Articulus V. De variis in hunc librum annotationibus.

Variae sunt doctorum hominum in hunc, de quo disputamus, librum notae et observationes. Duas autem tantum Erasmus in illum reliquit, ac prima quidem demiratur quemdam maluisse hunc tractatum potius appellare, quam epistolam. Ibi vero adjecit Cyprianum videri sensisse mundum hunc senio reddi deteriorem. Sed quae de hujus scriptionis titulo annotavimus, satis ostendunt quo jure tractatus 0990A nomine inscribatur. Non solus porro auctor noster, sicuti infra videbimus, arbitratus est mundum senescere, et senio fieri deteriorem, seu potius illum non secus atque hominem, vexari senectutis infirmitatibus.

Plures sane, sed brevissimas in hunc librum Guillelmus Morellius edidit observationes, quibus nihil aliud egit, quam ut patefaceret quomodo Cypriani textus ex antiquis codicibus, aut sacrorum Bibliorum libris corrigendus sit. Unum vero dumtaxat animadvertit, videlicet Cyprianum ibi de Exorcistis facere sermonem, ubi de daemonibus, quos Christiani ex obsessorum corporibus ejiciebant, contra ethnicos disputavit. Sed nobis ille, sicuti infra dicendum, non de solis Exorcistis, sed omnibus plane 0990B Christianis loqui videtur.

Novem quoque supra quinquaginta Pamelius composuit in hunc librum notas: sed eae pleraeque omnes spectant illius textus corruptionem, aliis vero paucioribus dicta Cypriani aliorum veterum Scriptorum auctoritate, aut enucleare, aut confirmare nititur. Sed quia catholicae Ecclesiae documenta iis illustrare conatus est, non omnes Goulartio placuerunt. Eas itaque tentavit ad Calvinianae suae sectae placita reducere. Praeterea omnes ipsasmet Pamelii in hunc librum observationes recudi curavit, quibus paucas adjecit hac nota § Distinctas. Plerisque autem omnibus indicat varias quasdam unius manuscripti codicis, secum a Bovaeo communicati lectiones. Quinque enim dumtaxat iis adjecit, quarum prima nos 0990C monet in corruptione praesertim morum consistere mundi senectutem. Secunda vero observat longaevam priscorum hominum vitam confirmari diluvii generalis historia. Tertio dehinc animadvertit antiquas Christianorum preces ad Deum dirigi per Christum sine sanctorum invocatione. Sed ostendere debebat utrum eam Cyprianus alicubi saltem negaverit. Quarto fatetur veteres Christianos usos fuisse externo crucis Christi signo, sed sine superstitione, et ulla doctrinae de Christi merito imminutione. Bene quidem est, quod hujus venerandi signi usum comprobet. At quis umquam superstitiosum illius abusum probavit, aut doctrinam de Christi merito infirmari impune passus est? Denique variis antiquorum Ecclesiae Patrum testimoniis probat nullum post hanc 0990D vitam dari poenitentiae locum. Sed ibi pro genuina citat spuriam Justini martyris commentationem.

Paucas postea in hunc librum notas Rigaltius concinnavit, quae in ejus editione anno 1664, ab aliis in Orationem Dominicam non distinguuntur. Non plures quippe sunt, quam novemdecim. At novem ex illis exhibet Veronensis, uti diximus, codicis lectiones; aliis vero, quae, una excepta, brevissimae sunt, quaedam Cypriani verba explicare, aut confirmare conatur.

Duplex in Oxoniensi editione notarum, satis commodo ordine digestarum, genus est. Prioribus autem minori charactere excusis proferuntur variae codicum quidem manuscriptorum, sed neutiquam antiquarum 0991A editionum lectiones. Cur autem hae omissae sint, exploratum non habemus. Secundi vero generis notae ad explicandum et stabiliendum Cypriani textum conducunt. In his porro doctus ille vir laudandae procul dubio brevitati consuluit. Longiores caeteris sunt duae priores, quarum altera opinionem illorum refellit, qui opinantur Demetrianum fuisse Africae proconsulem. Altera vero respondet Lactantio, qui Cyprianum, ut supra diximus, ideo corripit, quia sacrae Scripturae auctoritate pugnavit adversus ethnicum hominem, qui illam plane penitusque rejiciebat, et aspernabatur, Dissimulare porro non possumus nonnullas minus quidem probandas esse quasdam eruditi sane editoris observationes, atque in primis penultimam, qua contendit rejectos a Cypriano purgatorios ignes, de 0991B quibus nihil prorsus in mente habebat. Sed de his infra suo loco agendum.