XXI.—Quo Tempore Ordinatus Novatianus.

De ordinatione Novatiani non una est criticorum sententia. Pearsonius ipso mense junio ordinatum fuisse Novatianum putat, ejusque legatos julio ineunte Carthaginem venisse: Tillemontius id contigisse contendit post comprobatam universae Africae judicio ordinationem Cornelii. Non leves rationes persuadent facinus admissum fuisse antequam Africa ordinationem Cornelii testimoniis suis confirmaret. Sed, antequam id probare incipiam, obiter observabo Pearsonium in his quae ad Cornelii ordinationem spectant dispensandis minus accurate versari. Ait enim «mense junio jam affecto Cyprianum accepisse Cornelii et collegarum litteras.» Sed ex his quae jam diximus ac deinceps dicemus, perspicitur episcopos Afros, acceptis Cornelii litteris, desiderasse ipsius collegarum litteras, ac tum demum ad firmandam Cornelii ordinationem incubuisse, cum has collegarum litteras legati retulerunt. Cum autem ordinatus fuerit mense Junio Cornelius, legati post acceptum hujus rei nuntium ab Afris missi, redire mense junio cum litteris non potuerunt.

Quod autem spectat ad ordinationem Novatiani, facile probatur adversus Tillemontium hoc scelus commissum fuisse paulo post ordinationem Cornelii, ac forte etiam ipso mense junio exeunte, ut visum est Pearsonio. Nam legati a Novatiano missi in Africam venerunt antequam Roma rediissent Caldonius et Fortunatus, quos episcopi Africani in hanc urbem ad pacandas dissensiones miserant. Res est in promptu ex Epistola XLI, ubi narrat Cyprianus legatos Novatiani, statim atque Carthaginem venerunt et Novatianum episcopum factum nuntiarunt, a communione prohibitos fuisse, «refutatis interim ac retusis quae obstinate ac pertinaciter asserere tentabant.» Deinde haec addit: «Nam et ego et collegae plurimi qui ad me convenerant, expectavimus adventum collegarum nostrorum Caldonii et Fortunati, quos ad te nuper et coepiscopos nostros qui ordinationi tuae affuerant, legatos miseramus, ut, eis adventantibus et rei gestae veritatem reportantibus, majore auctoritate et lucida per eos probatione, partis adversae improbitas frangeretur.» Liquet ergo Novatiani legatos 0129 reditum Africanorum praesulum celeritate superasse, eosque interim communione prohibitos fuisse dum legatorum reditus exspectatur. Qui postquam redierunt, iisque supervenerunt duo alii episcopi Pompeius et Stephanus, qui Cornelii ordinationi interfuerant, tum vero et litteris Italorum episcoporum quas legati attulerant, et Pompeii et Stephani testimoniis sic illustrata et confirmata res est, «ut nec necesse fuerit audiri ultra eos qui a Novatiano venerant missi.» Similiter in Epistola XLII narrat Cyprianus episcopos Africanos, postquam diversa pars episcopum sibi constituit, acceptis litteris tam Cornelii quam collegarum, «item adventantibus bonis viris, Pompeio et Stephano, a quibus haec omnia cum laetitia communi asserta sunt firmiter et probata,» tum demum litteras ad Cornelium direxisse. Ergo Novatiani legati ante Carthaginem missi sunt quam Caldonius et Fortunatus Roma profecti fuissent, vel forte etiam antequam Romam pervenissent. Nam, si res oculis suis vidissent, cur litteris tantum quas attulerunt, ac non potius eorum quoque testimonio niteretur Cyprianus, quemadmodum Pompeii et Stephani testimonio nititur? Praeterea testatur Cyprianus in Ep. XLI se «ex litteris, quas secum ferebant legati Novatiani et ex eorum sermone atque asseveratione, Novatianum episcopum factum» comperisse. Unde patet primum hujus rei nuntium a legatis Novatiani allatum fuisse, nec quemquam in Africa horrendum scelus ante eorum adventum suspicatum fuisse. Ex quo etiam confirmatur quod jam diximus, eos advenisse non solum ante Pompeium et Stephanum a «quibus haec omnia asserta et probata,» nempe episcopum constitutum esse a seditiosis «contra sacramentum semel traditum divinae dispositionis et catholicae unitatis,» sed etiam ante Caldonium et Fortunatum. Nam in litteris quas Caldonius et Fortunatus a Cornelio ejusque collegis attulerunt, scripta erant, ut testatur Cornelius Epist. XLVI, multa quae praecesserant a confessoribus Novatiano adhaerentibus designata, quaeque redeuntes ad Ecclesiam non sine lacrymis confessi sunt, in his «circumventos commisisse se schismatica et haeresis auctores fuisse, ut paterentur ei (Novatiano) manus quasi in episcopum imponi.» At si ejusmodi litterae adventum legatorum Novatiani occupassent, non ex his legatis Cyprianus et alii episcopi primum episcopatus a Novatiano arrepti nuntium accepissent.

Non potest ergo defendi sententia Tillemontii, nec ulla prorsus ratione accuratissimus scriptor ordinationem Novatiani post reditum legatorum Africae collocat. Illud autem multo improbabilius, quod Ecclesiam, saltem Africanam, in comprobando Cornelii episcopatu jam consensisse ait cum Novatianus ordinatus est. Haec Africanae ecclesiae consensio tum demum enituit cum episcopia Cypriano ejusque collegis qui Carthagine aderant, de tota re admoniti litteras ad Cornelium scripserunt. Sed, antequam Cyprianus episcopos Africanos de rebus Romanae Ecclesiae certiores faceret, Primitivum presbyterum Romam misit cum 0130 Epistola XLI, ut quomodo excepti essent Carthagine legati Novatiani nuntiaret. De suis enim in universam Africam litteris non loquitur nisi in Epistola XLII, per Mettium hypodiaconum, et Nicephorum acolythum, qui Primitivum subsecuti sunt, perlata. «Sed et per provinciam nostram, inquit, haec eadem collegis singulis in notitiam perferentes, ab his quoque fratres nostros cum litteris dirigendos esse mandavimus.» Tum cum autem Africani episcopi a Cypriano admoniti scriberent ad Cornelium, jam redierat Primitivus presbyter cum litteris Cornelii, quibus respondens Cyprianus ait (Ep. Xlx) : «Placuit ut per omnes omnino istic positos litterae fierent, sicuti sunt, etc.» Igitur ab ordinatione Novatiani ad consessum Africae in comprobando episcopatu Cornelii multa intercesserunt, adventus legatorum Novatiani, reditus legatorum Africae, itus et reditus Primitivi presbyteri.

Nititur 1º Tillemontius his Cypriani verbis ex Ep. LII: «Quo (Petri loco) occupato de Dei voluntate, atque omnium nostrum consensione firmato, quisquis jam episcopus fieri voluerit, foris fiat necesse est.» Unde concludit jam ab omnibus episcopis aut saltem ab Africanis jura Cornelii fuisse firmata cum Novatianus ordinatus est. Sed minus animadvertit doctissimus criticus Cyprianum loqui de eo rerum statu qui tum erat. Cum enim consensus universi orbis ad defensionem Cornelii conspiraret, nec tamen conatibus suis desisteret Novatianus, merito Cyprianus hunc illi consensum opponit, atque hoc argumento non tam illius ordinationem quam obstinatum in illa retinenda animum oppugnat. Hic in eadem Epistola LII, de Novatiani ordinatione loquens, hoc tantum ei objicit, quod «episcopo in Ecclesia a sexdecim episcopis facto adulter atque extraneus episcopus fieri a desertoribus per ambitum» conatus sit. Similiter legatis Novatiani non totius orbis consensum objiciebat Cyprianus, sed testimonium collegarum a quibus ordinatus fuerat Cornelius, litteris a Caldonio et Fortunato allatis consignatum, ut perspicitur ex Ep. XLI.

Quaerit 2º Tillemontius cur ordinatio Novatiani statim ab Africanis rejecta sit «ut illicita et contra Ecclesiam facta,» ejusque legati communione prohibiti, si nondum ordinationem Cornelii episcopi Africani comprobaverant. Sed facilis et expedita responsio. Nam Cyprianus, ut modo vidimus, numquam dubitavit quin legitima esset ordinatio Cornelii; sed, acceptis ex utraque parte litteris, omnia ad reditum legatorum integra servari voluit, ut nullum discordiae locum relinqueret. Quare minime mirum si maxima indignatione commotus est statim atque de nefaria Novatiani ordinatione cognovit.

3º Existimat Tillemontius ex Epistola LXVII colligi posse Novatianum, cum in Africam legatos misit, jam Ecclesiae hostem judicatum fuisse, aut saltem Cornelium jam tum in universa Africa pro legitimo Romae episcopo habitum fuisse. At nihil ejusmodi legere est in Epistola LXVII. Ait quidem Cyprianus 0131 Novatianum olim hostem Ecclesiae judicatum, et cum in Africam legatos misisset, hinc a concilio plurimorum sacerdotum sententiam retulisse. Addit cum nuper retusum et refutatum et per totum orbem a sacerdotibus Dei abstentum. At ei non exprobrat quod ordinatus fuerit cum jam Cornelii episcopatus totius orbis auctoritate confirmatus esset, sed quod, «Cornelio in catholica Ecclesia de Dei judicio et cleri ac populi suffragio ordinato, profanum altare erigere et adulteram cathedram collocare, et sacrilega contra verum sacerdotem sacrificia offerre tentaverit.»

4º Denique observat Tillemontius Antonianum, ad quem scripsit Cyprianus Epistolam LII, jam ex consilio Cypriani amplexum fuisse communionem Cornelii antequam litteris Novatiani commotus iniquas de Cornelio ac Cypriano suspiciones acciperet. Verum hoc Antoniani exemplo sententia Tillemontii prorsus evertitur. Scripserat enim Antonianus ad Cyprianum non solum se «cum Cornelio unum tenere consensum, sed etiam cum Novatiano non communicare.» Simul ergo et Cornelii ordinationem comprobavit, et Novatianum illius aemulum rejecit. Quod autem Novatiani litteras serius videtur legisse, postquam videlicet hortatu Cypriani jam suam cum Cornelio communionem declaraverat, id facile conciliatur. Nam legati Novatiani cum Carthagine rejecti fuissent, oppidatim per civitates discurrere coeperunt; ac proinde fieri potuit, ut tardius ad Antonianum venirent. Praeterea aliam postea legationem aliasque litteras misit Novatianus, de quibus Cyprianum loqui non repugnat.