XIV.—Scribit S. Cyprianus Ad Clerum De Ordinatione Saturi Et Optati.—Variae Lapsorum Ad Sanctum Cyprianum Litterae.—Clerus Removet A Communione Sua Gaium Diddensem.—Quo Tempore Litterae XXIII Et XXIX Scriptae?—De Cleri Romani Et Confessorum Litteris.

Postquam Saturum et Optatum clericos constituit Cyprianus, eosque Romam cum litteris misit, scribit ad clerum suum Epistolam XXIV, in qua rationem reddit cur novos clericos, inconsulto clero, creasset; quamquam ne id quidem, inconsulto clero, factum esse demonstrat; siquidem illos «jampridem, inquit, communi consilio clero proximos feceramus, quando aut Saturo die Paschae semel atque iterum lectionem dedimus, aut modo cum presbyteris doctoribus lectores diligenter probaremus, Optatum inter lectores doctorem audientium constituimus, examinantes 0111 an congruerent illis omnia quae esse debent in his qui ad clerum parabantur.» Sequentibus saeculis non clero solum proximi, sed etiam addicti erant et adscripti qui semel et iterum legerant. Hinc Augustinus Epist. LXIII, conscientiam Severi implorat «utrum homo qui in ecclesia meae, inquit, dispensationi credita jam legere coeperat, et non semel, sed iterum et tertio, non fuisse lector possit aut debeat judicari.» Decretum in concilio Milevitano an. 402, ut quicumque in ecclesia vel semel legerit, ab alia ecclesia non teneatur.

Fatetur se nescire Tillemontius quas litteras designet Cyprianus initio hujus Epistolae XXIV, ubi sic loquitur: «Ne quid conscientiam vestram lateret, fratres charissimi, quid mihi scriptum sit quidque ego rescripserim, utriusque epistolae vobis exemplum misi, et credo vobis id quod rescripsi non displicere.» Sed, cum Cyprianus in Epistola XXVII, quae paulo post hanc vigesimam quartam scripta est, testetur nuper sibi scripsisse quosdam «de lapsis humiles et mites, et trementes et metuentes Deum, et qui in Ecclesia semper gloriose et granditer operati sunt;» seque illis gratulatum esse ac Dominum dignatum esse «ostendere quid ejusmodi et tales servi de ejus benignitate mereantur;» libenter crediderim hanc lapsorum epistolam et Cypriani responsionem simul ad clerum Carthaginem missas esse cum Epistola XXIV. Non eadem exstitit in omnibus lapsis animi moderatio. Quidam enim ad Cyprianum scripserunt «pacem non dandam sibi postulantes, sed quasi jam datam sibi vindicantes (Epist. XXIX) ,» et, quod Cypriani indignationem maxime commovit, sic scribebant ut «Ecclesiae nomine litteras facerent.» Scripsit ad eos Cyprianus Epistolam XXVII, ut eorum temeritatem reprimeret.

Circa idem tempus certiorem illum fecit clerus Carthaginensis se ex consilio episcoporum qui aderant, cum Gaio Diddensi, ejusque diacono communicandum non censuisse, quia communicaverant cum lapsis eorumque oblationes obtulerant, et ab episcopis semel atque iterum moniti perstiterant. Laudat Cyprianus cleri sui constantiam, jubet ut epistolam quam ad eos scribebat (est autem vigesima octava) episcopis legant, ac si quis de presbyteris aut diaconibus suis, vel etiam de peregrinis communicare cum lapsis audeat, a communione sua arceatur. Cum autem consultus etiam a clero fuisset de Philomeno et Fortunato hypodiaconis et Favorino acolytho, qui, cum medio tempore discessissent, nuper redierant, tempus hujus rei dijudicandae nondum esse existimavit, eo quod multi adhuc de clero abessent, ac singulorum tractanda esset et limanda penitus ratio non tantum cum collegis, sed et cum plebe ipsa universa. Itaque statuit ut «interim se a divisione mensurna tantum contineant, non quasi a ministerio ecclesiastico privati esse videantur, sed ut integris omnibus ad nostrum, inquit, praesentiam differantur.» Tum Cyprianus his de rebus Romam scribit Epistolam XXIX, per Fortunatum hypodiaconum, simulque 0112 mittit et lapsorum epistolam et responsum suum, et quas postea ad clerum rescripserat.

Sic autem inter se nexae sunt tres illae litterae, nempe XV, XXIII, XXIX, quas Romam misit Cyprianus, ut pene continenter scriptae videantur. Non dubium est quin Epistola XXIII, per Saturum et Optatum missa sit, antequam Clerus Romanus respondisset Epistolae XV; siquidem utique Clerus Romanus eodem exemplo respondit. Quinetiam postrema, quae per Fortunatum missa est, ante scripta videtur quam Cyprianus litteras Romanorum accepisset. Nam procul dubio pro summa sua humanitate gratias illis egisset quod sibi in molestissimis rebus tanto solatio exstitissent. Deinde vero, quemadmodum Cyprianus per Saturum et Optatum scribens dicebat: «Post factas ad vos litteras . . . . . aliud accessit, quod nec ipsum latere vos debuit;» sic etiam in epistola per Fortunatum missa dixit: «Posteaquam ad vos litteras feci, quas misi per Saturum lectorem et Optatum hypodiaconum, fratres nostri de quorumdam prospecta temeritate, qui poenitentiam agere et Deo satisfacere detrectant, litteras ad me fecerunt.» Quamobrem, cum sese proxime consecutae sint ejusmodi litterae, immerito postremas rejicit Pearsonius in mensem octobrem; neque enim tam sero collocandae sunt, ut quae ante acceptum epistolae Julio ineunte scriptae responsum missae fuerint. Atque ipsa etiam Cleri Romani responsio nimis sero collocari videtur mense septembri. Multa enim concurrebant cur cito Romani responderent: perturbatio ecclesiae Carthaginensis celerem medicinam postulabat; detrahenda erat Cypriano molestia, quam illi Romanorum silentium et iniquae suspiciones attulerant. Probabilius ergo est ipso mense augusto venisse praeclarissimas illas Cleri Romani et confessorum litteras, quae sunt apud Pam. XXXI et XXIV, ac tum Epistolae XV, quam Cyprianus purgandi sui causa scripserat, tum etiam illi quam postea per Saturum et Optatum misit, eximiam responsionem continent. Novatianus, ut perspicitur ex Epist. LII Cypriani (p. 67), scripsit hanc epistolam XXXI, quacum Clerus Romanus simul ad Cyprianum misit litteras Ecclesiae Romanae nomine in Siciliam scriptas.

Tantum solatii ex his Cleri Romani et confessorum litteris percepit Cyprianus, easque omnibus adeo utiles fore judicavit, ut Saturo, qui eas videtur Roma retulisse, mandaverit ut singulis desiderantibus describendi potestatem faceret. Illas etiam ad clerum suum misit cum iis quas Romam ipse scripserat, simul praecipiens (per Epistolam XXXII) ut et sua scripta et illorum rescripta fratribus innotescant; sed et, si qui de peregrinis episcopi vel presbyteri vel diacones praesentes fuerint vel supervenerint, haec omnia audiant, et si exempla epistolarum transcribere et ad suos perferre voluerint, facultatem transcriptionis accipiant. Discimus ex Epistola LII Cypriani has Cleri Romani litteras per totum mundum missas fuisse, et in notitiam ecclesiis omnibus et universis fratribus perlatas fuisse. Hinc declarat in Ep. XL, 0113 quae scripta est initio an. 251, semel placuisse «tam nobis, inquit, quam confessoribus et clericis urbicis, item universis episcopis vel in nostra provincia vel trans mare constitutis, ut nihil innovetur circa lapsorum causam, nisi omnes in unum convenerimus, etc.» Non multo post Clerus Romanus in eamdem sententiam respondit litteris Cypriani, quae scriptae quidem, ut jam diximus, antequam Saturus rediisset, sed tamen postquam ille Roma profectus fuerat, in hanc urbem a Fortunato subdiacono perlatae, necessitatem Clero Romano attulerunt iterum scribendi. Haec Epistola apud Pam. est XXX. Sub finem epistolae gratias agunt Cypriano quod suo more de iis quae ad Privatum Lambesitanum spectant nuntiaverit. Declarant etiam ante illius litteras fraudem callidi hominis latere non potuisse. «Nam, cum antehac, inquiunt, quidam ex ipsius nequitiae cohorte venisset vexillarius Privati Futurus et fraudulenter litteras a nobis elicere curaret, nec quid esset latuit, nec litteras quas volebat accepit.» Scripserat ergo Cyprianus aliquam de hoc Privato epistolam, de quo nihil prorsus exstat in tribus litteris quas commemoravimus; sed haec epistola cum multis aliis intercidit. Non dubium est quin hae Romanorum epistolae magno usui Cypriano fuerint in his rerum difficultatibus; atque haec forte causa exstitit cur in epistolis quas reliquo hujus anni tempore scriptas recensebimus, non iidem curarum aculei Cyprianum pungere videantur, compressis videlicet ad tempus seditiosis et nefaria consilia tacite intendentibus, quae anno sequenti ineunte perficere conati sunt.