XII.—Utrum Concilium Carthaginense Poenitentiam Sacrificatis Per Totum Vitae Tempus Imposuerit.

Nunc aliud examinandum sequitur, an non saltem aetate Cypriani gravioribus peccatis poenitentia per totum vitae tempus imposita fuerit, et communio ad ipsum mortis articulum dilata. Res dijudicari potest ex consuetudine quae tunc vigebat, ut qui pacem in gravi morbo accepissent, ii, valetudine restituta, reliquum poenitentiae tempus non explerent, sed eodem jure essent ac alii fideles. Id perspicitur ex his Cypriani verbis in Epist. LII (pag. 69) : «Si qui enim, inquit, infirmitatibus occupantur, illis, sicut placuit, subvenitur. Postea tamen quam subventum est et periclitantibus pax data est, offocari a nobis non possunt aut opprimi, aut vi et manu nostra in exitum mortis urgeri, ut, quoniam morientibus pax datur, necesse sit mori eos qui acciperint pacem; cum magis in hoc indictum divinae pietatis et paternae lenitatis appareat, quod qui pignus vitae in data pace percipiunt, hi quoque ad vitam data pace teneantur. Et idcirco si, accepta pace, commeatus a Deo datur, nemo hoc debet in sacerdotibus criminari, cum semel placuerit fratribus in exitu subveniri.» Non quadrat tanta lenitas cum irrogata per totum vitae tempus poenitentia; alioquin saepe usu evenisset, ut qui post unum aut alterum poenitentiae annum communionem in gravi morbo accepissent, iis e morbo evadentibus jam emeritus esset poenitentiae cursus, cum interim aliis in eadam causa ac forte etiam in leviore culpa triginta aut quadraginta anni superessent decurrendi. Nimia sane erat episcoporum in judicando animadversio et rerum omnium consideratio et provisio, quam ut tam grave incommodum non effugerent. Sed tamen videndum nobis est quid ea de re decreverit concilium Carthaginense, in quo lapsorum causa paulo post reditum Cypriani dijudicata est.

Decretum hujus concilii sic exponit S. Martyr in Ep. LII (p. 71) : «Et ideo, inquit, placuit, examinatis causis, singulorum Libellaticos interim admitti, sacrificatis in exitu subveniri.» Non una fuit eruditorum de hoc canone sententia. Auctor Observationum criticarum in Bibliothecam scriptorum Ecclesiasticorum negat Libellaticos in in ipso concilio ad pacem protinus admissos fuisse; ac inter eos et sacrificatos id ponit discriminis, quod isti per totum vitae tempus poenitentiae addicti fuerint, primi vero interim admissi, id est post certum poenitentiae tempus exactum. Auctor ipse Bibliothecae idem de sacrificatis censet, quamvis pacem Libellaticis in ipso concilio concessam existimet fuisse. Assentitur ei Tillemontius de Libellaticis ac illius censorem impugnat; sed pluribus refellit quod uterque pro certo posuerat, iis qui sacrificaverant non alios poenitentiae quam vitae fines praescriptos fuisse. Haec Tillemontii sententia multis nominibus videtur anteponenda. Illud autem in primis observandum est duas illas de Libellaticis et de sacrificatis quaestiones sic inter se nexas esse, ut quae de alterutra dicantur, de utraque dicta videri debeant. Nam si Libellatici statim in ipso concilio perhumaniter restituti sunt communioni, probabile non est sacrificatos in extremum vitae discrimen rejectos fuisse. Rursus si his verbis, «placuit sacrificatis in exitu subveniri,» non prohibetur ne pax ante exitum detur, sed potius decernitur ut periculose intra praescriptum tempus aegrotantibus concedatur; perspicuum erit Libellaticis, quorum multo levior erat culpa, non poenitentiam in concilio impositam fuisse, sed concessam communionem; alioquin statutum fuisset, ut istis quoque in exitu subveniretur.

Quod spectat ad Libellaticos, liquet horum verborum, «placuit Libellaticos interim admitti,» hanc esse sententiam, Libellaticos interim admissos ad pacem fuisse, dum sacrificati poenitentiam agerent, id est, eodem decreto et pacem Libellaticis et poenitentiam sacrificatis decretam fuisse. Hinc Cyprianus in Epist. LIV statutum fuisse ait in hoc concilio de iis qui sacrificaverant, ut agerent diu poenitentiam plenam: at Libellaticos eodem decreto minime comprehendit. Anno sequenti cum statuisset instante persecutione iis qui a primo lapsus die poenitentiam egerant, communionem concedere, haec indulgentia ad eos tantum spectabat qui sacrificaverant, quibusque imposita fuerat plena poenitentia. At de Libellaticis nulla mentio, quos tamen maxime oportebat indulgentiae participes fieri, si eam prius in concilio consecuti non fuissent. Quinetiam Cyprianum cum Libellaticis post concilium communicasse perspicimus ex Epist. LII. Quod enim ait Cyprianus se «nemini quidem ex lapsis prius communicasse,» quamdiu saeviit persecutio, «postea tamen necessitati temporum succubuisse;» id referri non potest ad sacrificatos (his enim poenitentia imposita fuerat), sed tantum ad Libellaticos. 0061 Et cum haec communicatio in invidiam a Novatiano vocaretur, sic eum refellit Cyprianus in eadem epistola: «Aut si se cordis, inquit, et renis scrutatorem constituit et judicem, per omnia aequaliter judicet, et cum sciat scriptum esse: Ecce sanus factus es, jam noli peccare, ne quid tibi deterius fiat, fraudatores et moechos a latere atque comitatu suo separet, quando multo et gravior et pejor sit moechi quam Libellatici causa, cum hic necessitate, ille voluntate peccaverit.» Exagitabat ergo Novatianus catholicos episcopos quod cum Libellaticis communicarent. Nec tamen omnibus Libellaticis concessa pax in concilio, sed iis tantum qui poenitentiam egerant. Quamobrem frustra auctor Observationum in Bibliothecam pluribus probat, quod a nemine negatur, libelli crimen sine poenitentia dimissum non fuisse.

Altera pars decreti facile illustratur. Ac 1º quidem illud, «sacrificatis in exitu subveniri,» non poenitentiam ad extremum spiritum producendam, sed in gravi morbo finiendam indicat, nec in poenae sed in beneficii loco decretum fuit, siquidem Cyprianus in Epist. LII nimiae remissionis suspicionem ab hoc decreto removet, ac rationem reddit cur episcopi ad hanc lenitatem et indulgentiam descenderint. 2º Idem decretum refert in Epist. LIV, sed paulo clarius: «Statueramus jampridem, inquit, frater charissime, participato invicem nobiscum consilio, ut qui in persecutionis infestatione supplantati ab adversario et lapsi fuissent, et sacrificiis se illicitis maculassent, agerent diu poenitentiam plenam, et si periculum infirmitatis urgeret, pacem sub ictu mortis acciperent.» Tota res ergo in eo vertitur ut quid sit poenitentia plena, utrum totum vitae tempus complexa, an certo quodam spatio definita fuerit, expendatur. At id facile perspicitur ex Epist. LIX, ubi queritur Cyprianus quod Victori, quondam presbytero, pacem concessisset Therapius «antequam poenitentiam plenam egisset, ante legitimum et plenum satisfactionis tempus, sine petitu et conscientia plebis, nulla infirmitate ac necessitate cogente.» Erat ergo praefinitum aliquod poenitentiae tempus, cujus imminuendi potestas erat penes episcopum, modo causa aliqua gravis incidisset. Eamdem poenitentiae plenae notionem suppeditat Epist. LXII, in qua Cyprianus et alii cum eo episcopi de virginibus quae cum masculis deprehensae in eodem lecto fuerant, decernunt ut, «si poenitentiam hujus illiciti concubitus sui egerint et a se invicem recesserint, inspiciantur interim virgines ab obstetricibus diligenter, et si virgines inventae fuerint, accepta communicatione ad Ecclesiam admittantur . . . . ; si autem de eis aliqua corrupta fuerit deprehensa, agat poenitentiam plenam, quia quae hoc crimen admisit, non mariti sed Christi adultera est; et ideo aestimato justo tempore, postea exomologesi facta, ad Ecclesiam redeat.» Brevis ergo poenitentia integris virginibus imponitur, corruptis autem plena «et justo tempore aestimato:» et quemadmodum in concilio Carthaginiensi sancitum ut lapsi interim admitterentur, sacrificati poenitentiam plenam agerent, ita etiam hoc loco decernunt episcopi ut virgines interim inspiciantur, et integris in Ecclesiam admissis, corruptae poenitentiam plenam agant. 3º Si sacrificati per totum vitae tempus addicti poenitentiae fuissent, necesse non fuisset «ut examinarentur causae et voluntates et necessitates singulorum;» sed, ut observat Tillemontius, nullum prorsus discrimen, nullus delectus exstitisset.