VI.—In Quo Positum Eorum Delictum Qui Libellatici Appellati Sunt.

Saeviente Decii persecutione, visum est in Africa novum quoddam lapsorum genus qui Libellatici appellati sunt, et materiam eruditorum hominum conjecturis dederunt. Opinati sunt Rigaltius (in notis ad Epp. XIV, XXXI Cypr.) et Natalis Alexander, (tom. II, p. 635) Libellaticos dici eos qui, numerata judici pecunia, libellum securitatis accipiebant, sicque a se et impositam sacrificandi legem et intentatas reluctantibus poenas redimebant. Sed haec sententia sic sua sponte omnibus argumentis nuda et incomitata est, sic ab eruditis viris fracta et explosa, ut novam refellendi operam non desideret. Quis enim sibi persuadeat grande peccatum esse et poenitentia expiandum, quod Scripturae exemplis et Petri Alexandrini canone 12 comprobatum est, nec umquam inconcessum fuit nisi apud Montanistas, qui persecutionem fugere instar sceleris damnabant? Multae aliae de Libellaticis exstiterunt conjecturae, de quibus non ita facile sit dijudicare. Existimat auctor Annalium Cyprianicorum (p. 17) Libellaticos «actis publice habitis coram magistratibus Christum negasse.» S. Augustinus Libellaticos interpretatur eos «qui tempore persecutionis per libellos se thurificaturos professi erant» (lib. IV, de Bapt., n. 6) . Negat Baronius (ad an. 253), Libellaticos inde dictos quod libellos dedissent, sed quod accepissent; at Christum ab illis negatum fuisse contendit. Dubitat Tillemontius (tom. I, not. 3 in persecutionem Decii) utrum libellos dederint an acceperint: dedisse et accepisse suspicatur, idemque sensisse probat eruditum auctorem libri de 0090 frequenti Communione. Multi alii Libellaticos ex datis libellis dictos existimant, velut Bosquetus (lib. III Eccles. Gallic. p. 132) ; nonnulli etiam in actis publicis subscripsisse volunt. Cum haec sententiarum varietas conjiciendi et investigandi libertatem relinquat, quid mihi videatur exponere non verebor. Existimo itaque Libellaticos nec voce nec scripto impie quidquam aut facturos promisisse, aut a se factum declarasse, sed idcirco vituperatos et justae poenitentiae addictos fuisse, quod securitatis libellos a magistratibus impetrassent ea lege et conditione, ut in actis publicis scriberetur eos sacrificasse et Christum negasse, quamvis neutrum commisissent.

In hoc positum esse Libellaticorum crimen inde perspicitur quod eorum fraus cum ea comparetur quam Eleazaro ministri regis proposuerant: «Ac ne quis vel libelli,» inquit Cyprianus in libro de Exhort. mart. (p. 271), «vel alicujus rei oblata sibi occasione qua fallat, amplectatur decipientium malum munus: nec Eleazarus tacendus est, etc.» Illud ergo admiserunt Libellatici quod Eleazarus admittere noluit, consenserunt ut sacrificasse dicerentur, egregio seni longe dissimiles. At, si voce pronuntiassent, vel scripto declarassent se sacrificasse et Christum negasse, ab ejusmodi facto dehortatus esset Cyprianus, ut ab aperta impietate, non ut a callida simulatione.

Idem perspicitur tum ex iis locis in quibus Libellaticorum culpa lenitur et quodammodo excusatur, tum etiam ex illis in quibus severius castigatur. Cum Libellaticis concessa pax in synodo Carthaginensi carperetur a Novatiani sectatoribus, sic factum synodi defendit Cyprianus Ep. LII, ad Antonianum: «Cum ergo inter ipsos qui sacrificaverunt,» inquit (p. 70), «multa sit diversitas, quae inclementia est et quam acerba duritia Libellaticos cum iis qui sacrificaverunt jungere, quando is cui libellos acceptus est, dicat: Ego prius legeram et episcopo tractante cognoveram non sacrificandum idolis, nec simulacra servum Dei adorare debere; et idcirco, ne hoc facerem quod non licebat, cum occasio libelli fuisset oblata, quem nec ipsum acciperem nisi ostensa fuisset occasio, ad magistratum vel veni, vel alio eunte mandavi, christianum me esse, sacrificare mihi non licere, ad aras diaboli me venire non posse, dare me ob hoc praemium ne quod non licet faciam. Nunc tamen etiam iste qui libello maculatus est, posteaquam nobis admonentibus didicit nec hoc se facere debuisse, etsi manus pura sit et os ejus feralis cibi contagia nulla polluerint, conscientiam tamen ejus esse pollutam, flet auditis nobis et lamentatur, et quod deliquerit nunc admonetur, et non tam crimine quam errore deceptus, quod jam de caetero instructus et paratus sit contestatur.» Ex his verbis perspicitur 1º Libellaticos non ex datis sed ex acceptis libellis nomen traxisse; 2º secreto confessos esse magistratui christianos se esse, ac totam rem ita attemperate tractatam, ut nec christianus impie quidquam dicere aut facere sibi videretur, nec judex in periculum veniret; 3º non manum Libellaticorum, non os fuisse 0091 pollutum, sed solam conscientiam, quia videlicet illis consciis fictum scelus in acta publica relatum fuerat. At si voce vel scripto testati essent se sacrificasse et Christum negasse, an eorum linguas et manus a seclere immunes et puras existimasset Cyprianus? 4 ^e Denique, qui ex hac epistola concludunt duo fuisse Libellaticorum genera, quorum alii aliis multo gravius peccassent, ex eo refelluntur quod sibi maxime favere existimant. Tum cum enim observat Cyprianus «inter ipsos qui sacrificaverunt» multam esse diversitatem, non aliud inter Libellaticos discrimen ponit nisi quod alii ad magistratum venissent, alii mandassent alio eunte. Utrosque aeque peccasse non dubitat. Hinc utrisque eodem tempore concessa pax in concilio Carthaginensi, quod anno 251 post Pascha habitum est. Quo quidem in concilio cum episcopi rationes omnes accuratissime subduxerint, ut in hac Epistola LII testatur Cyprianus, non eodem modo cum omnibus Libellaticis egissent si insignis inter eos varietas fuisset. Quid autem utrique Libellatici peccaverint, et qui per se et qui per alios cum magistratu egerant, non exprimit Cyprianus; notissima enim res erat Antoniano; sed illud saltem ex ejus verbis constat tale peccatum fuisse, ut ne peccasse quidem sibi viderentur. At incredibile prorsus est Christianos optimis morum praeceptis imbutos adeo caecutiisse, ut se sine scelere pronuntiare, aut scribere posse crederent: Ego diis sacrificavi, ego Christum negavi; nec nisi admoniti a Cypriano discerent hoc se facere non debuisse. Tam aperta est ejusmodi facinoris impietas, ut neminem prorsus latere potuerit, nisi qui omnem religionis sensum exuisset.

Clerus Romanus, Epist. inter Cyprianicas XXXI, Libellaticorum culpam non molli brachio castigat, nec tamen aliud quidquam indicat quam quod modo observavimus: «Hoc nos non falso dicere,» inquit, «superiores nostrae litterae probaverunt, in quibus vobis sententiam nostram dilucida expositione protulimus, et adversus eos qui seipsos infideles illicita nefariorum libellorum professione prodiderant, quasi evasuri irretientes illos diaboli laqueos viderentur, quo non minus quam si ad nefarias aras accessissent hoc ipso quod ipsum contestati fuerant, tenerentur; sed etiam adversus illos qui acta fecissent, licet praesentes cum fierent non adfuissent, cum praesentiam suam utique ut sic scriberentur mandando fecissent. Non enim immunis a scelere qui ut fieret imperavit, nec est alienus a crimine cujus consensu licet non a se admissum crimen, tamen publice legitur. Et cum totum fidei sacramentum in confessione Christi nominis intelligatur esse digestum, qui fallaces in excusatione praestigias quaerit, negavit, et qui vult videri propositis adversus Evangelium vel edictis vel legibus satisfecisse, hoc ipso jam paruit quod videri paruisse se voluit.» Gemellus sane hic locus est alteri ex Epistola ad Antonianum deprompto, quamvis alter in summam lenitatem, alter in summam severitatem inclinet. Testatur Clerus Romanus Libellaticos sic animo affectos fuisse, ut diaboli laqueos evasuri 0092 sibi viderentur; quod profecto Christianis in mentem non venisset, si impie quidquam aut voce prolocuti fuissent, aut scripto testati. Clerus Romanus duo distinguit Libellaticorum genera, ut in Epistola ad Antonianum, eorum qui in scribendo adfuerant, et eorum qui ne adesse quidem ausi fuerant aut potuerant. Utrique pariter culpantur, quia postremi licet «praesentes, cum acta fierent, non adfuissent, praesentiam suam utique ut sic scriberentur mandando fecissent.» Porro de iis qui in scribendo non aderant nemo dixerit eos libellum dedisse, aut verbo impie quidquam declarasse. In hoc tantum vituperantur quod imperassent ut acta fierent, quod eorum «consensu licet non a se admissum crimen tamen publice» legeretur; «quod fallaces in excusatione praestigias» quaesiissent; quod voluissent «videri propositis adversus Evangelium vel edictis vel legibus satisfecisse.» Ergo qui adfuerant, cum in eadem prorsus causa sint, nihil aliud commisere nisi ut fictum scelus in acta publica ipsis videntibus referretur. Quamobrem, cum ait Clerus Romanus eos «non minus quam si ad nefarias aras accessissent, hoc ipso quod ipsum contestati fuerant» teneri; id non ita accipiendum quasi voce pronuntiassent se ad aras accessisse, sed quod consensissent ut sceleris non commissi publicum tamen testimonium exstaret. Simili sensu idem Clerus eos acta fecisse dicit qui «praesentes, cum acta flerent,» non adfuerant. Eodem modo accipiendum quod de Martiali dicitur in Epist. LXVIII (pag. 119), tum etiam illud ex libro de Lapsis (p. 190), «nec sibi quominus agant poenitentiam blandiantur qui, etsi nefandis sacrificiis manus non contaminaverunt, libellis tamen conscientiam polluerunt. Et illa professio denegantis contestatio est christiani quod fuerat abnegantis. Fecisse se dixit quidquid alius faciendo commisit.» Non discrepat hic locus sententiae Cleri Romani adversus eos «qui seipsos infideles illicita nefariorum libellorum professione prodiderant.» Dixit Libellaticus fecisse se quidquid alius faciendo commisit, non quod voce pronuntiaret se negasse et sacrificasse, nam dicebat judici christianum se esse et sacrificare, ad aras diaboli venire non posse, ut legimus in Epist. LII; sed quia illa libelli professio hominis est quodammodo negantis. Sic enim, antiquis editionibus et octo codicibus mss. inspectis, hunc locum legendum deprehendi: «et illa professio est denegantis, contestatio est christiani quod fuerat abnegantis,» eodem videlicet sensu quo Clerus Romanus ait eum negasse qui fallaces in excusatione praestigias quaerit, et qui vult videri edictis satisfecisse, hoc ipso jam paruisse.

Quod autem spectat ad libellos a judicibus datos, idem in illis scriptum fuisse non videtur ac in actis publicis. Gravius enim fuisset Libellaticorum peccatorum si, praeter testimonium actis publicis consignatum, ejusmodi libellos servassent et oblata occasione ostendissent; quod quidem illis nec a Cypriano nec a Clero Romano objectum fuit. Rationum momentis hactenus adhibitis unum adjiciam: morem non fuisse 0093 ut qui fidem negabant, id scripto consignarent, sed tantum in acta referebatur. Aliter sentiunt Baronius (ad an. 304) et Tillemontius (tom. V, p. 451) , ac locum proferunt ex Actis sanctarum martyrum Agapes, Chioniae et Irenes, quae «jussae Christi negationem scriptam profiteri» dicuntur. Sed scripta illa negatio, graece ἔγγραφος (sic enim graecum contextum habuisse existimo), nihil aliud est quam negatio actis consignata. Sic apud Euseb. (lib. XI Hist., cap. 5) mulieres quaedam coactae fuerunt a duce λέγειν ἐγγράφως «dictis ad acta testimoniis fateri» se Christianas fuisse, et flagitiorum quae a Christianis gererentur conscias esse. Messaliani apud Photium (Cod. 52) dicuntur convicti fuisse ἐγγράφως, id est, «dictis ad acta testimoniis,» quod ad errores suos rediissent. Hinc Basilius (l. I de Baptismo, cap. 3) vocat promissiones quibus in Baptismo obstringimur, ὥσπερ ἔγγραφον ὁμολογίαν, «veluti quamdam ad acta professionem.» Unde etiam Optatus (lib. II, n. 34) : «Fides credentium et professio quae apud acta conficitur Angelorum.»

Libellorum crimen, etsi famam ac nomen in Africa potissimum habuit, non tamen aliis provinciis ignotum fuit: nam Romae S. Cornelius a nefariis schismaticis in hoc crimen vocatus; ejusdem in Hispania convicti Basilides et Martialis episcopi. Quinetiam in Aegypto sub Petro Alexandrino occurrit Libellaticorum genus quoddam, sed haud scio Africanis diversum. Petrus Alexandrinus (Can. 5) poenitentiae sex mensium addicit eos qui simularunt, sicut et David, ἤτοι ὡς διελθόντες βωμοὺς, ἤτοι ὡς χειρογραφήσαντες, ἤτοι ὡς ἀνθ᾽ ἑαυτῶν βαλόντες ἐθνικούς, «vel ut altaria pertranseuntes, vel ut chirographum dantes, vel ut ethnicos pro se immittentes.» Fatetur Petrus ejusmodi homines non aperte impietatem prae se tulisse, καὶ μὴ γυμνῶς ἀπογραψαμένοις τὰ πρὸς ἄρνησιν: ubi legendum videtur ἐπιγραψαμένοις. Zonaras sic interpretatur illud chirographum, συνέθεντο θῦσαι, «pacti sunt se immolaturos.» Sed haec promissio an apertae impietatis specie caruisset? Credere malim ejusmodi homines, itidem ut Libellaticos in Africa, aliquam a judicibus accepisse conditionem, quae et tuta judici et Christiano non aperte impia videretur. Nihil dicam de alio Libellaticorum genere, quod Baronius (ad an. 253), perspicere sibi visus est in epistola Plinii ad Trajanum, ex qua profert haec verba: «Propositus est libellus sine auctore multorum nomina continens, qui negarent se esse Christianos aut fuisse, etc.» Sed non animadvertit Baronius hunc libellum non a Christianis oblatum fuisse, sed ab aliquo nomen suum celante, et multos nominatim ut Christianos designante qui tamen negaverunt se esse aut fuisse Christianos. Hinc Trajanus Plinio respondens ait: «Sine auctore vero propositi libelli nullo crimine locum habere debent, nam et pessimi exempli, nec nostri saeculi est.»