XXIII.—Novi Conatus Novatiani.—Reditus Confessorum Romanorum In Ecclesiam Hortatu Cypriani: Id Ante Concilium Romanum Anni 251 Contigisse Ostenditur.

Cum Maximus, Longinus et Machaeus, Novatiani legati, a Cypriano ejusque collegis expulsi fuissent, alios in Africam misit Novatianus, nempe Nicostratum et Novatum et Evaristum et Primum et Dionysium. Cyprianum ea de re monuit Cornelius litteris per Augendum confessorem missis, quae non exstant. Non multo post, alia occasione oblata, iterum per Nicephorum acolythum scripsit ad Cyprianum epistolam inter Cyprianicas XLVIII, in qua rogat ut ipsius opera omnibus coepiscopis et fratribus innotescat Nicostratum multorum criminum reum, et non solum patronae suae carnali, cujus rationes gessit, fraudes et rapinas fecisse, verum etiam ecclesiae deposita non modica abstulisse; Evaristum vero auctorem schismatis fuisse, et successorem plebi cui ante praefuerat, Zetum in locum ejus episcopum esse constitutum. Postridie quam venerant legati Novatiani, supervenit Nicephorus acolythus cum litteris Cornelii, ex quibus Cyprianus didicit et alios episcopos docuit quae ad Nicostratum et Evaristum attinebant. Postea gratias egit Cornelio per Epistolam XLIX.

Sed idem Nicephorus alias litteras multo laetiores attulit, quibus Cyprianum Cornelius de reditu quatuor confessorum Maximi, Urbani, Sidonii et Macharii certiorem faciebat. Cum quidam fratres nuntiassent confessores ad sanitatem reverti, ac postea Urbanus et Sidonius ad presbyteros venissent, affirmantes Maximum presbyterum et confessorem secum pariter cupere in Ecclesiam redire, placuit Cornelio ut ex ipsorum ore et confessione quae per legationem mandaverant audirentur. Qui cum venissent et a presbyteris quae gesserant exigerentur, circumventos se esse affirmaverunt, nec quid in litteris ipsorum nomine per omnes ecclesias missis inesset se scisse, atque ut abolerentur et e memoria tellerentur quae praecesserant deprecati sunt. Omni actu ad Cornelium perlato, jussit contrahi presbyterium: adfuerunt episcopi quinque, et re ad deliberandum proposita, sententiae a singulis dictae, quas Cornelius suis ad Cyprianum litteris subjecit. His ita gestis, venerunt in presbyterium quatuor confessores et plerique fratres, qui se eis adjunxerant, summis precibus desiderantes ut ea quae ante fuerant gesta in oblivionem caderent. Cum autem magnus fraternitatis concursus factus fuisset, una vox erat omnium gratias Deo agentium, ait Cornelius, gaudium pectoris lacrymis exprimentes, complectentes eos quasi eo die poena carceris fuissent liberati. Confessores declararunt se Cornelium sanctissimae Ecclesiae catholicae episcopum agnoscere, confessi sunt se imposturam passos ac circumventos esse, sed tamen sinceram mentem suam semper in Ecclesia fuisse; quippe cum non ignorarent unum Deum esse, unum Christum 0134 Dominum ac unum Spiritum sanctum, unum Episcopum in Ecclesia catholica esse debere. His rebus permotus Cornelius Maximum presbyterum locum suum jussit agnoscere, caeteros cum ingenti populi suffragio recepit, ac omnia remisit Deo omnipotenti. Haec autem eadem hora, eodem momento ad Cyprianum per scripta transmisit, nempe per epistolam inter Cyprianicas XLVI, ac Nicephorum acolythum descendere ad navigandum destinantem statim dimisit. Carthaginensem ecclesiam laetitia perfuderunt litterae Cornelii; nec dubium quin eas Cyprianus ad caeteras Africae ecclesias miserit, ut rogaverat Cornelius, cui respondit per Epistolam XLVII. Scripserunt etiam confessores ad Cyprianum, eorumque epistola est inter Cyprianicas L. His respondit Cyprianus per Epistolam LII. Quae autem ex litteris Cornelii desumpta narravimus, ea probant non solos confessores rediisse. Venerunt cum illis in presbyterium «plerique fratres qui se eis adjunxerant;» quod quidem non videtur de plebe catholica pro confessoribus deprecante intelligi posse. Postea enim narrat Cornelius fraternitatis concursum; quem tum demum factum indicat fuisse cum omnem hunc actum populo insinuandum judicavit; difficile est sane ut confessores qui multos auctoritate sua abstraxerant, nullos in redeundo socios et imitatores haberent. Cornelii verba non aliter interpretatus est Cyprianus: «Quanto majus est gaudium, inquit (Ep. XLVII) , et in terris pariter et in coelo super confessoribus ad Ecclesiam Dei cum gloria sua et cum laude redeuntibus, et redeundi viam caeteris exempli sui fide et probatione facientibus! Hic enim quosdam fratres nostros error induxerat, quod sibi communicationem confessorum sequi viderentur. Quo errore sublato, lux omnium pectoribus infusa est, et Ecclesia catholica nec scindi nec dividi posse monstrata est.» Unde mirum videtur cur Cyprianum Tillemontius de solis confessoribus locutum existimet. Tota res ab eodem erudito scriptore sic narratur, quasi uno et eodem die transacta fuerit. Sed tamen ex his Cornelii verbis, «adfuerunt etiam episcopi quinque, qui et hodie praesentes fuerunt,» duos dies insumptos fuisse patet, quorum prior deliberationem habuit de recipiendis confessoribus, postridie vero absoluta et perfecta, magno fraternitatis concursu, quae pridie constituta fuerant.

Insignem hunc eventum Tillemontius et Pearsonius ad mensem novembrem hujus anni 251 referendum putant, post concilium Romanum, quod hoc anno 251 Cornelius cum sexaginta episcopis habuit mense octobri, ut placet Pearsonio, vel etiam multo citius, ut existimat Tillemontius, ac ante Novatiani ordinationem. Sed non tam sero quatuor illi confessores, aut saltem ante concilium Romanum, rediisse in Ecclesiam videntur.

Reditus confessorum paucis diebus subsecutus est novam legationem Novatiani. «Novato enim illinc a vobis discedente, ait Cyprianus (Ep. XLIX) , id est, 0135 procella et turbine recedente, ex parte illic quies facta est.» Porro a prima legatione ad hanc novam non multum intercessit temporis: nam «prostratus virtutibus Dei» Novatianus, ut ait Cornelius (Ep. XLVIII) , «cum Maximus et Longinus et Machaeus fuissent expulsi a Cypriano ejusque collegis, denuo resurrexit.» Quibus ex verbis patet Novatianum non a julio mense ad novembrem feriatum esse, sed accepta damna protinus reparare voluisse, missis peritioribus magisque industriis legatis. Ergo reditus confessorum, qui novae legationis profectionem proxime contingit, non potest in mensem novembrem rejici. Deinde vero Nicephorus, ille acolythus qui utramque epistolam et de nova legatione et de reditu confessorum attulit, non videtur clericus fuisse Romanus, sed potius ipse ille Nicephorus acolythus quem Cyprianus julio exeunte, vel augusto ineunte cum Mettio subdiacono Romam miserat. Sic enim de illo Cornelius loquitur Ep. XLVI: «Haec igitur, frater charissime, eadem hora, eodem momento ad te per scripta transmisimus, et Nicephorum acolythum, descendere ad navigandum destinantem, ad vos statim dimisi.» Quibus ex verbis patet hunc clericum non data opera a Cornelio missum fuisse, sed potius, cum, pefectis rebus quarum causa venerat, rediret, sanctum Pontificem oblata occasione usum esse. Hinc jam ei perferendam epistolam dederat de novis tentamentis Novatiani, sed minime necessariam, aut quae clericum mitti postularet, siquidem jam missus ea de re fuerat Augendus confessor, nec necesse erat alium postea mittere qui idem nuntiaret. Porro, si is est Nicephorus acolythus qui cum Mettio Epistolam XLII Cypriani pertulit, frustra illius reditus ad mensem novembrem differtur. Parvi refert quod in litteris Cornelii nulla fiat mentio de Mettio subdiacono, quocum Nicephorus acolythus profectus fuerat Carthagine; nam similiter Mettius, ut supra vidimus in Epistola XLIII, solus nominatur, quamvis socius ei adjunctus esset Nicephorus.

Quod spectat ad concilium Romanum, reditu confessorum omnino posterius videtur. Nullum prorsus hujus concilii vestigium in litteris Romam aut Carthaginem missis intra illud tempus quod a Cornelii ordinatione ad reditum confessorum effluxit. Legati Caldonius et Fortunatus, qui Carthaginem post Novatiani ordinationem rediere, non amplius quam sexdecim episcoporum litteras attulerunt. Quis ergo credat jam tum ordinationem Cornelii in concilio LX episcoporum confirmatam fuisse, ut suspicatur Tillemontius? Praeterea hoc concilium, teste Eusebio (lib. VI, cap. 43) , decrevit «Novatum quidem et eos qui una cum ipso sese insolenter extulerant, et quicumque inhumanissimae et a fraterna charitate alienae ejus opinioni consentire praesumserant, alienos ab Ecclesia habendos esse.» At confessores sic se ante reditum gessere, sic redeuntes excepti sunt, ut excommunicati fuisse non videantur a concilio sexaginta episcoporum: nam, si ab hac synodo 0136 in judicium vocati et excommunicati in schismate obduruissent, an dicere potuissent circumventos se esse et imposturam passos, ac mentem suam semper in Ecclesia fuisse? quis credat Cornelium sic eos recepturum fuisse, ut omnia remitteret Deo omnipotenti? non sic agi solet cum hominibus jam judicatis et excommunicatis. Posterius ergo concilium reditu confessorum: sed tamen non multo posterius; nam gravissimae causae suberant cur cito haberetur, tum ut Novatiani partes penitus frangerentur, tum ut lapsorum causa, quae ad concilium rejecta fuerat, dijudicaretur.