XXXI.—De Concilio Tertio Carthaginensi—Mittit Cyprianus Rogatianum Diaconum Ad Firmilianum.—De Epistola Firmiliani Ad Cyprianum.

Immoderata adversariorum studia justissimam metuendi causam attulerant Cypriano ne quid vulneris unitati Ecclesiae inureretur. Quare, ut tanto malo occurrat, 0161 frequentius quam antea concilium cogit, et cum episcopis nonnullis exterarum gentium consilia fovendae pacis et unitatis conjungit.

Quo autem anno habita sit haec synodus operae pretium est inquirere. Tota res pendet ex morte Stephani papae; nam, cum nemo dubitet quin die secunda Augusti obierit, necesse est ut concilium Carthaginense tertium, quod eo adhuc vivente calendis septembris habitum est, uno ante illius mortem anno habitum dicatur. Satis autem inter omnes convenit Stephanum ordinatum fuisse anno 253, sed alii duos tantum annos sedisse, et anno 255 mortuum esse existimant: alii quatuor ei pontificatus annos tribuunt, ejusque mortem referunt ad annum 257. Posterior sententia, quam Tillemontius et Pearsonius secuti sunt, solutior et explicatior videtur. Nam, si mors Stephani referatur ad an. 255, concilium tertium Carthaginense referendum erit ad calendas septembris anni 254, simulque concurrent Stephani cum Afris et cum Orientalibus concertationes, quas temporibus divisas esse probavimus. Huc accedunt rationum momenta, quibus Tillemontius et Pearsonius nituntur; illud inprimis, quod Firmilianus in Epistola ad Cyprianum testetur «ante viginti et duos fere annos temporibus post Alexandrum imperatorem multas accidisse calamitates per Cappadociam et per Pontum, ut ex hoc persecutio quoque gravis adversum nos Christiani nominis fieret.» Quamobrem, cum Alexander mortuus sit anno 235, annus ab ejus morte vigesimus secundus idem prorsus ac 256, ac proinde hoc maxime anno fervebat dissidium de Baptismo nondumque Stephanus obierat. 2º Si mortuus fuisset Stephanus anno 255, quomodo Cyprianus, qui anno 258 idibus septembris vitam pro Christo profudit, tamdiu conticuisset in re tanti momenti? Nihil enim per totum illud tempus assignari posset quod ab eo aut ad causae suae defensionem, aut ad rerum pacificationem factum diceretur. Sed, si controversia de Baptismo ad annum 256 referatur, non valde mirum videbitur quod Cyprianus post tertium Carthaginense concilium, post scriptas ad Firmilianum litteras, conticuerit, quia persecutio, quae cum anno 257 incoepit, his rebus agitandis locum non relinquebat. 3º Pluribus argumentis probat Tillemontius S. Stephanum martyrem obiisse; et cum persecutio non exarserit nisi anno 257, inde concludit sancti illius papae mortem ad mensem augustum ejusdem anni referendam esse, ac proinde concilium Carthaginense tertium, quod eo adhuc vivente celebratum est, et litteras Cypriani ad Firmilianum, quae pariter sub hoc Pontifice scriptae sunt, ad annum 256 pertinere.

Praecipuae difficultates quae hanc Tillemontii et Pearsonii sententiam obstruebant, solvi posse videntur ex his quae modo observavimus de dissensione serius in Africa quam in Oriente exorta. Hac enim notata distinctione, nihil jam officit auctoritas Eusebii, nec necesse est accurato scriptori naevum absurdum affingere. Fatetur Tillemontius non facile explicari 0162 posse cur Dionysius Alexandrinus, si Xystus ne toto quidem anno praefuit, tres tamen ad eum litteras dederit, idque persecutionis et exsilii molestiis detentus, cum ad Stephanum illius decessorem, sub quo acriores erant discordiae, semel tantum scripsisset. Haec difficultas, quae prima specie de Stephani annis aliquid demendum et Xysto addendum suadet, non leviter imminuitur si Dionysius de rebus Orientalibus ad Stephanum ac postea de Africanis ad Xystum scripsisse dicatur. Nam, cum dissidium Stephani cum Orientalibus non illud quidem compositum fuisset, sed tamen demitigatum, ac istis consuetudinem suam pacifice retinentibus bellum, ut ita dicam, in Africam postea translatum fuisset; minime mirum si Dionysius non amplius ad Stephanum scripsit, nec ante studium suum ad res pacificandas exsuscitavit quam de rebus Afrorum, qui illius opem fortasse serius implorarunt, certo cognovisset.

Exstant acta hujus tertii concilii Carthaginensis, cui adfuerunt ex provincia Africa, Numidia et Mauritania episcopi LXXXV, vel etiam LXXXVII si numerentur duo absentes, Pompeius Sabratensis et Dioga Leptimagnensis, qui vices suas Natali ab Oea commiserant. Cum ergo in unum convenissent calendis septembris cum presbyteris et diaconis, praesente etiam plebis maxima parte, lectae sunt litterae Jubaiani ad Cyprianum, item Cypriani ad Jubaianum et quas post modum Cypriano Jubaianus rescripserat. Tum Cyprianus hortatus est ut sententiam libere ac pacifice dicerent, «neminem judicantes, aut a jure communionis aliquem, si diversum senserit, amoventes. Neque enim quisquam nostrum, aiebat, episcopum se esse episcoporum constituit, aut tyrannico terrore ad obsequendi necessitatem collegas suos adigit:» quibus verbis Stephanum notari observat Baronius. Idem omnes uno ore pronuntiarunt, ac ultimus omnium Cyprianus sententiam suam in Epistola ad Jubaianum plenissime expressam fuisse declaravit.

Stabilitam hoc consilio inter Afros unitatem novis praesidiis communire statuit Cyprianus. Rogatianum diaconum misit cum litteris ad Firmilianum, quibus eum de dissensione cum Stephano certiorem faciebat. Videtur etiam misisse quae de baptismo haereticorum ad alios scripserat; nam Firmilianus laudat illius adversus Stephanum responsa, ac nonnulla refert quae in epistola ad Jubaianum leguntur. Pergrata acciderunt Firmiliano scripta Cypriani, quae quidem se quasi sua propria suscepisse testatur, nec in transcursu legisse, sed saepe repetita memoriae mandasse. Sic autem respondet Cypriano, ut quae ab ipso dicta fuerant, retexat ad confirmandam veritatem, et quaedam addat ad cumulandam probationem. Sed raptim scribenti multa in Stephanum iracundius dicta exciderunt, quae fortasse pro eximia animi moderatione Firmilianus emendasset, nisi spatium relegendae, ut par erat, epistolae Rogatianus morae impatiens eripuisset. Haec autem Firmiliani epistola, quae latine reddita exstat inter Cyprianicas LXXV, sic Cypriani 0163 stylum redolet, ut non alium interpretem habuisse videatur.

Fidus interpres graecae linguae ingenium nonnullis in locis retinuit. Paulo post initium (p. 143) : «Contristantur (Angeli) quando vident diversas quorumdam mentes et scissas voluntates, quasi non tantum unum et eumdem Deum simul invocent, sed separatis et divisis ab invicem nec confabulatio jam possit esse aut sermo communis,» id est, quasi non tantum unum et eumdem Deum simul non invocent; quae postrema negatio nonnumquam omittitur apud Latinos sed saepius apud Graecos. (Pag. 145) : «Nisi si his episcopis quibus nunc minor fuit Paulus;» legendum putavit Pamelius «de quibus nunc:» sed manifestus est hellenismus, τούτοις ἐπισκόποις τοῖς νῦν, «his episcopis nunc existentibus.» Facilius hellenismus deprehenditur in his verbis (p. 147) : «Idem error est, daemonum fallacia ipsa est,» id est eadem.

Narrat Firmilianus (p. 146) , historiam mulieris a daemone afflatae, quae «etiam hoc frequenter ausa est, ut et invocatione non contemptibili sanctificare se panem et Eucharistiam facere simularet, et sacrificium Domino (non) sine sacramento solitae praedicationis offerret,» etc. Legit Rigaltius, cujus nota in edit. Oxon. apponitur, «solitae precationis». At nihil prorsus mutandum; haec enim accurate de graecis expressa sunt. Preces in sacrificio fieri solitae vocantur apud Basil. (Epist. CCXLI) ἐκκλησιαστικὰ κηρύγματα, «praedicationes ecclesiasticae.»

Cum existimaret Firmilianus adversarios suos in baptismo foris ab adultis suscepto Christi gratiam agnoscere, sic eos refellit (p. 147) : «Nam si non mentitur Apostolus dicens: Quotquot in Christo tincti estis, Christum induistis, utique qui illic in Christo baptizatus est, induit Christum: si autem induit Christum, accipere potuit et Spiritum sanctum, qui a Christo missus est, et frustra illi venienti ad accipiendum Spiritum manus imponitur, nisi si a Christo Spiritum induit, ut apud haereticos sit quidem Christus, non sit autem illic Spiritus sanctus.» Illud «nisi a Christo Spiritum induit,» idem valet ac post Christum; nec probabilis est conjectura Cauchii et Pamelii qui legendum putant, «nisi a Christo Spiritum non induit.»

Alium locum longe difficiliorem emendare conabor, De iis qui foris baptizati sine novo baptismo in Ecclesia obierunt, sic statuit Firmilianus (p. 149) : «Si de saeculo excesserunt, in eorum numero qui apud nos catechizati quidem sunt, sed priusquam baptizarentur obierunt, habentur. Non modo dicunt emolumentum veritatis et fidei, ad quam relicto errore pervenerant, etsi consummationem gratiae consecuti non sunt morte praeventi.» Existimat Rigaltius verbum «habent» reponendum post «habentur,» et sic emendat: «Habent, non modo discunt emolumentum veritatis et fidei,» sed multo aptius legi posset, «Habent non modicum emolumentum» pro «non modico dicunt aut non modo discunt.»