XX.—Quo Tempore Erupit Schisma Novatiani.

Sed non parvi interest ad rerum a Cypriano gestarum ordinem, quo tempore schisma conflaverit Novatianus, quo tempore ordinationem susceperit inquirere. Opinati sunt Valesius et Pearsonius eadem schismatis initia fuisse ac anni 251. Tillemontius ante ordinationem Cornelii id contigisse negat. Magni est momenti in utraque sententia testimonium Cornelii in epistola ad Fabium Antiochenum, ubi S. Pontifex testatur S. Moysem martyrem, dum adhuc 0126 in vivis esset, Novatiano et quinque presbyteris communionem denegasse. Unde, cum inter utrosque conveniat S. Moysem sic egisse cum Novatiano palam et aperte schismatico, Valesius et Pearsonius concludunt schisma cum anno 251 incoepisse, quia S. Moyses initio hujus anni in carcere obiit, ut est in vetusto Bucherii Pontificum catalogo: Tillemontius vero, cum certo teneat schisma ante ordinationem Cornelii non erupisse, mortem Moysis, quem Cornelius nuper martyrio perfunctum fuisse dicit, in mensem novembrem rejicit ejusdem anni 251. Sic mediam inter utrosque viam inibo, ut ex utraque sententia aliquid assumam, aliquid etiam refellam. Etsi enim schisma ante Cornelii ordinationem erupisse non credam, videtur tamen multo ante occultis molitionibus informatum et praeparatum, ita ut necessitatem non afferat S. Moysis martyrii cum Tillemontio differendi, nec mors S. Moysis schisma ad initium anni 251, cum Valesio et Pearsonio referre cogat.

Necessariis rationibus pugnat Tillemontius nullum Romae schisma ante Cornelii ordinationem exstitisse. 1º S. Pacianus Ep. II (pp. 56 et 60) et auctor libri ad Novatianum haereticum, declarant Novatianum concepta ex Cornelii episcopatu invidia in schisma impulsum fuisse. 2º Novatum, qui schisma Carthagine conflabat mense martio aut saltem februario, perabsurde Pearsonius mense januario, Valesius februario Romam transferunt. Denique repugnat ut schisma Romae exortum ecclesia Africana tamdiu ignoraverit, nec ante ad sedandam dissensionem miserit legatos, quam de Cornelii electione certior facta fuisset. Difficile est profecto his rationibus non assentiri.

Verum nec Tillemontio nec ipsius adversariis favet Cornelii testimonium, sed potius probat S. Moysem in Novatiano non apertum schisma, sed occultas machinationes multis improbe factis conjunctas condemnasse. Sic loquitur S. Pontifex apud Euseb. (l. VI, c. 43) : Ὄν καὶ Μωσἤς ὁ μακάριος μάρτυς, παρ᾽ ἡμῖν ἔναγχος μαρτυρὴσας καλήν τινα καὶ θαυμαστὴν μαρτυρίαν· ἔτι ὢν ἐν κόσμῳ, κατιδὼν αὐτοῦ τὴν θρασύτητα καὶ τὴν ἀπόνοιαν, ἀκοινώνητον ἐποίησε σὺν τοῖς πέντε πρεσβυτέροις τοῖς ἅμα αὐτφ ἀποσχίσασιν ἑαυτοὺς τῆς ἐκκλησίας. «Quem etiam (Novatianum) Moses, inquit, beatissimus martyr, qui nuper apud nos egregio et admirando martyrio perfunctus est, dum adhuc in vivis esset audaciam ejus ac furorem perspectum habens, a communione sua separavit cum quinque presbyteris, qui se pariter cum illo ab Ecclesiae corpore abruperant.» Frustra vir eruditus ex his verbis, «nuper martyrio functus,» rem ante unum aut alterum mensem contigisse colligit, cum ejusmodi loquendi ratio his quae ante decem menses vel etiam ante annum contigerunt, aptari possit. His autem verbis, «cum quinque presbyteris, qui se pariter cum illo ab Ecclesiae corpore abruperant,» fateor negatam apertis schismaticis communionem indicari. Sed graecae voces sic optime redduntur, «cum quinque presbyteris 0127 qui se pariter cum illo ab Ecclesia abruperunt.» Sic autem interpretando, non videtur schisma praecessisse negatam a Moyse communionem, sed potius subsecutum esse.

Multa in eodem testimonio hanc interpretationem confirmant. 1º Factum Moysis sic narrat Cornelius, sic ejus testimonio utitur, ut et laudem ei tribuat, quae ipsi communis non sit cum omnibus, et Novatiano ignominiam non levem inurat. Porro nec sancto martyri magna laus fuisset homines aperto schismate implicatos, et tot episcopis, tot presbyteris ac plebi pene universae detestatos, ad communionem suam non admittere; nec ipsis schismaticis totius orbis communione exclusis magnum opprobrium fuisset unius martyris amissa communio. Deinde vero cum Novatianus schismaticos conventus cum suis ageret, an tunc eum cum S. Moyse communicare voluisse et repulsam tulisse dicemus? Non videtur aptum ad eam rem tempus. 2º Non dicit Cornelius communionem Novatiano negatam fuisse ob apertum schisma, sed quod ejus audaciam et furorem perspiceret Moyses. Satis multa improbe fecerat Novatianus, ut cum eo sic ageret Moyses, in primis quod in persecutione a diaconis monitus ut fratribus succurreret, non jam amplius presbyterum se esse velle dixerat. Haec illa fuit audacia Novatiani, hic furor: ad quem cum accederet nefaria consiliorum conjunctio cum quinque presbyteris, non difficile fuit S. Moysi quid ad Ecclesiae perniciem meditarentur prospicere, nec mirum si cum eis communicare noluit. 3º Si communionem manifestis schismaticis S. Moyses denegasset, non solum quinque presbyteros, sed etiam confessores qui Novatiano sese dederant, eadem sententia notasset. Nam quatuor confessores «de carcere prodeuntes schismaticus et haereticus error» exceperat, ut ait Cyprianus Ep. LI, eosque sibi ab initio sociaverat.» Novatianus, teste Cornelio apud Euseb. (lib. VI, c. 43) , in hos Novatiani gregales idem esse debuit qui in quinque presbyteros erat; sed tamen quinque tantum presbyteris communionem negat. Quod argumento est eum in Novatiano non apertum schisma, non manifestum cum Cornelio et omnibus episcopis Cornelio adhaerentibus bellum condemnasse, sed nefarias molitiones, et inita cum quinque presbyteris Ecclesiae perturbandae consilia, quae, pluribus Novatiani vitiis addita, Moysem deterruerunt quominus cum eo communicaret. 4º Martyrium Moysis non videtur mense novembri, ut existimat Tillemontius, sed potius ante ordinationem Cornelii contigisse. Constat martyres e carcere solutos fuisse cum Cornelius ordinatus est. Cur ergo solus Moyses particeps illius pacis non fuisset, quae tam diu negatam eligendi episcopi copiam fecit? Deinde vero Moyses non in carcere obiit, ut est in Bucherii catalogo, sed sanguinem pro Christo profudit, ut demonstrat Tillemontius ex verbis Cornelii, qui eum praeclaro et admirando martyrio perfunctum declarat. Porro ab ordinatione Cornelii usque ad mensem novembrem, non videtur Christianorum sanguis Romae 0128 fusus fuisse. Sedebat intrepidus Cornelius «Romae in sacerdotali cathedra eo tempore, cum tyrannus infestus sacerdotibus Dei fanda atque infanda comminaretur, cum multo patientus et tolerabilius audiret levari adversus se aemulum principem, quam Romae constitui Dei sacerdotem,» ait Cyprianus, Epist. LII (p. 69) . Quamobrem, aut Decius per totum illud tempus crudelitatis suae satietatem capere non potuit, aut id in reditum suum differebat. Cum ergo Cornelius evaserit, cui tamen potissimum infensus erat Decius, non videtur Moyses praeclaro et admirando martyrio perfunctus mense novembri, sed potius mense januario, ut est in vetusto Bucherii catalogo, vel certe ante finem persecutionis, ante ordinationem Cornelii et apertum schisma Novatiani.