XXX.—Ordo Et Series Rerum In Africa Gestarum Anno 255 Et 256, Usque Ad Concilium Tertium Carthaginense.

De initiis hujus dissensionis in Africa non valde laborandum; nam tota res in conjecturis posita. Pearsonius primum concilium Carthaginense revocat ad autumnum anni 255. Tillemontius, qui omnia intra spatium anni 256 concludit, non improbat Pearsonium; nec forte improbetur si quis ab ipso anni 255 initio controversiam deducat. Hoc tantum statuere possumus prius inter se decertasse Afros quam cum Stephano. In Epistola ad Numidus refelluntur «qui haereticos asserunt.» Tangit eosdem Cyprianus in Epistola ad Quintum. «Nescio etenim, inquit, qua praesumptione ducuntur quidam de collegis nostris, ut putent eos quid apud haereticos 0156 tincti sunt, quando ad nos venerint, baptizari non oportere.» Nec tamen hac institutorum varietate pax et gratia dissiluere, ut ex Epistola ad Stephanum perspicitur. «Caeterum scimus, inquit Cyprianus, quosdam quod semel imbiberint nolle deponere,» nec propositum «suum facile mutare, sed salvo inter collegas pacis et concordiae vinculo quaedam propria, quae apud se semel sint usurpata, retinere.» Nonnullos ex Africa episcopos petere videntur haec Cypriani verba in Ep. ad Jubaianum: «Et nunc apud quosdam de nostris haereticorum baptisma occupatum asseritur.» Per eumdem Jubaianum venit in Cypriani manus epistola adversus rebaptizantes scripta. Sed ea nec a Stephano papa, nec ab ullo ex transmarinis episcopis (tunc enim recta via Carthaginem ad Cyprianum pervenisset), sed ab Afrorum aliquo videtur elucubrata. Ipse etiam Jubaianus non omnino assentiebatur Cypriano, sed aversum rebaptizationi animum significabat, quia Novatianenses, si quos ex Catholicis in partes suas allicerent, horrendo eos scelere rebaptizabant.

Decem et octo episcopi Numidae occasionem Cypriano primi dederunt sententiae suae palam et aperte praedicandae. Etsi enim baptisma ab haereticis administratum rejicere solebant, tamen cum synodus Carthagine haberetur, consulendam illam duxerunt «de iis qui apud haereticos et schismaticos baptizari videntur, an ad Ecclesiam catholicam, quae una est, venientes baptizari debeant.» Cyprianus et alii episcopi, numero XXXI, ut patet ex titulo Epistolae LXX, laudant Numidas quod «et ipsi veritatem et firmitatem catholicae regulae teneant, seque illis assentiri profitentur neminem foris baptizari extra Ecclesiam posse.» Non multo post consultus eadem de re Cyprianus a Quinto in Mauritania episcopo per Lucianum presbyterum, scripsit ad eum Epistolam LXXI atque ut sciret «quid in concilio coepiscopi cum compresbyteris qui aderant,» censuissent, ejusdem epistolae exemplum illi misit.

Neque etiam multum effluxit temporis inter hanc epistolam et concilium secundum Carthaginense, «in quo multa quidem prolata atque transacta sunt,» sed illud in primis, quod Stephano papae Cyprianus LXX episcoporum qui cum ipso sederant nomine perscribit eos qui apud haereticos vel schismaticos tincti sunt, redeuntes ad Ecclesiam baptizari oportere. Id Cyprianus testatur «diligenter nuper expressum» fuisse, cum in epistola ad Quintum, tum in litteris ad episcopos Numidas. Utriusque epistolae exemplum mittit Stephano cum Epistola LXXII. Addit in eodem concilio statutum esse consensu et auctoritate communi «ut etiam si qui presbyteri aut diaconi, qui vel in Ecclesia catholica prius ordinati fuerint, et postmodum perfidi ac rebelles contra Ecclesiam steterint, vel apud haereticos a pseudoepiscopis et antichristis contra Christi ordinationem profana ordinatione promoti sint, et contra altare unum atque divinum sacrificia foris falsa ac sacrilega offerre conati sint, eos quoque 0157 hac conditione suscipi cum revertuntur, ut communicent laici, et satis habeant quod admittuntur ad pacem qui hostes pacis exstiterint, nec debere eos revertentes ea apud nos ordinationis et honoris arma retinere quibus contra nos pugnaverint.»

Ad hoc tempus referre cogor legationem episcoporum quos concilium Africanum ad Stephanum misit. Hos legatos episcopos, ait Firmilianus, sic suscepit Stephanus, «ut eos nec ad sermonem saltem colloquii communis admitteret, adhuc insuper . . . . praeciperet fraternitati universae ne quis eos in domum suam reciperet, ut venientibus non solum pax et communio, sed et tectum et hospitium negaretur» (p. 150) . Queritur etiam Firmilianus quod Cyprianum Stephanus «pseudochristum et pseudoapostolum et dolosum operarium» diceret (p. 151) . Haec profecto incredibilia essent, nisi niterentur duorum hominum testimonio, quibus fides derogari non possit, Firmilianum dico et Cyprianum, qui Firmiliani epistolam latine reddidit, aut saltem auctoritate sua evulgavit. Sed examinanda nobis sunt singula Firmiliani verba, tum ne illius querelis, quae sua sponte satis graves sunt, aliquid addatur, tum ut quo tempore et modo haec acta sint dijudicemus.

Illud primo perspicere mihi videor, hos legatos non maxima celeritate venisse, sed famam eorum adventus praenuntiam fuisse. Vetuit enim Stephanus ne quis eos domo exciperet, «ut venientibus non solum pax et communio, sed et tectum et hospitium negaretur.» Nondum ergo venerant cum haec Stephanus ediceret, cui spatium dederunt tum de ipsorum adventu, tum de rebus in concilio gestis cognoscendi. Atque inde colligo hanc legationem non posse ad tertium concilium Carthaginense referri, quamvis Tillemontio secus videatur. Constat enim Rogatianum a Cypriano in Cappadociam missum non fuisse nisi postquam legati episcopi Roma reversi sunt. Sed cum concilium tertium Carthaginense calendis septembris celebratum fuerit, ac Rogatianus, teste Firmiliano, redire festinaverit, quia hibernum tempus urgebat, quomodo fieri potuit ut post concilium episcopi legati Romam irent ac redirent, ac post eorum reditum Rogatianus in Cappadociam missus, redeundi ante hiemem spatium haberet? Fatetur Tillemontius haec non facile fieri potuisse; sed tamen non repugnare contendit, posito videlicet utramque legationem itum et reditum accelerasse. At videmus episcoporum qui Romam missi sunt, adventum non valde celerem sed potius tardum extitisse; quod quidem si animadvertisset Tillemontius, credo aliter judicaturum fuisse. Praeterea, cum Stephanus in Epistola ad Cyprianum, quae ante concilium tertium missa est, abstinendos putet rebaptizantes, valde dubito an hoc concilium legatos episcopos ejusmodi periculo exposuisset, ut eis Romae communio negaretur. Probabilius ergo est legationem post secundum concilium missam fuisse.

Illud etiam ex verbis Firmiliani deduci potest, edictum 0158 Stephani non omnino in rem collatum fuisse. 1º Incredibile est in tam sancta Ecclesia commissum, ut legati episcopi negatum a fratribus hospitium apud infideles quaererent. 2º Distinguit Firmilianus tectum et hospitium a pace et communione et sermone colloquii communis: declarat conceptis verbis episcopos «nec ad sermonem saltem colloquii communis» admissos fuisse: quod autem spectat ad tectum et hospitium, minas tantum et jussa exprobrat, non rem ipsam, quam tamen non videtur omissurus fuisse si hoc etiam humanitatis officio caruissent. 3º Verisimile est in Ecclesia Romana, quae sanctis presbyteris abundabat, aliquos tunc exstitisse qui se Stephanum inter et Cyprianum medios interponerent; ac si minus impetrarent a Stephano ut legatos ad communionem et colloquium admitteret, saltem eum deterrerent quominus hospitio eos excipi vetaret. Neque enim aptiori tempore collocare possumus quod ait Dionysius (apud Euseb. Hist., lib. VII, c. 5) in epist. ad Xystum: καὶ τοῖς ἀγαπητοῖς δὲ ἡμῶν καὶ συμπρεσβυτέροις Διονυσίῳ καὶ Φιλήμονι, συμψήφοις πρότερον Στεφάνῳ γενομένοις, καὶ περὶ τῶν αὐτῶν μοι γράφουσι· πρότερον μὲν ὀλίγα, καὶ νῦν δὲ διὰ πλείονων ἐπέστειλα. «Sed et charissimis fratribus et compresbyteris Dionysio ac Philemoni, qui prius Stephano assensi fuerant, deque iisdem rebus ad me scripserant, antea quidem breviter, nunc vero pluribus verbis scripsi.» Liquet ex his verbis Dionysium et Philemonem, cum antea in omnibus Stephano assentirentur, postea ab eo aliqua in re dissensisse. Perabsurde autem Launoius (tom. VIII, p. 603) ex his concludit hos duos presbyteros, cum antea Baptismum ab haereticis datum non rejicerent, postea in Cypriani sententiam concessisse. Perpaucos fore arbitror qui Launoii conjecturam non explodant. Non enim hic tam agitur de dogmate quam de dogmatis defendendi ratione: nec Stephani doctrinam improbat Dionysius, quippe cum illam ipse sequeretur, sed in eo lenitatem et animi moderationem requirit. Quapropter, cum ait Dionysium et Philemonem Stephano prius assensisse, deque iisdem rebus ad se scripsisse; id accipi debet de hac Stephani sententia, non communicandum esse cum Heleno et Firmiliano, et aliis rebaptizantibus; quae praecipua fuit et discordiarum origo, et curarum ac sollicitudinum Dionysii materia. Quod si Stephani agendi rationem Dionysius et Philemon probare aliquando desierunt, tum maxime videntur id fecisse cum eum ad extremas illas discordiae significationes efferri viderunt; nec immerito eorum sapientia mitigatum existimamus edictum Stephani, quod ne ipse quidem Firmilianus ad exitum perductum fuisse dicit, ut legatis episcopis tectum et hospitium negaretur.

Jam vero Tillemontii rationibus non difficile est respondere. Verisimile esse non putat Stephanum ad primum decreti Africani nuntium tam vehementer exarsisse. Sed haec difficultas, quae Tillemontio, dissensionem in Africa incoepisse existimanti, magna videbatur, ex his quae de Oriente diximus evanescit. Nec jam mirum est si Stephano, his quae ipsi 0159 cum Asiaticis intercesserant accenso, novas faces doloris Africana decreta admoverunt.

Quaerit etiam Tillemontius cur Stephanus ad Cyprianum scripserit, si legatos, nec ad communionem nec ad colloquium admisit. At minime repugnat ut duo illi quos diximus presbyteri a sancto Pontifice impetrarent ut saltem ad Cyprianum scriberet; quamquam Stephanus, cum his in litteris rebaptizantes abstinendos putet, non multum videtur a sua in legatos agendi ratione discedere.

Illud etiam argumenti loco sumit Tillemontius, quod Cyprianus in concilio tertio Carthaginensi nihil de his in legatos injuriis dixerit: unde scriptor doctissimus concludit legationem post concilium tertium collocandam esse. Sed hoc silentium lenitati, quae summa fuit in Cypriano, tribuendum. In litteris autem ad Pompeium, in quibus Stephani epistola refellitur, nonnulla S. Martyri durius in Stephanum dicta exciderunt, quae in tanta animi moderatione conceptum ex maximis contumeliis dolorem indicant. Idem probant haec verba ex Epist. ad Jubaianum, quae ante concilium tertium ac non multo post secundum scripta est: «Cur praevaricatores veritatis,» inquit (p. 133) , «cur proditores unitatis existimamur?»

Legationem proxime secuta est epistola ad Jubaianum episcopum. Is consuluerat Cyprianum de baptismo ab haereticis dato, simulque miserat epistolam non a se sed ab alio scriptam adversus sententiam Cypriani. Refellit hanc epistolam Cyprianus, et summo studio colligit quidquid ad causae suae defensionem valere existimabat, servata semper animi moderatione et charitate, qua nihil antiquius habebat. Mittit etiam Jubaiano exemplum epistolae ad Numidas et ad Quintum, ac forte etiam proximae synodi decreta, de qua sic loquitur: «Et nunc quoque cum in unum convenissemus tam provinciae Africae quam Numidiae episcopi numero septuaginta et unus, hoc idem denuo sententia nostra firmavimus» (p. 120) . Ex quibus patet hanc epistolam non multo post concilium scriptam fuisse, sed tamen postquam a Stephano litterae venissent: nam in Ep. ad Stephanum testatur Cyprianus nonnullos a se dissentire, «sed salvo inter collegas pacis et concordiae vinculo.» Contra in Ep. ad Jubaianum ait (p. 129) : «Cur praevaricatores veritatis, cur proditores unitatis existimamur» (pag. 132) . Jam tum ergo desiderabat in adversariis suis pacis et concordiae studium quod scribens ad Stephanum laudaverat.

Misit Jubaiano aliud munus, libellum de bono Patientiae, de quo sic loquitur (p. 137) : «Servatur a nobis patienter et leniter charitas animi, collegii honor, vinculum fidei et concordia sacerdotii. Propter hoc etiam libellum de bono Patientiae, quantum valuit nostra mediocritas, permittente Domino et inspirante, conscripsimus, quem ad te pro mutua dilectione transmisimus.» Praeclare observarunt eruditi viri tam attemperate scriptum esse hunc librum, ut controversiam quae tunc fervebat, non magis attigerit 0160 Cyprianus, quam si nulla prorsus exstitisset. Non multo post alium librum de Zelo et Livore scripsit eodem consilio. Uterque recensetur a Pontio post librum de Opere et Eleemosyna.

Cum litterae Stephani in Africam perlatae fuissent, Pompeius Sabratensis episcopus, idem, ut verisimile est, qui ordinationi S. Cornelii interfuerat, significavit Cypriano cupidum se esse epistolae Stephani videndae. Morem ei gerit Cyprianus, atque hanc epistolam refellit paulo commotior, quod Stephanus «sacerdotes Dei veritatem Christi et Ecclesiae unitatem tuentes abstinendos» putaret (Ep. LXXIV) . Simul Pompeio misit exempla aliarum epistolarum in quibus de baptizandis haereticis disseruerat.

Liber de Baptismo haereticorum, cujus auctor episcopus erat, ut alias probabimus, tam indignis conviciis Cyprianum appetit, ut scriptum esse non dubitem post illud tempus quo Cyprianus ad Stephanum scribens, iis a quibus dissentiebat, servatae charitatis et concordiae testimonium tribuebat.

Scripta etiam Epistola LXXV ad Magnum, postquam disputationis aestus nonnullos ex Cypriani adversariis in convicia et maledicta abripuerat. Quod enim eos «pertinaces et indociles» vocat; quod ait «praevaricatores fidei atque Ecclesiae proditores intra ipsa septa Ecclesiae contra Ecclesiam stare,» declarat haec oratio illius dolorem, quod animi moderationem et unitatis studium, cui maxime consultum volebat, in omnibus adversariis non reperiret. Hanc tamen epistolam Baronius et Pearsonius primam omnium de Baptismo scriptam volunt, quia in ea Cyprianus priores epistolas non commemorat. Sed ne haec quidem epistola in litteris ad Quintum et Jubaianum et alios memoratur. Praeterea videtur Magnus, ut observat Tillemontius, priores epistolas Cypriani notas et perspectas habuisse; assentiebatur enim ei in omnibus, ac unus tantum illius animo scrupulus insidebat, an inter caeteros haereticos ii qui a Novatiano veniebant, baptizandi essent.

Quaesierat etiam Magnus quid Cypriano de illis videretur «qui in infirmitate et languore gratiam Dei consequuntur, an habendi sint legitimi christiani,» eo quod aqua salutari non loti sint, sed perfusi. Respondet Cyprianus ejusmodi homines legitimos esse christianos, ac parvi referre quod perfusi aut aspersi fuerint. Sic autem eos carpit qui baptisma haereticorum probant, et Baptismo ecclesiastico majestatem suam et sanctitatem derogabant, ut Romanam Ecclesiam non obscure designet, in qua notum est clinicos a clero exclusos fuisse.