Praefatio, In Qua, Post Enumeratas Sancti Cypriani Operum Editiones, De S. Martyris Doctrina Pluribus Disseritur. Auctore D. Prudentio Maran, O. S. B.

Ad hanc praefationem aggredienti nec S. Cypriani laudes persequi necessarium videtur, nec Baluzii laborem commendare. Conspirans omnium in Cypriani admiratione consensus, favoris aucupia non desiderat; editori suffragatur eruditionis fama et plurima in antiquis scriptoribus edendis et emendandis industria. Multa quidem exstant Baluzii laborum monumenta, nec cuiquam fere concedit, qui rem litterariam auctius ditaverit; sed, praeterquam quod ad hoc extremum opus longo usu exercitatus accessit, numquam alias videtur operae et labori minus pepercisse in vetustis codicibus undique comportandis et evolvendis. Jussus hac urbe abscedere anno 1710, consilium edendi Cypriani non abjecit, nec intermisit laborem, quem tamen, redux sub finem anni 1713, novo conatu repetiit, ac tandem typis coepit mandare anno 1717. Jam prelum absolverat genuina Cypriani opera ac maximam partem Baluzii annotationum, cum eum utiliter laborantem vita defecit die 28 mensis Julii, anno aetatis 88, Christi 1718. Mortuo Baluzio, non sine litteratorum omnium desiderio, novae hujus editionis opus diu interruptum pependit, sed, anno 1724, rev. admodum pater domnus Dionysius de Sainte-Marthe, superior generalis congregationis Sancti-Mauri, pluribus rogante typographiae regiae praefecto, rem uni ex suis commisit, qui libenter oneri successit, et ab alio adjutus telam a doctissimo viro nondum absolutam pertexere conatus est, cum iis edendis et emendandis quae Baluzius intacta reliquerat, tum vero, ut in pluribus aliis Patribus percommode factum est, uberius de rebus gestis Cypriani deque illius doctrina disserendo. Ut promissis satisfiat, nonnullae S. Martyris sententiae in hac praefatione, quam vita Cypriani proxime sequetur, aequis ponderibus examinandae sunt: sed antea variae illius operum editiones recensendae videntur.

Variae operum Cypriani editiones quae in ipsis typographiae incunabulis adornatae ac postea pluribus in locis repetitae sunt, quanta fuerint hujus scriptoris legendi studia declarant. Tres antiquissimae memorantur: Romana, an. 1471, per Conradum Sweinheim et Arnoldum Pannartz; Veneta, an. 1471, per Vindelinum Spirensem; tum quae dicitur innominata, quia nec urbis nec typographi nomen adscriptum. Testatur editor Oxoniensis usum se esse tribus editionibus: «Ad manum habui,» inquit, «editiones vetustissimas, Spirensem anni 1471; innominatam, cui nec patria nec aetas affigitur, nec non illam Remboldi anni 1512.» Sed tamen editio illa quae Spirensis vulgo dicitur, non Spirae, sed Venetiis excusa, ut jam observarunt eruditorum nonnulli; et eorum errori, qui illam Spirae attribuunt, locum dedit nomen Vindelini Spirensis, a quo perfecta fuit anno 1471. Nam Joannes Spirensis mortuus est Venetiis anno 1470, ejusque officio et laboribus in eadem urbe successit frater Vindelinus, cui proinde debetur haec editio. Id patet ex his versibus, qui ad calcem editionis librorum de Civitate Dei ab eodem Vindelino adornatae leguntur:

Qui docuit Venetos exscribi posse Joannes
Mense fere trino centena volumina Plini,
Et totidem magni Ciceronis Spira libellos,
Coeperat Aurelii; subita sed morte peremptus
Non potuit coeptum Venetis finire laborem.
Vindelinus adest ejusdem frater et arte
Non minor; Hadriacaque morabitur urbe.
M. Cccc. LXX. Ex his maxime dubium videtur quod ait, post nonnullos alios, eruditus auctor Annalium Typograph. tom. I, Vindelinum in Germaniam abiisse et anno 1571 Bartholdi opera ibi edidisse. Recenset idem scriptor libros a Vindelino Venetiis ann. 1572 et 1577 editos.

Prodiit Parisiis, anno 1512, alia editio operum Cypriani ex typographia Bertoldi Rembolti et Joannis Waterloes. Accesserunt in hac editione Cardinalia Christi Opera, Expositio in symbolum Apostolorum et Passio S. Cypriani; libro sive epistola de Aleatoribus, et aliis nonnullis quae ad Robertum Fortunatum missa fuerant, 0011 in aliud tempus rejectis. Is enim Robertus Fortunatus provinciam recognoscendorum Cypriani operum suscepit; vel potius, ut ipse testatur in epistola nuncupatoria ad Ruricium Blesensem, virum senatorium, eo aut lectionibus aut rebus familiaribus occupato, Guillelmus Potetus «opus insigne relegit, emaculavit, et annotationibus quibusdam non negligendis, locorumque Bibliae et aliorum citationibus, vel, ut aiunt, quotationibus ad marginem perpulchre multoque cum labore donavit:» post epistolam nuncupatoriam, alia ab eodem Fortunato apposita est, quae de utilitate librorum Cypriani, ac de ejus eloquentia pertractat, cum hac inscriptione: C. De P. Jacobo Grasolario, Civi Veneto, Salutem Dicit. Caeterum, haec editio satis accurata est, ac in multis, quae perperam in sequentibus editionibus mutata fuerant, cum codicibus mss. consentit. Dicit Erasmus usum se esse «praesidio trium editionum, Romanae, qua nihil vidi,» inquit, «depravatius, et tamen haec alicubi profuit; cujusdam alterius, cujus titulus excidit, et Badianae.» Editio illa, quam Erasmus celeberrimo Badio attribuit, eadem videtur esse ac Rembolti; observat enim Erasmus librum de cardinalibus Christi operibus «in editione Badiana separatum haberi a reliquo volumine:» id quod videre est in Rembolti editione, qua jam absoluta hoc opus separatim additum fuit. Alia editio, cujus titulus exciderat, forte eadem fuit ac innominata. Quod spectat ad Romanam, testatur Fridericus Rheinartus usum se esse «ambabus illis ex inclytae reipublicae Noribergensis bibliotheca benevolentissime communicatis operum Cypriani editionibus, anno jam tum M. Cccc. LXXI, ante typographica vix adulta publici juris factis, Romana, haud dubie diversa ab illa qua Henr. Gravius in edit. Colon. anno 1544, praeter Badianam quamdam et aliam, usum se esse, nihil autem depravatius vidisse scribit, et Spirensi, cujus artifex Vindelinus quidam laudatur.» Gravium cum Erasmo confundit Reinartus; nec cuiquam facile probabit Romanam editionem anni 1471, qua usum se esse dicit, diversam esse ab ea quam Erasmus commemorat.

Erasmus, qui tot sanctorum Patrum editionibus praeclare de re ecclesiastica et litteraria meritus est, suam in Cypriano operam non passus est desiderari. Prodiit, eo accurante, Cyprianus an. 1520, Basileae, fol. ex officina Frobeniana, sed multo quam in superioribus editionibus locupletior. Primus enim in lucem edidit Erasmus litteras de haereticis baptizandis ad Quintum, ad Jubaianum et ad Pompeium, lib. tertium Testimoniorum, ac sententias episcoporum in concilio Carthaginensi tertio: ejusdem diligentiae debentur tres tractatus, de Laude Martyrii, de Disciplina et Bono Pudicitiae, et ad Novatianum haereticum, quos et si Cypriano abjudicant plerique critici, nemo tamen antiquissimos et Cypriano dignos negaverit. His adjunctae fuerunt duae orationes Cypriano affictae. Sensit Erasmus, vir emunctae naris, haec opera non esse Cypriani; sed, quod satis mirari non possum, aliud opus, cujus auctor Diocletiani et belli adversus Turcas meminit, inter certissimos Cypriani foetus ascribit; librum dico de Duplici Martyrio ad Fortunatum; quo invento visus est sibi, si ei credimus, magnum quemdam thesaurum invenisse: «Hunc in vetustissima,» inquit, «bibliotheca repertum adjecimus; utinam et liceat caetera hujus viri salutifera scripta pervestigare!» Sed hujus libri artificem esse Erasmum, ac ingenii sui opus Cypriano subdidisse pronuntiat Henricus Gravius, cui videtur hac in re Pamelius assentiri. Certe hactenus nec bibliotheca, ex qua hunc librum eruit Erasmus, cognita cuiquam fuit; nec codex quo se usum esse indicat, cujusquam in manus pervenit. Et res et verba stylum Erasmi redolent; et, quod suspicionem auget, nonnulla Scripturae testimonia, ut observat Pamelius, ita prorsus in hoc libro, ut in aliis Erasmi elucubrationibus redduntur. Haec editio saepe repetita variis in locis, ut Basileae apud eumdem Frobenium anno 1525, 1558, fol., addit Fabricius 1540, fol., ut Coloniae 1525, 1544; ut Lugduni 1528, 1537, 1544, 1554, Parisiis 1541. Sed de his rebus tam parum convenit inter eos qui scriptores ecclesiasticos recensuere, aut librorum texuere catalogos, nihil ut certo statuere possit, nisi qui has omnes editiones oculis suis viderit, quod mihi fateor usu non venisse. Inter has autem editiones insignis illa est ac praecipue memoranda, quam Henricus Gravius doctissimus Dominicanus anno 1544 Coloniae dicitur accurasse; sed monet Baluzius in notis (p. 281) hanc editionem non ab ipso Gravio adornatam fuisse, sed ab alio, qui usus est quodam exemplari edito, Gravii partim conjecturas, partim ex codice mss. varias lectiones ad marginem continente. Recenset Fabricius editiones Cypriani operum Coloniae anno 1520, apud Henricum Alopecium; Venetiis anno 1547, Antuerpiae anno 1541: addere potuisset 1542, apud Joannem Crinitum. Thomae Jamesii Cyprianum redivivum Londini, 1600, numerat idem Fabricius, qui et de his rebus et de iis a quibus Cyprianus vernaculis linguis illustratus, aut nonnulla illius opera separatim edita sunt, consuli potest.

Quidquid ex Cypriani operibus adhuc in bibliothecis latebat, id Paulus Manutius et Guillelmus Morelius tam accurate collegerunt, ut nihil post eos repertum fuerit quod Cypriano posset adscribi: Pauli Manutii opera lucem viderunt liber de Spectaculis et Epistolae in ordine Pamelii, 5, 17, 19, 23, 26, 27, 29, 30, 38, 39, 60, 78, 80, 82, 83. Adhibiti sunt codices vetustissimi ad hanc editionem, quae Romae prodiit apud Paulum Manutium anno 1563. Nuncupata est S. Carolo Borromeo qui, ut ibidem testatur Manutius, totus in eam curam incubuerat, «ut omnia Cypriani scripta, mendis antea deformata, in veterem illam integritatem ac speciem, accersito etiam Verona mirae vetustatis exemplari, accurata doctorum virorum industria restituerentur.» Transtulit Morelius in suam editionem quaecumque Paulus Manutius e tenebris eruerat; hisque addidit epistolas Firmiliani ad Cyprianum, Celerini ad Lucianum et Luciani responsionem, epistolam Celsi ad Vigilium, libros de Aleatoribus adversus Judaeos qui insecuti sunt Christum, de duodecim Abusionibus saeculi, Coenam Cypriani, et carmina S. Martyri adscripta. Prodiit editio anno 1564; sed, antequam absoluta esset, immortuus est huic labori doctissimus 0013A typographus, de re ecclesiastica et litteraria optime meritus. Nuncupatoriam epistolam Carolo IX inscripsit Adrianus Turnebus. In ea regem christianissimum precatur ut liberos et uxorem Morelii, quos ille inopes reliquerat, beneficientia sua juvet, aliquidque elargiatur ad aes alienum, studio de republica benemerendi contractum, luendum atque dissolvendum, ac annua Morelio ab Henrico rege constituta, sed quibus perfrui temporum iniquitas ac aerarii angustiae non permiserant, liberaliter restitui jubeat atque persolvi.

Cyprianum non auxit Pamelius, sed pluribus locis ope codicum mss. emendavit, novo Epistolarum et aliorum operum ordine, cruditis notis, vita ex ipsius operibus collecta, indicibus copiosis illustravit. Antequam Manutii et Morelii editiones prodirent, jam Pamelius statuerat hunc laborem suscipere; sed ejus consilium interpellarunt studia theologica ac profectio in Gallias. At ubi vidit duas illas editiones, sperans se illarum et aliarum vetustiorum et codicum mss. praesidio aliquid accuratius et suis numeris absolutius elaborare posse, tanto animi ardore in opus incubuit, ut omnia typis matura essent anno 1566; sed Belgici motus moram attulerunt. Prodiit tandem haec editio Antuerpiae anno 1568; ibidem repetita est anno 1589, Coloniae 1617, Parisiis autem 1574, 1603, 1616, 1644. Addit bibliotheca Barberina Paris. 1607 et 1632, Fabricius Paris. 1633, et Colon. 1617, 1632; sed haec, ut jam dixi, non valde certa. In catalogo librorum bibliothecae Lugduni-Batavorum recensetur editio Colon. Agrip. 1575. Antevertit Pamelius Joannem Harrisium Anglum, Thomae Moro quondam a secretis, qui idem consilium intendebat edendorum Cypriani operum. Is libenter Pamelium juvit variis sui exemplaris lectionibus; operam eidem navarunt Joannes Clemens, medicus, etiam Anglus, necnon Antonius et Valerius Cauchii, jureconsulti Ultrajectini fratres, communicatis patris sui castigationibus et conjecturis. Haec discimus ex Pamelio in epistola nuncupatoria, quae inscripta est Viglio Zuichemo Frisio, S. Bavonis apud Gandavenses praeposito.

Simon Goulartius edidit Genevae, anno 1593, opera Cypriani, ordinem Pamelii et contextum secutus, sed de suo addens longas et operosas ad legendum observationes, quibus Pamelium refellere et S. Cyprianum calvinistam facere conatus est. Prodiit Parisiis, anno 1648, editio Rigaltii, aucta libro de Rebaptismate, quam secuta est in eadem urbe, an. 1666, editio Priorii cum notis Rigaltii et aliorum, adjunctis Cypriano scriptis Minucii Felicis, Arnobii, Commodiani, necnon Julii Firmici de Errore profanarum Religionum. Nova editio epistolarum Cypriani, praetermissis aliis pertractationibus, prodiit anno 1681; cujus titulus sic habet: «S. Caecilii Cypriani, Carthaginensis episcopi ac tandem martyris, ac aliorum quorumdam ad ipsum vel in simili causa scriptae epistolae LXXXIII, ordine Pameliano locatae, ex editione Goulartiana in sectiones divisae, et cum S. Augustini ad Cypriani argumenta de baptismo haereticorum responsionibus suo loco subjunctis, variis etiam Pamelii, Rigaltii aliorumque lectionibus et conjecturis, ut et Gratiani in decreto Lombardi in libris Sententiarum, ac Thomae Aquinatis in Summa theologiae, allegationibus in margine notatis, et aliquot denique utilibus indicibus seorsum editae, studio Friederici Reinharti theol. in universit. Altdorfina P. P. et ecclesiae ibid. ministri. Altdorfi typis et impensis Henrici Meyeri, universitatis typographi.»

Proxime secuta est, anno 1682, Oxoniensis editio e theatro Seldoniano, cum codicibus mss. collata, notis Pamelii, Rigaltii ac ipsius etiam editoris illustrata, pluribus aucta pertractationibus Arnoldi Bonae-Vallis abbatis, Cypriani Antiocheni Confessione, et antiquo paschali computo. In hac adornanda editione duorum protestantium episcoporum enituit industria, Joannis Felli, Oxoniensis episcopi, et Joannis Pearsonii Cestriensis; quorum primus editionis summam in se suscepit, alter annales Cyprianicos, qui sancti Martyris operibus praefiguntur, non sine multa eruditionis laude elucubravit. Haec editio recusa est Bremae anno 1690, Amstelodami 1699. Ita Fabricius; sed aliter visum Casimiro Oudins, qui tres editiones commemorat post primam Oxoniensem.

Nec tot Cypriani operum editiones, nec honorifica non paucorum hominum de novissima Oxoniensi judicia Baluzium deterruerunt, quominus novam susciperet. Nam, cum videret singulis editionibus sua inesse vitia, dum aut vitiosi codices mss. adhibentur, aut superiores editiones, ubi opus non erat, emendantur, ubi opus erat, incastigatae relinquuntur, non desperavit S. Martyris contextum sic emendari posse, ut purus et intaminatus tandem aliquando prodiret. In hoc potissimum penso elaborandum sibi esse intelligens, praeter codices mss. qui Pamelio, Rigaltio et Anglis usui fuerant, alios circiter triginta in subsidium sibi adhibuit. Horum notitiam infra subjiciam, qualem ex Baluzii notis colligere licuit: nam, cum varias lectiones vir eruditus, e codicibus mss. excerptas, in exemplaribus editis inseruisset, distreacta sunt haec exemplaria cum aliis bibliothecae Baluzianae libris, neque ex illis nisi perpauca reperire potui. Addidit etiam Baluzius observationes et notas, in quibus plerumque rationem eorum reddit, quae in contextu immutanda judicaverat, interdum etiam, ut abundabat eruditione, in antiquis rebus illustrandis stylum exacuit. Perinique facerem, si, cum illius elucubratio praeter paucissimas paginas ipso adhuc vivente excusa fuerit, ex debita illius labori laude aliquid in me derivarem; quin etiam cum mihi illius notas expendere, et cum ipso S. Cypriani contextu contendere per tempus non licuerit, judicium meum non interponam, sed publico assentiar. Non tamen dissimulare possim me saepe animadvertisse contextum Cypriani, ut ab homine doctissimo in tanta codicum mss. copia fieri par erat, percommode emendari.

Quod spectat ad opera Cypriano adscripta, jam bona pars typis mandata fuerat, cum Baluzium nobis 0015 mors abstulit. Praeter tres illas pertractationes, de Spectaculis, de Laude Martyrii, et de Rebaptismate, quas Baluzius cum genuinis Cypriani operibus conjunxit, absoluti erant libri de Bono Pudicitiae, de Aleatoribus, ad Novatianum Haereticum, de Montibus Sina et Sion, duae Orationes Cypriano affictae, tractatus Arnoldi, Bonae-Vallis abbatis, de novissimis Verbis Domini in cruce, ejusdem liber de cardinalibus Christi Operibus, duobus aut tribus foliis exceptis. In his quae supererant emendandis et edendis elaborandum fuit. Atque equidem, si novam Cypriani operum editionem suscepissem, fateor me non pauca ex tam gravi sarcina deoneraturum fuisse. Sed, cum intelligerem vicariam me operam ad hanc editionem absolvendam afferre, cautius mihi agendum fuit. Itaque retinui quidquid habuit editio Pamelii, quia sic visum Baluzio fuerat. Sed ex iis quibus Angli Cyprianum onerarunt, necessarium esse duxi elucubrationes Arnoldi Bonae-Vallis de Operibus sex dierum, et de Laudibus beatae Virginis, ejusdemque Meditationes expungere; tum ne volumen nimiam in molem cresceret (auctum enim fuisset decem foliis), tum quia alia exstant in bibliothecis nostris ejusdem Arnoldi opera, quae pari jure ac tres illae elucubrationes, in hanc editionem recipi debuissent. Placuit eruditis viris, quos in consilium adhibuimus, ut neutris aditus daretur. Computum paschale, quod idem Angli ediderant, eliminare statuerat Baluzius; et cum opera Cypriano adscripta ex editione Oxoniensi excerpsisset, istud de industria omiserat. Eo libentius illius voluntati obsecuti sumus, quod hic libellus nec Cypriano tribui possit, nec cuiquam valde prodesse, ac praeterea variarum lectionum sylva et longioribus notis luxuriet, quae ad institutam hujus editionis rationem accommodari non poterant. Haud equidem numeraverim inter meliora antiquitatis monumenta Confessionem Cypriani, quam editor Oxoniensis latine vulgavit; sed tamen, quia eam Baluzius omittendam non esse judicavit, ac praeterea in pretio fuit apud Gregorium Nazianzenum, Eudociam et Photium, non modo illam in hac editione desiderari non passus sum, sed etiam in locum latinae interpretationis, quam pluribus locis hiulcam, innumeris aliis corruptam Angli dederant, graecum ipsum contextum ex bibliothecae illustrissimi comitis de Seignelay liberaliter suppeditatum, ac novam interpretationem substituere non dubitavi. Spuria opera sic edere instituerat Baluzius, ut habentur in Oxoniensi editione: id quod perspici potest ex his quae typis, eo adhuc vivente, mandata diximus. Sed, cum viderem ex his monumentis nonnulla esse magni pretii, eaque quo saepius cum Cypriano edita fuerant, eo plures naevos traxisse, vetustas editiones et antiquos codices mss. quotquot in hac urbe re periri potuerunt, in subsidium vocavi, eorumque ope et praesidio plurima majorem in modum deformata, praesertim in libro de Singularitate clericorum, Expositione symboli, et Epistola Celsi ad Vigilium in pristinum nitorem restitui. In hoc etiam Baluzii vestigia premere non potui, quod cum suas ille notas post contextum rejecisset, ego varias lectiones margini apposuerim. Sed nec Baluzio notis interdum uberioribus indulgenti, nec mihi in sola contextus emendatione immoranti aliter facere integrum fuit. Ad hanc emendandi contextus operam alia accessit, quam pro facultatis mediocritate, in explananda S. Cypriani doctrina, in rebus illius gestis ad criticae normam expendendis, navavimus.