IX.—Utrum In Africa Ante S. Cyprianum Gravissimis Criminibus Negata Fuerit Communio Post Poenitentiam.

Sed, ut facilius de Cypriani ejusque collegarum decretis judicetur, paulo altius repetenda ecclesiae Africanae disciplina, ac breviter examinandum utrum ante aetatem Cypriani gravissimis criminibus, ut idololatriae et homicidio, concessa necne pax post poenitentiam fuerit.

Qui poenitentiam, quam sani contempserant, in extremo periculo petebant, ii, saltem in Africa, primis saeculis rejiciebantur, ut patet ex Epist. LII Cypriani (p. 73) : «Et idcirco inquit, frater charissime, poenitentiam non agentes, nec dolorem delictorum suorum toto corde et manifesta lamentationis suae professione testantes, prohibendos omnino censuimus a spe communicationis et pacis, si in infirmitate atque in periculo coeperint deprecari, quia rogare illos non delicti poenitentia, sed mortis urgentis admonitio compellit; nec dignus est in morte capere solatium qui se non cogitavit esse moriturum.» Quod autem spectat ad eos qui mature poenitentiam petebant, nemini dubium est quin pacem adulteris in Africa nonnulli ante Cyprianum episcopi negandam decreverint. Id diserte testatur ipse Cyprianus in Ep. LII (p. 72) : «Et quidem apud antecessores nostros, inquit, quidam de episcopis istic in provincia nostra dandam pacem moechis non putaverunt, et in totum poenitentiae locum contra adulteria clauserunt.» Factum videtur hoc decretum intra illud spatium quod a Tertulliano ad Cyprianum effluxit. Nam Tertullianus in libro de Pudicitia pacis adulteris post poenitentiam dandae consuetudinem, ut communem Ecclesiae catholicae morem exagitat, seque olim fatetur ita sensisse dum in Ecclesia versaretur: «Erit igitur et hic adversus Psychicos titulus, inquit cap. 2, adversus meae quoque sententiae retro penes illos societatem, quo magis hoc mihi in notam levitatis objectent.» Quod autem opinati sunt eruditi viri severo illo decreto quod commemorat. Cyprianus, idololatras et homicidas, quorum scelus adulterio gravius est, comprehensos fuisse, non valde probabilis videtur haec conjectura. Fieri enim potuit ut nimiam adulterii licentiam nonnullis in locis episcopi gravioribus poenis refraenandam judicarent, nec tamen de idololatria et homicidio idem statuerent, cum praesertim cavendum esset ne Montanistarum instituta in Ecclesiam induci viderentur. Quo autem odio flagrabat apud omnes hujus haeresis severitas, conjici posset episcopos hoc saltem solatii adulteris poenitentibus reliquisse, ut pacem in articulo mortis acciperent. Sed haec Cypriani verba, «in totum poenitentiae locum contra adulteria clauserunt,» ut poenitentiam, ita etiam spem pacis omnino praeclusam fuisse indicant. Cur enim poenitentia iis imposita non fuisset quibus post annum aut forte etiam citius danda pax erat, si in mortis periculum incidissent; quique, si e morbo evasissent, pacem semel acceptam retenturi erant, et eodem jure futuri ac alii fideles? Nam qui his temporibus pacem urgente periculo acceperant, hoc beneficium restituta in integrum valetudine servabant, nec poenitentiae cursum explere cogebantur, ut patet ex Cypriani Epist. LII.

Sed de adulteriis aliisque gravissimis peccatis ante haeresim Montanistarum, ac de idololatria et homicidio post ipsos Montanistas, multae magnaeque occurrunt difficultates, quae variis sententiis locum dederunt. Existimavit Petavius in not. ad Epiphan. (p. 231) primis saeculis gravissimorum criminum reos communione prohibitos fuisse, nec umquam, sive incolumes, sive moribundos, Ecclesiae restitutos; atque hanc severissimam disciplinam sub Apostolorum tempora et ad Tertulliani fere saeculum obtinuisse, sed a Zephirino pontifice, quod ad moechiam spectat, paululum relaxatam, Cypriani temporibus majores ad lenitatem progressus habuisse. Morinus lib. IX, de Poenit., cap. 20, et Natalis Alexander, dissert. VII in Hist. III saec., in aliam prorsus sententiam ivere, et primis illis saeculis pacem lapsis peracta poenitentia concessam fuisse contendunt, nec morientibus in decursu poenitentiae negatam. Quod magis mirere in hac sententiarum varietate, insignem Tertulliani locum, qui totius controversiae cardo est, utrique in eamdem sententiam accipiunt. Inter utrosque convenit Tertullianum, cum ait lib. de Pudicitia, cap. 5: «Idololatram quidem et homicidam semel damnas, moechum vero de medio excipis?» et cap. 12: «Hinc est quod neque idololatriae, neque sanguini pax ab ecclesiis redditur;» diserte docere pacem idololatriae et homicidio apud Catholicos negari. Sed Tertullianum Petavius in re omnium oculis exposita mentiri non suspicatur; nefariae illum calumniae et putidi mendacii Morinus et Alexander accusare non dubitant. Neutris omnino assentiri possum, nec Petavio nimiam severitatem primis saeculis affingenti, nec Morino et Alexandro mendacii notam Tertulliano inurentibus. Quamobrem demonstrare aggrediar tria illa gravissima peccata idololatriam, homicidium et adulterium a poenitentia et pace exclusa in antiqua Ecclesia non fuisse, nec Tertullianum aliam Catholicis doctrinam adscribere.

Primum rationis momentum, illudque non leve, suppeditat ipse Tertullianus, cujus haec verba in libro de Poenitentia leguntur, cap. 4: «Omnibus ergo delictis, inquit, seu carne seu spiritu, seu facto seu voluntate commissis, qui poenam per judicium destinavit, idem et veniam per poenitentiam spopondit.» Nominatim idololatras hoc beneficio non excludi declarat cap. 7: «Itaque (hostis) observat, inquit, oppugnat, obsidet, si qua possit aut oculos concupiscentia carnali ferire, aut animum illecebris saecularibus irretire, aut fidem terrenae potestatis formidine evertere, aut a via certa perversis traditionibus detorquere: non scandalis, non tentationibus deficit. Haec igitur venena ejus providens Deus, clausa licet ignoscentiae 0049 janua et intinctionis sera obstructa, aliquid adhuc permisit patere. Collocavit in vestibulo poenitentiam secundam, quae pulsantibus patefaciat.» Ita Tertullianus dum adhuc inter Catholicos versaretur, Montanista factus aliud docuit, sed repugnantibus Catholicis, quos sic loquentes inducit lib. de Pudic., cap. 2: «Caeterum Deus, inquiunt, bonus et optimus, et misericors et miserator et misericordiae plurimus, quam omni sacrificio anteponit, non tanti ducens peccatoris mortem, quam poenitentiam, salvificator omnium et maxime fidelium. Itaque et filios Dei misericordes esse oportebit, donantes invicem sicut et Christus donavit nobis; non judicantes, ne judicemur.» Idem Tertullianus peccata dividit «in duos exitus, ac alia remissibilia, alia irremissibilia» esse statuit; sed fatetur Catholicos sibi hac in re adversari, eosque nullum prorsus peccatum irremissibile agnoscere; «sed prius decidam, inquit cap. 3, intercedentem ex adverso responsionem ad eam poenitentiae speciem quam cum maxime definimus venia carere. Si enim, inquiunt, aliqua poenitentia caret venia, jam nec in totum agenda tibi est; nihil enim agendum est frustra: porro frustra agetur poenitentia si caret venia. Omnis autem poenitentia agenda est: ergo omnis veniam consequatur, ne frustra agatur, quia non erit agenda si frustra agatur. Porro frustra agetur, si venia carebit.» Haec autem Tertulliani testimonia non de sola Africa accipi debent, sed de omnibus ecclesiis, quas Montanistarum defensor oppugnat. Ubique enim vigebat haec disciplina, ac duobus primis saeculis viguerat, ut perspici potest ex Hermae libro secundo, Mandat. 4, in primis ex his quae Clemens apud Euseb. lib. III, cap. 23, de sancto Joanne Evangelista narrat. Nec omittenda Dionysii Corinthiorum episcopi ad Amastrianorum et alias Ponti ecclesias epistola, in qua praecipiebat ut a quovis lapsu sive delicto, sive etiam haeretica pravitate redeuntes benigne susciperentur, teste Eusebio, lib. IV, c. 23.

2º Improbabile prorsus est quod ait Petavius, Zephirinum, quod spectat ad moechiam, de antiquae disciplinae severitate aliquid remisisse, ac postea temporibus Cypriani majores ad lenitatem factos esse progressus. Non quadrat haec temporum distributio; nam moechia, ut modo vidimus, quae Tertulliani temporibus, omnium Catholicorum concessu, pacem impetrabat, hoc beneficio apud nonnullas ecclesias sub Cypriani antecessoribus exclusa fuit. Quomodo ergo disciplina tunc dimitigata dicitur fuisse, cum novas accessiones habuit severitatis? 3º Si ex Tertulliani verbis concludere liceret quod Petavius conclusit, sequeretur non homicidis solum et idololatris, sed iis etiam qui post fidem ad haeresim defecerant, aut inter cruciatus victi cesserant, pacem immisericorditer negatam fuisse in Ecclesia catholica: sic enim loquitur de haereticis Tertullianus, c. 13: «Hymenaei autem, inquit, et Alexandri crimen, si et in isto et in futuro aevo irremissibile est, blasphemia scilicet, utique Apostolus non adversus terminum Domini sub spe veniae dedisset Satanae, jam a fide in blasphemiam mersos, unde et naufragos eos juxta fidem pronuntiavit, non habentes solatium navis Ecclesiae. Illis enim venia negatur qui de fide in blasphemiam negaverunt.» Et cap. ult. de iis qui tormentis superantur: «Quaecumque auctoritas, inquit, quaecumque ratio maecho et fornicatori pacem ecclesiasticam reddit, eadem debebit et homicidae et idololatris poenitentibus subvenire, certe negatori, et utique illi quem in praelio confessionis tormentis colluctatum saevitia dejecit. Caeterum indignum Deo et illius misericordia, qui poenitentiam peccatoris morti praevertit, ut facilius in Ecclesiam redeant qui subando, quam qui dimicando ceciderunt. Urget nos dicere indignitas: contaminata potius corpora revocabis quam cruentata? Quae poenitentia miserabiliter titillatam prosternens carnem an vero laniatam?» His in locis Tertullianus prima specie sic videtur argumentari, quasi ipsi cum Catholicis conveniat, nec eis qui a fide in haeresim defecerunt, nec iis qui cum tormentis colluctati cesserunt, poenitentiam concedi oportere; sed haec severitas sic abhorret ab antiquae Ecclesiae moribus, ut ei a nemine affingi possit. Fatetur Cyprianus in Epistola ad Quintum, redeuntibus haereticis qui in Ecclesia baptizati fuerant, manum in poenitentiam imponi debere, atque hujus consuetudinis originem ab ipsis Ecclesiae incunabulis repetere non dubitat: iis autem quorum non animus sed corpus in dolore defecerat, quique veniam non lacrymis, sed cruore et vulneribus petebant, quanta humanitas exhiberi soleret in Ecclesia, tum ex libro Cypriani de Lapsis, p. 185, tum ex ejusdem Epistola LIII, perspici potest.

Quid igitur statuemus de Tertulliano? Is sane totus errat in Montani castris ac secum pugnat, sed tamen numquam sine aliqua ingenii luce delirat; nec eum adeo crediderim desipuisse, ut omnibus hominibus ridendum se in aperto mendacio propinaret. Quamobrem illud effatum, «neque idololatriae neque sanguini pax ab ecclesiis redditur,» non de catholicis, sed de Montanistarum ecclesiis interpretandum. Nomen ecclesiae Tertullianus Montani sectae proprio quodam jure solet vindicare; velut cum eam vocat Ecclesiam Spiritus, Ecclesiam in tribus positam, cap. 21, aut cum ait cap. 10: «Cederem tibi si scriptura Pastoris, quae sola moechos amat, divino instrumento meruisset incidi; si non ab omni concilio ecclesiarum, etiam vestrarum, inter apocrypha et falsa judicaretur.» Videtur sibi multum honoris Catholicis habere, si eorum ecclesiis, post Montani sectam, secundas attribuat. Aliud proferam exemplum ex c. 7, ubi probat ovis et drachmae parabolas non convenire in moechum aut fornicatorem, quia «simul apparuit, statim homo de Ecclesia pellitur, nec illi manet, nec gaudium confert repertrici Ecclesiae, sed luctum, nec congratulationem advocat vicinarum, sed contristationem proximarum fraternitatum.» Cave putes Ecclesiae morem describi, quamvis generatim loquatur Tertullianus; neque enim haec Ecclesiae charitatem redolent, sed inhumanitatem Montanistarum, qui digamos foris sistebant, ac «eumdem limitem liminis moechis quoque et fornicatoribus 0051 figebant; jejunas pacis lacrymas profusuris, nec amplius ab Ecclesia quam publicationem dedecoris relaturis.» Liquet in ejusmodi locis non Christi Ecclesiam, sed Montani intelligendam esse. Testis est ipse Tertullianus quanta humanitate in Ecclesia catholica excipi solerent qui poenitentiam petebant: «Et tu quidem, inquit cap. 13, poenitentiam moechi ad exorandam fraternitatem in Ecclesiam inducens, conciliciatum et concineratum, cum dedecore et horrore compositum prosternis in medium ante viduas, ante presbyteros, omnium lacinias invadentem, omnium vestigia lambentem, omnium genua detinentem; inque eum hominis exitum quantis potes misericordiae inlecebris bonus pastor et benedictus Papa concionaris, et in parabola ovis capras tuas quaeris, tua ovis ne rursus de Ecclesia exsiliat, quasi non exinde jam liceat quod nec semel licuit.» Quemadmodum ergo Tertullianus de Montani ecclesia loquitur, cum ait moechum et fornicatorem, simul apparuit, de Ecclesia pelli, sic etiam ad Montanistarum synagogas referendum quod ait, neque idololatriae neque sanguini pacem ab ecclesiis reddi. Eodem modo interpretandum illud ex c. 13, «Illis enim venia negatur qui de fide in blasphemiam negaverunt.» Montanistarum haec severitas, non Catholicorum quos ipse Tertullianus impugnat cap. 19, quod iis qui «post fidem vivam» in haeresim lapsi fuerant, veniam concederent.

Sed alia superest solvenda difficultas, cur Tertullianus in hac controversia sic pugnet, quasi ipsius adversarii spem omnem veniae idololatris et homicidis praecludant; idque argumenti loco arripiat, ut cum moechis et fornicatoribus eodem modo probet esse agendum. «Quid agit, inquit cap. 5, mollissima et humanissima disciplina? Aut omnibus eis hoc esse debebis; beati enim pacifici; aut si non omnibus, nostra esse. Idololatram quidem et homicidium semel damnas, moechum vero de medio excipis, idololatriae successorem, homicidae antecessorem, utriusque collegam? Personae acceptatio est, miserabiliores poenitentias reliquisti.» Et cap. 6: «Dabis ergo et idololatriae et omni apostatae veniam . . . , communicabis et homicidae;» citat cap. 19, verba Joannis: Si confitemur delicta nostra, fidelis et justus est, ut dimittat ea nobis, et emundet nos ab omni injustitia; tum addit: «Numquid ab immunditia? Aut si ita est, ergo et ab idololatria.» His adde quod ex cap. ultimo supra retulimus: «Quaecumque auctoritas, quaecumque ratio moecho et fornicatori pacem ecclesiasticam reddit, eadem debebit et idololatrae et homicidis poenitentibus subvenire.»

Sed quibus notum et pertractatum est Tertulliani ingenium, his facilis erit in illius sententiam introitus. Defendendum susceperat quod in Montanistarum causa maxime nudum et adversariorum telis expositum erat. Nihil enim huic sectae majorem invidiam creabat, quam quod adulteros, fornicatores et digamos foris sisterent, nulla spe pacis ne in extremo quidem spiritu relicta. Quam igitur viam insistet Tertullianus ut se ex molesto et difficili loco expediat? Statuit duplex esse peccatorum genus. «Alia erunt remissibilia, inquit cap. 2, alia irremissibilia. Secundum quod nemini dubium est alia castigationem mereri, alia damnationem. Omne delictum aut venia expungit aut poena: venia ex castigatione, poena ex damnatione.» Utitur deinde auctoritate Joannis quaedam peccata non ad mortem et quaedam ad mortem distinguentis. «Secundum hanc differentiam delictorum, inquit, poenitentiae quoque conditio discriminatur. Alia erit quae veniam consequi possit, in delicto scilicet remissibili; alia quae consequi nullo modo possit, in delicto scilicet irremissibili.» Hoc posito principio, declarat sibi propositum esse «specialiter de moechiae et fornicationis statu examinare in quam delictorum partem debeant redigi.» Sed quia sciebat hanc peccatorum distinctionem a Catholicis rejici, breviter eos refellendos putat, antequam moechiam in peccatis numquam dimittendis habendam esse pugnet: «Sed prius decidam, inquit, intercedentem ex diverso responsionem ad eam poenitentiae speciem, quam cum maxime definivimus venia carere. Si enim, inquiunt, aliqua poenitentia caret venia, jam nec in totum agenda tibi est. Nihil enim agendum est frustra. Porro frustra agetur poenitentia, si caret venia. Omnis autem poenitentia agenda est. Ergo omnis veniam consequatur, ne frustra agatur, quia non erit agenda, si frustra agatur. Porro frustra agetur, si venia carebit.» Hoc Catholicorum argumentum non belle refellit Tertullianus; sed tamen, postquam illud sibi visus est optimis rationibus evertisse, tum vero quasi instar certissimi principii constaret quaedam peccata esse irremissibilia, in id unum incumbit ut moechiam et fornicationem ex eo genere esse demonstret. Quare cum ait: «Idololatriam quidem et homicidium semel damnas,» non Catholicos arguit, quasi pacem his peccatis vere denegent et cum adulteris liberalius agant; sed urget adversarium, quem sibi visus est fregisse et coegisse ut peccata quaedam graviora, ut idololatriam, homicidium, haeresim post susceptam fidem, dimitti non debere fateretur. Unde Tertullianus accommodate ad institutam peccatorum divisionem, contendit adulterium, ut homicidio et idololatriae finitime vicinum, a spe veniae excludendum; aut si lenius agatur cum moechis, homicidas et idololatras eodem jure esse debere. Ex his elucere arbitror poenitentibus in Africa eamdem ac in aliis ecclesiis humanitatem patuisse; nedum ex his Tertulliani testimoniis colligere liceat, ut doctissimi viri fecere, alias etiam ecclesias severius cum lapsis egisse.