XXVIII.—De Libris Et Epistolis Post Persecutionem Scriptis Sub Valeriano Atque In Primordiis Stephani Papae, Anno 253 Et 254.

Non multo post Lucii martyrium, quod contigit die quinto martii hujus anni 253, electus est Stephanus, forte quia jam tum Christianos respirare sinebant motus in imperio excitati. Nam mense maio, ut doctissimis criticis videtur, ultio sanguinis Christianorum in Gallo enituit, quem sui milites, cum repellendo Aemiliano, qui jam Italiam occupaverat, imparem viderent, imperio et vita spoliarunt. Cum autem Aemilianus ipse circa augustum mensem a militibus, qui imperium detulerant occisus fuisset, imperio potitus est nemine interpellante Valerianus, cujus aequitate et eximio favore summa pax Ecclesiae affulsit. Sed, sedata persecutionis procella, pestis ingravescebat. Quamobrem Cyprianus, cum animadverteret «in plebe quosdam vel imbecillitate animi, vel fidei parvitate, vel dulcedine saecularis vitae, vel sexus mollitie, vel, quod majus est, veritatis errore, minus stare fortiter, nec pectoris sui divinum atque invictum robur exerere,» non praetermisit occasionem docendae veritatis, ac praestantissimum de Mortalitate librum scripsit, in quo demonstrat ejus esse mortem timere qui ad Christum ire nolit, eos autem qui vere in Christum credunt, laetari debere cum ad Christum vocantur. Narrat episcopum quemdam, qui petebat ut e morbo evaderet, increpitum esse in visione: «Nobis quoque ipsis, inquit (p. 234) , minimis et extremis quoties revelatum est, quam frequenter et manifeste de Dei dignatione praeceptum est ut contestarer assidue et publice praedicarem fratres nostros non esse lugendos accersitione Dominica de saeculo liberatos!» Hunc librum sic designat Pontius post opus adversus Gentiles et ante libros de Opere et Eleemosyna ac de Patientia: «A quo Christiani mollioris affectus circa amissionem suorum aut, quod magis est, fidei parvioris consolarentur spe futurorum.» Scriptus videtur in pace sub Valeriano: nulla enim inest significatio persecutionis cum peste conjunctae; quinetiam Cyprianus hac calamitate Christianos armari et praeparari declarat, ut fortiter se gerant cum persecutio venerit. «Excedunt 0150 ecce in pace, inquit, tutae cum gloria sua virgines . . . . . , accenduntur tepidi, constringuntur remissi, excitantur, ignavi, desertores compelluntur ut redeant, gentiles coguntur ut credant, vetus fidelium populus ad quietem vocatur, ad aciem recens et copiosus exercitus robore fortiore colligitur, pugnaturus sine metu mortis cum praelium venerit, qui ad militiam tempore mortalitatis accedit.» Hinc etiam nonnulli metum suum hoc nomine praetexebant, quod sibi pestis occasionem martyrii praeriperet; qua excusatione uti non potuissent, si qua tunc persecutio aditum ad martyrium aperuisset.

Hunc tamen librum sub Gallo scriptum existimat Pearsonius, anno 252, «quia argumentum ab instante persecutione et antichristo veniente ductum late persequitur» Cyprianus. Sed, cum S. martyr jamdudum crederet mundi finem et antichristi adventum instare, hanc opinionem in ipsa etiam pace retinere debuit, cum praesertim lues quae tum grassabatur, una esse videretur ex rebus mundi finem antecessuris. Hinc eadem mundi pereuntis et antichristi appropinquantis suspiciones in libris et epistolis post persecutionem scriptis, ut in libro de Unit. Eccles. (pp. 199 et 200) , et in Epistola LXVIII, de Basilide et Martiale (p. 120) . Probabilius ergo est librum de Mortalitate sub Valeriano scriptum esse anno 253 aut 254.

Liber de Opere et Eleemosyna post librum de Mortalitate a Pontio proxime recensetur, ac proinde sub Valeriano scriptus est. Pacis tempus designat haec libri conclusio: «Si expeditos, si celeres, inquit Cyprianus, si in hoc operis agone currentes dies nos vel redditionis vel persecutionis invenerit, nusquam Dominus meritis nostris ad praemium deerit. In pace vincentibus coronam candidam pro operibus dabit, in persecutione purpuream pro passione geminabit.»

Ad initium anni 254 refertur Epistola LXIX, quam ad Florentium Pupianum scripsit Cyprianus, cum jam sex annis ecclesiam Carthaginensem gubernaret. Pupianus ille ante persecutionem in Ecclesia fuerat et communicaverat cum Cypriano; sed postea, schismaticis se adjungens, «infanda, turpia, etiam gentilibus exsecranda,» de Cypriano temere crediderat. Quin etiam litteras ad eum scribere ausus est, in quibus judicem se episcopi sui constituens, dicebat sacerdotes humiles esse debere, scrupulum sibi esse tollendum de animo in quem inciderat, Ecclesiam propter Cyprianum portionem sui in disperso habere, omnes qui cum eo communicabant, polluto illius ore pollutos esse, et spem vitae aeternae communicationis illius contagione perdidisse. Cyprianus innocentiam suam ea quae episcopum decebat gravitate et constantia defendit, et impudenti obtrectatori, si temeritatis et superbiae atque insolentiae vel sero poenitentiam agere coeperit, veniam offert; «Manente tamen, inquit, apud nos divinae censurae respectu et metu, ut prius Dominum meum consulam an tibi pace in 0151 dari et te ad communicationem Ecclesiae suae admitti sua ostensione et admonitione permittit.» Ex his patet hunc hominem non episcopum fuisse, ut nonnulli sibi finxerunt, sed laicum Cypriani jurisdictioni subjectum; cui tamen sese nefario schismate subtraxerat. Nec verisimilior eorum opinio qui Pupianum aliquid in persecutione passum esse contendunt, quia dicit ei Cyprianus (p. 121) : «Ne forte claritatis et martyrii tui dignitas nostra communicatione maculetur.» Et p. 122: «Persecutio enim veniens te ad summam martyrii sublimitatem provexit, me autem proscriptionis onere depressit cum publice legeretur: Si quis tenet vel possidet de bonis Caecilii Cypriani episcopi Christianorum.» Sed in his verbis manifesta est ironia; nec absimili modo Dionysius Alexandrinus Germani calumnias refellit: «Sed fortasse Germanus,» inquit apud Euseb. (lib. VII, c. 11) , «multis fidei confessionibus gloriatur, multa praedicare potest adversus se gesta.» Quinetiam indicat Cyprianus non defuturam reprehensioni materiam, si de rebus a Pupiano in persecutione et in pace gestis inquiratur. «De iis autem, inquit (p. 124) , quae tu egisti vel in persecutione vel in pace, stultum est ut velim te judicare, quando tu magis judicem te nostri constitueris.»

Non dubium est quin in Stephani papae primordiis, ac pace sub Valeriano vigente Cyprianus epistolas LXVII et LXVIII scripserit. Sexagesimae septimae haec fuit occasio: Marcianus, Arelatensis episcopus, cum se Novatiano adjunxisset atque ab Ecclesiae catholicae unitate discessisset, servis Dei poenitentibus et dolentibus et Ecclesiam lacrymis et gemitu et dolore pulsantibus divinae pietatis subsidia claudebat; et cum ab episcopis nondum abstentus videretur, jactabat se et praedicabat quod, Novatiano studens et ejus pervicaciam sequens, a communione se episcoporum segregasset. Scripsit ea de re semel et iterum ad Cyprianum Faustinus Lugdunensis. Ejus litteris acceptis, Cyprianus scribit ad Stephanum papam, eumque etiam atque etiam hortatur ut plenissimas litteras in provinciam et ad plebem Arelate consistentem dirigat, quibus abstento Marciano alius in ejus locum substituatur; et cum multi ex fratribus annis superioribus sine pace excesserint, vel caeteris subveniatur qui supersunt, qui et diebus ac noctibus ingemiscunt. Rogat etiam ut sibi significet quis in locum Marciani Arelate fuerit substitutus, ut sciat ad quem fratres dirigere et cui scribere debeat. Hanc epistolam Cypriano Launoius abjudicavit, sed ejus opinio sic inter eruditos explosa est, ut actum agat qui eam refellere velit.

Circa idem tempus alia res in Hispaniis gesta charitatem Cypriani, quae Africae finibus non continebatur, ad succurrendum exteris ecclesiis commovit. Duo episcopi, Basilides et Martialis, ob gravissima delicta depositi sacerdotium jure ablatum sibi vindicare audebant. Uterque nefando idololatriae libello contaminatus; Basilides adhuc insuper, praeter libelli maculam, cum in infirmitate decumberet in Deum 0152 blasphemaverat, et se blasphemasse confessus fuerat, et episcopatum pro conscientiae suae vulnere sponte deponens, ad agendam poenitentiam conversus fuerat, Deum deprecans, et satis gratulans si sibi vel laico communicare contingeret. Martialis quoque, praeter gentilium turpia et lutulenta convivia in collegio diu frequentata, et filios in eodem collegio exterarum gentium more apud profana sepulchra depositos et alienigenis consepultos, actis etiam publice habitis apud procuratorem ducenarium obtemperasse se idololatriae et Christum negasse contestatus fuerat. Cum uterque ob haec et multa alia delicta depositus fuisset, Basilides, cujus in locum Sabinus de universae fraternitatis suffragio et de episcoporum judicio substitutus fuerat, Romam pergens, Stephanum longe positum et gestae rei ac veritatis ignarum fefellit, ut exambiret reponi se injuste in episcopatum de quo fuerat jure depositus. Nominatim non dicit Cyprianus Martialem quoque Romam contendisse, sed id satis indicat cum ait: «Sed nec Martiali potest profuisse fallacia, quominus ipse quoque delictis gravibus involutus episcopatum tenere non possit.»

Videntur episcopi nonnulli in Hispania depositis illis episcopis favisse, sed Ecclesiae Legionis et Asturicae et Emeritae scripserunt ea de re ad episcopos Africanos, ac legatos miserunt Sabinum et Felicem, quos probabile est in Basilidis et Martialis locum substitutos fuisse. Alius Felix de Caesaraugusta, quem Cyprianus fidei cultorem ac veritatis defensorem vocat, litteris suis confirmavit quiquid ecclesiae illae scripserant ac legatis mandaverant. Lectae sunt litterae et auditi legati in concilio XXXVII episcoporum. Cyprianus qui praeerat et alii episcopi responderunt per epistolam LXVIII, Basilidis non tam abolita esse quam cumulata delicta, nec rescindi posse ordinationem jure perfectam; neque etiam Martiali fallaciam prodesse posse; frustra tales episcopatum sibi usurpare conari, cum manifestum sit ejusmodi homines nec Ecclesiae Christi praeesse posse, nec Deo sacrificia offerre debere. Indignationem suam significant adversus episcopos qui depositis collegis favebant, ac plebi ipsi denuntiant cum talibus communicandum non esse, eorumque contactibus pollui qui cum illis illicita communicatione miscentur. Quae quidem sententia non modo habenas non laxat licentiae populari, sed etiam eam refrenat, ne arbitratu suo judicium de episcopo suo ferat, aut legitime ordinatum ab aliis episcopis rejiciens, aut legitime depositum retinens.