XXXIV.—Confessio Et Martyrium Cypriani.

Tot eximiis Cypriani de Ecclesia meritis, tot rebus praeclare gestis nihil addi posse videbatur praeter confessionis et martyrii laudem. Utrumque Christi dono consecutus est in persecutione Valeriani, qui cum Christianos aliquamdiu privatim ac publice omni humanitate fovisset, postea Macriani artibus inductus, magnum se quemdam ac felicem imperatorem fore speravit si Christianam religionem oppugnaret. Cum persecutio instaret in Africa, Fortunatus episcopus, idem forte qui in synodo Carthaginensi dicitur episcopus a Tuccabori, Cyprianum rogavit ut ad praeparandas et corroborandas fratrum mentes de divinis Scripturis hortamenta componeret. Libenter obtemperavit Cyprianus, parum esse ratus quod Dei plebem classico suae vocis erigeret, nisi credentium fidem et dicatam Deo devotamque virtutem divina 0168 lectione firmaret. Scripsit itaque librum de Exhortatione martyrii, totum pene ex Scripturae testimoniis compositum. Frustra Baronius et Fellus hoc opus sub Gallo collocant; recensetur enim a Pontio diacono post libros de Patientia et de Zelo et Livore, ut observat Tillemontius. Cum autem Cypriani confessio et martyrium ipsius actis, quae infra apponemus, consignata sint, non teram tempus in iisdem rebus enarrandis, sed satis erit scriptas in hac persecutione epistolas breviter recensere.

Cum edixisset Valerianus ne Christiani conventus agerent et coemeteria ingrederentur, aut si quis huic praecepto non pareret, capite plecteretur, Cyprianus omnium primus in Africa persecutionis impetum videtur excepisse. Id enim observarunt eruditi viri ex his verbis Ep. LXXVIII, ubi Cyprianum sic martyres alloquuntur: «Quasi bonus et verus doctor, quid nos discipuli secuti apud praesidem dicere deberemus, prior apud acta proconsulis pronuntiasti; et tuba canens Dei, milites coelestibus armis instructos ad congressionis praelium excitasti, et in acie prima pugnans spiritali gladio diabolum interfecisti; agmina quoque fratrum hinc et inde verbis tuis composuisti,» etc.

Christum summa animi firmitudine confessus coram Paterno proconsule tertio cal. sept. anno 257, exsul deportatur in abditum et abstrusum locum, qui Curubis dicebatur. Comitatus est eum in exsilio Pontius diaconus, qui vitam ipsius scripsit. Eo autem die quo primum in exsilii loco manserunt, monitus est Cyprianus visione nocturna de futuro martyrio; sed impetravit dilationem crastini, ut res suas die illo quem impetraverat, ordinaret. Verum «hic dies unus significabat annum, ait Pontius: nam eo die post exactum annum coronatus est, quo hoc illi ante annum fuerat ostensum.» Eo autem facilius illi rebus ecclesiae suae providere ac in primis in sublevandis pauperibus curas impendere, quod sub Xysto «bono et pacifico sacerdote,» ut ait Pontius, sedatae dissensiones magnis eum molestiis exsolverant. Cum Cyprianus in exsilio moraretur, multi episcopi constantiam ejus imitati sunt, eorumque exemplum secuta multiplex plebis portio confessa est pariter cum eis et pariter coronata est, a praepositis suis nec carcere nec metallo separata. Neque in hoc numero virgines et pueri defuerunt. Beatorum martyrum pars coronata, pars in carcere remansit; alii metallis damnati sunt, ubi quot aerumnas pertulerint perspici potest ex Epistola LXXVII, quam ad eos scripsit Cyprianus gratulandi magis quam consolandi causa. Vincti erant pedes traversariis et compedibus; humi jacebant sine lecto; panis exiguus praebebatur; vestis algentibus deerat; semitonsi capitis capillus horrebat. Inscripta est epistola coepiscopis, presbyteris et diaconibus et caeteris fratribus. Simul misit pecuniae summam suo et Quirini nomine per Herennianum hypodiaconum, et Lucanum et Maximum et Amantium, acolythos. Gratias egerunt confessores per tres diversas litteras, quia variis in locis laborabant. Exstant 0169 hae litterae, suntque inter Cyprianicas LXXVIII, LXXIX, LXXX.

Cypriani charitas Africae finibus non continebatur; sed si codici antiquissimo fides habenda, litteris hortatus est duos alios martyres, Augustinum et Felicitatem, qui Capuae in Campania passi feruntur in eadem Valeriani persecutione. Utriusque nomen legitur in antiquis martyrologiis Hieronymo adscriptis. Existimat Tillemontius Cyprianum, praeter librum de Exhortatione Martyrii, praeter litteras ad Confessores, aliud opus in eamdem sententiam scripsisse. Nam Pontius, postquam librum de Exhortatione martyrii commemoravit, haec addit: «Quis denique tot confessores frontium notatarum secunda inscriptione signatos, et ad exemplum martyrii superstites reservatos, incentivo tubae coelestis animaret?» Porro, cum Pontius libros a Cypriano scriptos hoc loco recenseat, nec quidquam dicat de epistolis; librum aliquem vir eruditus his verbis indicari putat.

Cum diu Curubis moraretur Cyprianus, Paterno proconsuli successit Galerius Maximus, qui Cyprianum, ab exilio revocatum, in hortis manere jussit dum sententiam de illo ferret. Hos hortos Cyprianus initio conversionis vendiderat, ac pretium distribuerat pauperibus; sed ei Dei indulgentia restitutos fuisse discimus ex Pontio diacono. Dum autem ecclesiae suae prospicit, ac diem ex die expectat, ut promisso in visione martyrio coronetur, varii et incerti sermones in vulgus sparsi eum adduxerunt ut Romam mitteret qui certa et explorata de rebus Ecclesiae referrent. Hi reditu suo nuntiaverunt rescripsisse Valerianum ad senatum ut episcopi, presbyteri et diaconi in continenti animadvertantur; senatores vero et viri egregii et equites romani, dignitate amissa, etiam bonis spolientur, et si, ademptis facultatibus, Christiani esse perseveraverint, capite quoque mulctentur; matronae, ademptis bonis, in exilium relegentur; Caesariani quicumque vel prius confessi fuerant, vel nunc confessi fuerint, confiscentur, et vincti in Caesarianas possessiones descripti mittantur. Addebant Xystum in coemeterio animadversum octavo iduum augustarum die, et cum eo diacones quatuor; sed et persecutioni quotidie praefectos instare, ut si qui sibi oblati fuerint animadvertantur, et bona eorum fisco vindicentur. Libenter his de rebus certiores collegas fecisset Cyprianus, sed non erat facultas clericorum quos mitteret: nam universi sub ictu agonis constituti recedere omnino Carthagine non poterant, parati omnes, pro animi sui devotione, ad divinam et coelestem gloriam. Tandem, oblata occasione, scribit ad Successum episcopum, Epistolam LXXXII de rebus Roma allatis, eumque rogat ut haec per eum collegis innotescant, ut ubique hortatu eorum possit fraternitas corroborari. Pro eo quod Valerianus rescripsisse dicitur, ut Caesariani, «quicumque vel prius confessi fuerant, vel nunc confessi fuerint, confiscentur et vincti in Caesarianas possessiones descripti mittantur,» multo aptius legi posset «et scripti,» ut est in cod. Veron., vel «et inscripti,» 0170 ut in Colbert. 2442. Inter supplicia veniebat illa inscripti frontis ignominia, ut patet ex his verbis Pontii: «Quis denique tot confessores frontium notatarum secunda inscriptione signatos, et ad exemplum martyrii superstites reservatos, incentivo tubae coelestis animaret?»

Postquam perlatum est ad Cyprianum frumentarios missos esse qui eum Uticam perducerent, consilio charissimorum consensit ut de hortis suis in abditum aliquem locum secederet. Inde ad ecclesiam suam scripsit epistolam ultimam, quae est LXXXIII, seque hanc secedendi causam habuisse narrat, quod committere noluerit ut, in aliena civitate accepta super confessione sententia, exinde martyr ad Dominum proficisceretur; «quandoquidem ego, inquit, et pro me et pro vobis apud vos confiteri, et ibi pati, et exinde ad Dominum proficisci, orationibus continuis deprecer, et votis omnibus exoptem, et debeam.» Hortatur ut quietem et tranquillitatem teneant, nec quisquam tumultum moveat, aut ultro se gentilibus offerat.

Cum rediisset Carthaginem proconsul, rediit Cyprianus in hortos suos, carnificem expectans. «Conveniebant interim, ait Pontius, plures egregii et clarissimi ordinis et sanguinis, sed et saeculi nobilitate generosi, qui, propter amicitiam ejus antiquam, secessum subinde suaderent; et, ne parum esset nuda suadela, etiam loca in quae secederet offerebant.» Idem etiam suadebant et fideles non pauci. Non dubitasset discedere Cyprianus, si Deus jussisset, ut observat idem Pontius. Tunc autem suadelis minime annuit; sed moriendi pro Christo cupidus, alios etiam ad constantiam hortari non desinebat. Tandem venit in hortos princeps, jussu proconsulis, cum militibus suis, ac comprehensus Cyprianus Christum postridie, id est 14 septembris, anno 258, confessus est et sanguinem pro eo fudit, ut perspici potest ex ejus vita a Pontio scripta, et Actis proconsularibus, ubi variae confessionis et martyrii circumstantiae, ad quas lectorem dimittimus, accurate describuntur. Utriusque monumenti contextum ex Actis Martyrum sinceris, utpote accuratius ibi quam in editionibus Cypriani castigatum, cum nonnullis doctissimi editoris notis excerpsimus. Unum est quod adjiciam ad laudem S. Cypriani, sacras ejus reliquias summa cum veneratione in monasterio Compendiensi a temporibus Caroli Calvi asservari. Hanc enim basilicam imperator ille in palatio suo magnifice extruxit, eamque praeclarissimis dotavit privilegiis, ac ibi corpus sancti Martyris, quod ab Aarone Persarum rege legatis Caroli Magni concessum, ac Arelate et deinde Lugduni depositum fuerat, veluti eximium quoddam praesidium ac ornamentum collocari voluit, ut Ado Viennensis et certissima ejusdem monasterii instrumenta testantur.