrus I Ep. III, 21, in Judaeorum Baptismo, proselytus patriam, parentes et humanitatem ejurabat; Christianus vero, noxias cupiditates, saeculi pompas, et diaboli nequitiam abdicat et amandat.

IX.— Lethali poculo propinata est. Respicit libamina gentilium, de quibus D. Paulus I Cor. X, 21: Non potestis calicem Domini bibere et daemoniorum.

Infantes quoque. De eorum Baptismo vid. ad Fidum. Quem morem late impugnat Rigaltius notis suis in dictam Epistolam, et hic loci dicit: Hoc sensu permoti censuerunt infantes baptizandos, signum fidei dederunt homini, priusquam esset homo fidei capax. 1119A Signum sine re, ipsius rei vicarium fecerunt. Ex anabaptistarum faece fanaticus non alia scripsisset. Itane vero infantes fidei prorsus incapaces? Si hoc ratum sit, quomodo Joannes Baptista aliique a matris utero pleni Spiritu sancto? Porro circumcisio ante legem, et sub ipsa, erat foederalis ritus, qui pro fundamento habuit fidem in Messiam postmodum venturum; quemadmodum ejus antitypus Baptisma sub Evangelio, innititur fide in eumdem Messiam qui advenerat: si vero infantes Israelitarum, licet fidei actualis incapaces, ad circumcisionem recipiendam fuerant idonei; pariter et parentum Christianorum nati, eodem obice, fidei scil. defectu, non obstante, Baptismi esse poterint participes. Baptizati pridem illi erant Infantes, qui acris et vividi illius sensus qui praefertur, specimina dederunt; quare manifestum et perperam dici exinde Ecclesiam permotam censuisse infantes batizandos. Porro ante Cypriani saeculum infantium Baptismum in Ecclesia receptum, Irenaeus nos docet l. II, c. 39, qui renasci apud Deum dicit infantes et parvulos 1119B et pueros, et juvenes et seniores. Similiter Origenes in c. VI ad Rom., ait: Ecclesiam ab Apostolis traditionem suscepisse etiam parvulis Baptismum dare. Morem illum Tertulliani saeculo obtinuisse, vel hinc constiterit, quod iste centrarium suadeat: Quid testinet innocens aetas ad remissionem peccatorum? Quae sententia adeo plurimis placuit, ut Baptismum ad ultimae senectutis tempora differendum censerent. Id nimirum satagebant, ut de venia per lavacri salutari expiationem securi, peccandi commeatum sibi facerent.

Amiserunt parvuli. D. August. Ep. XXIII ad Bonif. rem sic expedit: Amiserunt, dixit, quantum attinuit ad illorum scelus, a quibus amittere coacti sunt. Amiserunt in eorum mente ac voluntate, qui in illos tantum facinus commiserunt. Nam si in seipsis amisissent, remansissent utique divina sententia damnandi. Quod si sanctus Cyprianus arbitraretur, non eorum defensionem continuo subjiceret, dicens, etc.

X.— Discedite, discedite. Causam suam agit Cyprianus 1119C adversus obtrectatores, qui fugam tamquam rem turpem ipsi impegerunt; hanc ille non modo ceu licitam videtur defendere, sed tamquam rem imperatam commendare: hac ex parte a Magistro Tertulliano longe discedens.

XIII.— Nunc flagella scinderent. Pariter tormenta haec describit Tertul. Apol. c. 30: Expansos ungulae fodiant, cruces suspendant, ignes lambant, gladii guttura detruncent, bestiae insiliant.

Aemilio aliquando Dominus ignovit. Baptismus sanguinis ex Ecclesiae veteris sententia non minus certo omnem anteactae vitae labem eluebat, quam aquae lavacrum: proinde cum Castus et Aemilius ad martyrii decus admissi erant, de venia ipsis facta minime dubitandum. Unde Ep. XVIII, ad Pam. numeros 13, lapsos qui ad pacem festinabant sic alloquitur Cyprianus: Acies adhuc geritur, et agon quotidie celebratur; si commissi vere et firmiter poenitet, et fidei calor praevalet: qui differri non potest potest coronari . Quod dicitur Dominum 1119D hic aliquando ignovisse, videtur innuere hoc pridem Carthagine factum.

XV.— Sanctum Domini. Infra vocat sanctificatum in sanguine Domini cibum et potum, ut recte admonet Rigalt.

Domini corpus invadunt. Duplici S. Scripturae testimonio se explicat auctor noster; scil. Levit. XVII, 3, ubi dicitur: Caro sacrificii quod est Domini, et I Cor. X, 27: Quicumque ederit panem, aut biberit calicem Domini, etc. Explicatissime Facundus Cypriani sectator fidissimus, l. IX, c. 5: Sacramentum corporis et sanguinis Christi, quod est in pane et poculo consecrato, corpus ejus et sanguinem dicimus, non quod proprie corpus ejus sit panis, et poculum sanguis, sed quod in se mysterium corporis ejus sanguinisque contineant. Hinc et ipse Dominus benedictum panem et calicem, quem discipulis tradidit, corpus et sanguinem suum vocavit.

XVII.— Sed cum judicii dies venerit. Respicit locum 1120A D. Joan. Apoc. VI, 10, quem statim laudat, ubi dicitur: quod sub ara Dei animae occisorum martyrum clamant magna voce, dicentes, quousque, etc. Veteres in ea erant sententia, de solis martyribus ante diem judicii sententiam fuisse latam, de aliis omnibus ampliatura.

XVIII.— Prius quam vindicetur. Pax a martyribus concessa, non omnino valebat, antequam coronati fuissent. Vid Ep. Luciani; ubi post Pauli et aliorum martyrum arcessitionem, eorum nomine pax dimittenda perhibetur. Et merito hoc factum; siquidem non pauci confessores postmodum lapsi vel ipsi fuerant.

XIX.— Nam et Moyses. Locum hunc laudat Pacianus, Ep. III, et repulsam pati sanctorum preces docet, si pro non rogantibus petant, si pro perseverantibus in crimine deprecentur, si non singulos, si non paucos, sed millia multa defendant.

XX.— Nemo infamet martyrum dignitatem. Nemo, inquit, convellat privilegium olim illis indultum, ut pro lapsis intercederent; modo intra terminos praefinitos 1120B sistatur. Si nimirum quod dicitur Ep. 17, ad Pamel. num. 10, largiantur, qualia in praeteritum, antecessores eorum martyres concesserunt. Tert. ad Mart.: Pacem quidam in Ecclesia non habentes, a martyribus in carcere exorare consueverunt. Pax vocabatur venia lapsis concessa; quia per eam ad sacrorum, et, speciatim, orationis commercia, et pacis osculum, orationis signaculum, Tertulliani sunt verba, admittebantur.

XXI.— Iram animationis. LXX posuerunt ὀργὴν τυμοῦ.

XXIV.— Ad precandam misericordiam. A Deo Patre, et Filio Domino Jesu Christo quos ejuraverat.

XXV.— Sacrificantibus nobis. Vid. quae diximus ad lib. I adv. Judaeos, cap. 16. Ad Eucharistiae mysteria participanda, olim admittebantur infantes statim post Baptismum; ex vi verborum Domini Jo. VI, 53: Nisi manducaveritis carnem filii hominis et biberitis ejus sanguinem, non habebitis vitam in vobis. Differebantur vero postea ex monitu Apostoli I Cor. XI, 28: Probet 1120C seipsum homo, et sic de pane illo edat, et de calice bibat.

XXVI.— Cinerem ferre. In more erat ut Eucharistiae participes, accepta panis portione, non solum inter sacrorum solemnia comederent; sed aliquid reservarent, domumque deferrent, ibique vel ante cibum, vel in periculis, aut rerum agendarum auspiciis, sumerent: quemadmodum cum Eulogiis deinceps factum. Mos hic videtur perdurasse usque ad concilium Caesar-Augustanum. Huc spectat illud Tertul. l. II ad Uxor.: Nesciat maritus quid secreto ante omnem cibum gustes; l. de Orat.: Accepto corpore Domini et reservato. Panem eucharisticum in Dominicum corpus transsubstantiari, fidem videtur superare; sed majus quiddam si fieri potest; quodque nemo facile dixerit, Dominicum corpus in cineres fuisse conversum.

XXVII.— Fecisse se dixit. Putat eruditissimus Rigaltius loco huic lucem accessuram ab Epistola clericorum Ecclesiae Romanae, ubi timidus Christianus profitetur 1120D se dedisse praemium concussori, sive militi, sive praesidi, ne quod non licet faceret; scil. ne cogeretur sacrificare idolis. Utique hoc ex Epistola ad Antonianum, nimirum Ep. 55, ad Pam. num. 52, uberius illustrari. At verba haec aliud quiddam innuere videntur; libellatici nempe vice, alium aliquem id egisse aut dixisse, quod in auctorem ex merito rediens, illum denegantem seu lapsum constituat. Species itaque facti quod Cyprianus hic respicit haec potius fuerit. Christianus male sibi metuens, aut Ethnicum submittit qui ejus personam induens sacrificaret, fidemque ejuraret, et libellum sive chartam certificatoriam obtineret alterius nomine, qua si forte in quaestionem vocari contigerit, is se tueretur, et delatores averteret: quasi legibus imperatorum ab ipso abunde fuerit satisfactum: vel saltem pretio aut prece istiusmodi tesserulam obtineret quae haec ita gesta fuisse profitebatur. Et quidem hoc in casu libellaticus rectissime dicetur fecisse: quicquid alius faciendo commisit, et se infidelem illicita 1121A nefariorum libellorum professione prodidisse. Certe nuper apud nos sub Cromvelliana tyrannide, cum rebellium arma optimum principem oppressissent, et victores in eos impotentissime grassarentur quotquot in fide permanserunt; plurimi fuere qui in adversa castra transierunt, et aperte desciverunt, apostatis annumerandi. Multi etiam erant, modestius, ut sibi videbantur, mali, qui tesserulis (cujusmodi traditae fuerant illis qui fidem rebellibus obligaverant) vel pretio emptis, aut ab indutis personam eorum acceptis; securitatem paciscebantur; jactantes interim, se in fide permanere nec per nefaria foedera conjuratis consensisse; licet tesserulae id asserentis, opportuno mendacio se protexissent: quod quidem hominum genus, libellaticis videtur accensendum. Apud Praesidem ipsum totam hanc scenam olim fuisse quandoque adornatum, docet nos praedicta Ep. ad Antonian. Et revera nisi ipso conscio, vix commode transigi potuit. Immo demum, nonnumquam coram ipso Praeside libellaticos disertis verbis licet privatim, 1121B Christum ejurasse constat ex Ep. 66, ad Pam. num. 68, ubi Martialis et Basilides dicuntur libellis idololatriae commaculati, et nefandorum facinorum conscientia vincti, et iterum, nefando idololatriae libello contaminati. Unde etiam in publicis actis continebatur, Martialem contestatum fuisse, se obtemperasse idololatriae, et Christum. Tantillum distabat iste libellaticorum ordo, ab impudenti et aperta apostasia.

Omnes scribentur. Sic. LXX, quasi ad Librum vitae et Acta Dei judicis respiceretur.

XXVIII.— De hoc vel cogitaverunt. Eruditissimus Lombertus recte hinc colligit, crimina secreta confessione et poenitentia apud Deum expianda: nec auricularem confessionem, quod voluit Pamelius, exinde confici. Dicit porro praedictus vir doctus, Cyprianum hic loqui tantum de poenitentia publica, et in dictorum fidem citat Morinum, qui privatam poenitentiam saeculo septimo imputat lib. VII de Administ. Poenit. Certe Valentiniani et Theodosii aevo, in Ecclesia Romana 1121C poenitentiam, non a presbytero privatim, sed ab episcopo publice ἐν τόπῳ ἐκδήλῳ irrogatam, aperte docet Sozom. Hist. Eccl. l VII, c, 16. Qua de re consulantur annotata eruditissimi Valesii.

XXX.— Lavacra quotidie celebrat. Delicatam hanc et sibi blandientem poenitentiam, vivis depingit coloribus Tertul. sub fin. lib. de Poenit.

XXXI.— Exomologesin Deo facerent. Respicit LXX Interpretum adjectitiam historiam, ubi tres Pueri in fornacis medio, propria peccata, et totius populi delicta late confitentur. Inde etiam ratio petenda dictorum in libro superiore, nimirum quod pueri praedicti erant spiritu roris animati: illic enim dicitur quod Angelus Domini caminum reddidit ὡς πνεῦμα δρόσου διασυρίζον. Istis exigenda sunt quae superius hac in re dicta, p. 81.

Domino satisfacere. Videntur illae satisfactiones consistere in istiusmodi vitae tenore et instituto, quae de poenitentia serio acta fidem faciant, eamque promoveant 1121D atque procurent per omnem prosternendi et humilificandi hominis disciplinam, conversationem injungentem misericordiae illicem, ut ait Tertul. de Poenit. Infeliciter quidem cessit, quod dum prisci scriptores exomologesin et solemnes poenitentiae aerumnas satisfactionis nomine ornarunt, arrepta sit ansa Socinianis aliisque haereticis docendi ipsum Dominum nostrum non aliter satisfecisse: Et ex adverso, cum alii meritorum Christi vindicias meditarentur, ita illum satisfecisse contendant, ut sacrilegii instar sit, si nos poenales aliquos poenitentiae actus adhibeamus. Certe D. Paulus a Corinthiis suis II Cor. VII, 11, videtur exegisse, non sollicitudinem modo, sed defensionem, sed indignationem, sed timorem, sed aemulationem, sed vindictam: et idem Apostolus, I Cor. V, 2, et II, 12, 21. Ecclesiae in delinquentes censuras non sine publico luctu irrogari ostendit; et prorsus absurdum videretur ut a noxa alieni in moerore agerent, cum interim flagitiosi in deliciis volutarent genioque 1122A indulgerent. Status hujus luctuosi habitum describit Tertullianus in lib. de Poenit. Ut sit, sacco et cineri incubare, corpus sordibus obscurare, animum moeroribus dejicere, illa quae peccavit tristi tractatione mutare, caeterum pastum et potum pura nosse, non ventris scil., sed animae causa, plerumque vero preces jejuniis alere, ingemiscere, lacrymari, et mugire dies noctesque ad Dominum Deum, presbyteris advolvi, charis Dei adgeniculari, omnibus fratribus legationes deprecationis injungere. Haec omnia exomologesis. Ergo si ex istis aliquid desideraretur, non erit plena satisfactio. Interea tamen non evanida quaevis et perfunctoria delibatio horum operum sufficiet, alibi auctor noster requirit longam et plenam poenitentiam, ut trahatur diu poenitentia, ut agant poenitentiam lapsi justo tempore, ut non ante legitimum et plenum tempus satisfactionis, pax concederetur: eique opponit veniam crudo tempore factam. Quodnam vero temporis spatium pro maturo et legitimo haberi debeat, non adeo in promptu fuerit statuere. Satis constat, paulo ante, et post concilium 1122B Nicaenum, et halcyonium Constantini saeculum, cum in Ecclesiam mundus conflueret, et pacem licentia sequeretur; acrioribus exemplis fuisse opus, adeo ut flagitiis quibusdam, 8, 12, 15 annorum, immo vitae totius, quocumque extenderetur, spatium sit praefinitum. Sed verisimile videtur Apostolorum aevo et deinceps usque ad Montanum, extra casus idololatriae, moechiae, et homicidii, qui forte excipiendi, lenius fuisse actum. Certe poenitentia incesto Corinthio imposita, qui matrimonii jura crimini suo praetexebat, non ultra intervallum scriptionis primae et secundae Epistolae perduravit. Hoc autem videtur contineri temporis spatio quod impendebatur itineri Timothei ex Macedonia ad Corinthum, et ejusdem exinde reditum. Porro notari poterit, ipsum Cyprianum qui longam et plenam satisfactionem, justum tempus, et diu tractam poenitentiam adeo districte exigit, et forte primus omnium veniam ullam idololatris concessit; ex Concilii ibidem habiti decreto, ubi lapsis poenitentiam 1122C istam injunxerat, pacem illis protinus dandam, hoc est, post semestre fere spatium, monet et contendit. Immo si omne tempus post admissum crimen, nimirum a Decii imperii initiis adjiciatur, certe triennii spatio continebitur. Vid. Ep. LVII, ad Pamelii numeros 54. Poenitentia quidem alter baptismus est, et quemadmodum catechumenatus competentiaeque mora, ex eorum perfidia ortum duxerat, qui statim in Ecclesiam admissi, eadem facilitate eamdem deseruere; ita fletus, audientiae, et consistentiae intervalla, tamquam sufflamina quaedam ad poenitentiae postliminium, et secundam post naufragium tabulam, intercesserant; ut eorum nequitiae occurreretur, qui de remedio securi, in exitium denuo praecipites ferebantur.

XXXIII.— Spiritum transpunctionis. Hic κατάνυξιν reddit vulgatus interpres soporem; sed Rom. XI, 8, habet compunctionem. Κατάνυξιν dicit Theophylactus ex mente Chrysostomi τὴν πρὸς κακὰ ἐπίμονον καὶ ἀμετάθετον 1122D ἕξιν τῆς ψυχῆς. κατανύσσεσθαι γάρ ἐστι τὸ ἐμπηγνυσθαι που, καὶ προσηλοῦσθαι. Hesychius vero ἐσυχίαν reddit.

Dilectum veritatis. Dilectionem nimirum; ἀγάπην τῆς ἀληθείας. Vulgatus habet, charitatem veritatis.

XXXVI.— Cum conversus ingemueris. LXX interpretes in hac lectione praeivere, quam haud facile ex textu hebraeo elicueris. Hieronymus tamen agnoscit, non modo in Epistola ad Sabmianum, sed in Commentario; et dicit quod juxta anagogen omnes ad poenitentiam peccatores, et praecipue haereticos cohortatur sermo divinus, quod cum reversi a vitiis ingemuerint, et egerint poenitentiam salvi fiant, et tunc intelligant ubi prius fuerint et quod frustra in vanis speraverant.

Malitias irrogatas. Intellige mala poenae. LXX habent, μετανοῶν ἐπὶ ταῖς κακίαις. Tert. l. II adv. Marc., c. 24, ait, Et poenituit Dominum de malitia quam dixerat facturum se illis, nec fecit.