V.—De Persecutione Decii Ejusque Initiis, Ac De Magno Lapsorum Et Confessorum Numero.

Electus in pace Cyprianus, ut ipse testatur Epist. LV, annum unum cui forte accedunt aliquot menses, in hoc rerum statu traduxit. Circa initium hujus anni 250, Novatus presbyter ob uxoris uterum calce percussum et partum abortione expressum, et alia scelera in judicium apud Cyprianum vocatus est; jamque aderat cognitionis dies, sed persecutio supervenit (Ep. XLIX) . Jactitat se Pearsonius hoc presbyteri conjugati exemplo: sed tamen uxorem non duxit Novatus tum cum esset presbyter, nec si presbyter retinuit, idcirco Ecclesiae vetitum ex continentium numero presbyteros eligere.

Cypriani virtutibus latissimum campum aperuit persecutio Decii, de qua nobis pauca dicenda sunt, antequam res a Cypriano his molestissimis temporibus gestas persequamur. Decius, occisis crudeliter Philippis et imperio occupato, nihil prius sibi aut potius faciendum esse duxit, quam ut in christianam religionem, quae sub Philippis ac superioribus imperatoribus mirum in modum creverat, omnes imperii sui conatus converteret. Coepit itaque et suo in Philippos odio, et Romanarum superstitionum, quarum ruinis hanc religionem superstrui videbat, desiderio in Christianorum sanguine parentari.

Persecutionem simul cum imperio Decii coeptam fuisse discimus ex locuplete teste, Dionysio Alexandrino, qui defendendae et tuendae in hac persecutione Ecclesiae plurimas partes sustinuit. «Sed continuo,» inquit apud Euseb. (Hist. lib. VI, cap. 41) , imperii illius erga nos benignissimi mutatio nobis nuntiata est, et gravissimus nobis minarum terror intentabatur. Jamque aderat edictum imperatoris, etc.» Idem testantur Lactantius in libro de Morte persec. c. 4, et Orosius lib. VI, c. 21. Quare, cum nullum exstet vestigium persecutionis ante mensem januarium 0087 anni 250, cujus mensis die vigesimo Fabianum papam Romae passum esse constat, non assentitur Tillemontius erudito Annalium Cyprianicarum auctori, qui Philippum mense Augusto anni 249 occisum esse, ac Decium mense julio exeunte purpuram sumpsisse existimat. Non immerito quidem statuitur Philippum utrumque periisse ante finem anni 249, nec septem annos imperasse, ut visum est Eusebio; quippe cum in Codice Justiniani (lib. IV, tit. 16) , extet rescriptum sub Decii nomine datum XIV kal. nov., Aemiliano et Aquilino coss., videntur ergo jam tum Philippi periisse; sed id mense augusto contigisse non probatur: quinetiam citat Tillemontius ex Cod. Justiniani (l. VI, tit. 36) legem a Philippo datam idib. octobr. eodem Aemiliano consule, cui non sine errore collega assignatur Peregrinus.

Sed, quaecumque Decio tribuantur imperii initia, negari non potest persecutionem initio anni 250 saeviisse. Caruerunt primordia crudelitate tormentorum, non id quidem omnibus in locis, sed saltem Carthagine, ubi primo confessoribus non aliae inflictae sunt poenae, quam carcer, exilium; sed, paucis mensibus elapsis, nullum abfuit cruciatus genus. Sic Aurelius, ut ait Cyprianus Ep. XXXIII, sub «oculis ante paucorum, quando extorris fiebat, congressus est; at postea meruit et in foro congredi clariore virtute, ut post magistratus etiam proconsulem vinceret et post exilium tormenta superaret.» Existimat Tillemontius persecutionem citius Romae quam in Africa saeviisse, ac Moysen et Maximum, presbyteros Romanos, jam in carcerem conjectos fuisse cum persecutio in Africa incoepit, quamvis post Fabiani papae martyrium conjecti fuerint, ut habetur in Bucherii Pontificali. Non sane repugnat ut persecutio citius Romae quam in provinciis eruperit; sed tamen Cypriani verba quibus vir doctissimus nititur, non id omnino demonstrant, quod ipsi videtur, confessores Romanos ante in carcerem conjectos fuisse quam Carthaginenses, sed tantum cruciatus et tormenta prius Romae incoepisse quam Carthagine. Sic enim loquitur Cyprianus in Epistola XXV, ad Moysem et Maximum et alios confessores: «Vos enim primores et duces ad nostri temporis praelium facti coelestis militiae signa movistis; vos spiritale certamen, quod nunc geri Deus voluit, vestris virtutibus imbuistis; vos surgentis belli impetus primos immobili robore atque inconcussa stabilitate fregistis: inde initia felicia pugnandi orta sunt; inde vincendi auspicia coeperunt. Contigit hic per tormenta consummari martyria: sed qui in congressione praecedens exemplum virtutis fratribus factus est, cum martyribus in honore communis est. Coronas vestras manu sertas inde huc tradidistis et de poculo salutari fratribus tradidistis.» Negat Tillemontius ex his verbis sequi Moysen et Maximum Romae omnium primos confessos esse, quippe cum Fabianus ante martyr obierit quam isti in carcerem conjicerentur, sed tantum hanc eos laudem ante Carthaginenses retulisse. Sed tamen neminem excipit 0088 Cyprianus, ac confessores ad quos scribebat, «primores et duces ad nostri temporis praelium» signa movisse declarat. Multo ergo satius est haec de martyrum constantia in cruciatibus perferendis, ut tota verborum complexio postulat, accipere.

Causam persecutionis repetit Cyprianus, in libro de Lapsis, ex Christianorum peccatis, quorum antiquam pietatem longa pax adeo corruperat, ut in plerisque pecuniae fames, deliciarum amor, fraudes et rapinae, matrimonia cum infidelibus, perjuria, inimicitiae et maledicta merito culparentur. Plurimos etiam episcopos infecerat corruptela, in quibus Cyprianus, non modo saecularium rerum procurationes et per alienas provincias negotiationis questuosae nundinas, sed etiam fraudes et rapinas et usuras castigat. Usus est Deus ad tot malorum emendationem Decii persecutione, quae et bonorum pietatem et constantiam mirifice exercuit, et eorum qui nomine magis quam vita christiani erant, ignaviam et interiores animi labes nudavit. Hoc enim habuit singulare haec persecutio, ut omnes omnino Christianos comprehenderet, saltem Carthagine, nec quisquam ex ea nisi aut Christi confessor egregius, aut simulacrorum perfidus cultor, vel libellaticus discederet. Nam singulis explorandae fidei praefiniebantur dies, ut ait Cyprianus in libro de Lapsis, (p. 182), sicque non solum qui sese audacter sistebat, sed etiam qui «professus intra diem non est, et patrimonio derelicto secessit, christianum se esse confessus est.» Itaque nihil erat medium: vel vita pro Christo profundenda erat aut saltem patrimonium projiciendum, vel utrumque cum scelere retinendum. Idem evenisse Alexandriae perspicitur ex Dionysio Alexandrino, apud Euseb. Hist. (l. 6, cap. 41) . Deplorant Romani confessores «multorum per totum pene orbem ruinas, et grande delictum per totum pene orbem incredibili vastatione grassatum» (Ep. XXVI) . «Aspice totum orbem pene vastatum, inquit Clerus Romanus (Ep. XXXI) , et ubique jacere dejectorum reliquias et ruinas. Deflet etiam Cyprianus Ep. VI, «infestam tempestatem,» quae ipsius plebem, maxima ex parte, «prostraverat, ac etiam cleri portionem perstrinxerat, quamvis serius clerici ceciderint. Non sine gravissimo dolore meminit in libro de Lapsis (p. 183), «ad prima statim verba minantis inimici, maximum fratrum numerum fidem suam prodidisse, nec prostratum esse persecutionis impetu, sed voluntario lapsu seipsum prostravisse. Non expectaverunt, inquit, saltem ut interrogati negarent, ut ascenderent apprehensi; ante aciem multi victi, sine congressione prostrati, nec hoc sibi reliquerunt, ut sacrificare idolis viderentur inviti; ultro ad forum currere, ad mortem sponte properare . . . . . Quid illi qui a magistratibus, vespera urgente, dilati sunt, quod ne eorum differretur interitus etiam rogaverunt? . . . Ac multis proprius interitus satis non fuit: hortamentis mutuis in exitium suum populus impulsus est, mors invicem lethali poculo propinata est.» Non omnium tamen lapsorum vita ante persecutionem illaudata fuit, testatur enim Cyprianus Ep. XXVII, 0089 nonnullos extitisse «de lapsis, humiles, et mites, et trementes et metuentes Deum, et qui in Ecclesia semper gloriose et granditer operati sunt, et opus suum Domino imputaverunt.» Magnum sane dedecus inussit nomini christiano tot hominum a Christi sacris ad daemonum aras currentium ignavia; sed alia ex parte, plurimum splendoris accessit non eorum solum fortitudine et constantia qui horrendos cruciatus et inaudita supplicia pro Christo superarunt, sed aliorum etiam innumerabilium prudenti fuga qui, cum opes suas projicere maluerint quam impiis jussis parere, inter confessores, Cypriano judice, numerantur. Quare, si numquam alias tanta lapsorum visa est multitudo, numquam etiam tantus confessorum extitit numerus: deinde vero, etsi persecutio ubique grassata est, non tamen ubique daemoni suae artes successerunt. Scribit enim Clerus Romanus Ep. III, ad clerum Carthaginensem, Romanam Ecclesiam stare fortem in fide, et quosdam tantum terrore compulsos ruisse. Illud etiam ad religionis laudem observandum est, paucissimos cecidisse episcopos, ac innumerabiles alios Ecclesiae navem inter horribiles procellas constanter gubernasse, et, pace reddita, sic lapsorum vulnera curasse, ut qui persecutioni Decii succubuerant, redintegrato certamine sub Gallo et Volusiano, vincerent, ut testatur auctor libri ad Novatianum haereticum.