Articulus II. Quam luculenter Cyprianus demonstret publicas calamitates non ideo accidisse, quia Christiani verum Deum venerabantur, sed quia ethnici falsos colebant deos, et aliorum gravissimorum criminum rei erant, ubi de servorum poenis.

Constat sane mundum non a se ipso, ut alibi demonstravimus, 1002A monstravimus, fuisse creatum, sed a vero et omnipotenti Deo, cujus nutu et arbitrio omnia reguntur, et cui homines et creaturae omnes parere ac servire debent (Cyprian. ad Demetr. pag. 187) . Atqui ille praecepit numquam falsos deos, sed se ipsum solum a cunctis hominibus coli et adorari. Nam «voce,» ait Cyprianus, «divina» jusserat: Dominum tuum adorabis, et illi soli servies (Deuter. cap. VI, 13) . Alio autem in libro haec totidem verba retulit, et in Deuteronomio scripta esse testatur (Cyprian. Exhort. Martyr. pag. 171, et libr. III adv. Judae., § II, pag. 65) . In graeca autem Seniorum interpretatione, Κύριον τὸν θεόν σου φοβηθήσῃ, καὶ αὐτῷ μόνῳ λατρεύσεις. At in Matthaei et Lucae Evangelio habetur, προσκυνήσεις, adorabis, pro φοβηθήσῃ: timebis. Alibi vero Deus prohibuit 1002B ne ficti ab hominibus dii ab ullo umquam colantur. Haec autem ipsa sunt ejus citata a Cypriano verba: Non erunt tibi dii alieni absque me (Exod., cap. 20, 3) . Eadem in alio libro repetit (Cyprian. Exhort. Mart. ibid.) , quae Seniores graece sic reddiderunt: Οὐκ ἔσονταί σοι θεοὶ ἔτεροι πλὴν ἐμοῦ. Latine vero in Vulgata: Non habebis deos alienos coram me. Laudatus quoque ab eodem auctore nostro Hieremias Judaeis caeterisque omnibus annuntiaverat missos a Deo Prophetas, qui illos commonefacerent iram ejus hoc impio alienorum deorum cultu provocari. Nolite, inquiebat, diis alienis servire, illosque adorare: Ne incitetis me in operibus manuum vestrarum ad disperdendos vos (Hierem. XXVI, 6) . Totidem autem haec verba alio in libro retulit (Cyprian. adv. Judae. 1002C lib. I, § 2, pag. 21; Idem ad Demetr. pag. 189) ; graece vero Septuaginta: Ὄπως μὴ παροργίζητέ με ἐν τοῖς ἔργοις τῶν χειρῶν ὑμῶν. τοῦ κακῶσαι ὑμᾶς. In Vulgata autem legimus: Neque me ad iracundiam provocetis in operibus manuum vestrarum, ut non affligam vos. Sed eo gravius erat gentilium scelus, quod non solum falsos deos colerent, ac verum et unicum Deum aspernarentur, sed Christianos etiam illum colentes, contra omnia, uti vidimus, humana et divina jura, nec auditos umquam, nec defensos condemnarent, ac quibuslibet necarent suppliciis. Jure igitur merito Deus tanta illorum iniquitate et impietate offensus, haec et alia plura ipsorum crimina publicis calamitatibus vindicavit.

Verum enimvero praeter utramque illam idololatriae, 1002D ac summae injustitiae atrocitatem: «Innocentia, ait auctor noster, defecerat in foro, justitia in judicio, in amicitiis concordia, in moribus disciplina (Ibid. pag. 186) .» Longe vero fusius haec prosequitur in suo ad Donatum libro, ubi rationes reddit cur ipse, misso nefandis ethnicorum superstitionibus nuntio, christianam religionem amplexatus fuerit: «Incisae, inquit, sint licet leges duodecim tabulis, et publice aere praefixo jura praescripta sint, inter leges ipsas delinquitur, inter jura peccatur. Innocentia nec illic, ubi defenditur, reservatur. Saevit invicem discordantium rabies, et inter togas, pace rupta, forum litibus mugit insanum . . . . . Flagrant ubique delicta, et passim multiformi genere peccandi, per improbas mentes nocens 1003A virus operatur . . . . . . Esse jam inter nocentes innoxium, crimen est. Malos quisquis non imitatur, offendit. Consensere jura peccatis, et coepit licitum esse, quod publicum est (Cyprian. ad Donat. pag. 7 et seqq.) » Caetera vero, quae hic transcribere longius foret, ibi legere poteris. Quam autem haec vera sint, si quis dubitare possit, ex iis certior adhuc fiet, quae in superioribus nostris dissertationibus de corruptissimis ethnicorum moribus saepius observata, ac paulo post dicenda sunt.

Ethnici itaque, cum tot tantisque criminibus divinas et humanas leges mira plane audacia et temeritate everterent, conqueri sane non poterant, quod Deus ipsos publicis cladibus castigaverit. Sed eos insuper Cyprianus obvia omnibus domini et servi comparatione 1003B plane revincit. Si tibi sit servus contumax, protervus, infidelis, et qui jussis tuis non obtemperet, nonne illum «flagellas,» ait Cyprianus, «verberas, fame, siti, nuditate, ferro frequenter et carcere affligis et crucias (Ibid. ad Demetr. pag. 188) ?» At numquid, inquiet aliquis, fas dominis fuit tam multiplicibus poenis servos suos castigare? Etiam inquimus, et aliis pluribus quas Plautus his versibus expressit:

Perfidiae laudes, gratiasque habemus merito magnas,
Cum nostris sycophantiis, dolis, astutiisque,
Scapularum confidentia, virtute ulmorum ( al. humerorum) freti
Qui adversum stimulos, laminas, crucesque, compedesque,
Nervos, catenas, carceres, numellas, pedicas, boias
Indoctoresque acerrimos, gnarosque nostri tergi,
Qui saepe ante in nostras scapulas cicatrices indiderunt.
Sed alius quispiam a nobis postulabit cur ibi Cyprianus 1003C addiderit ferro. Numquid, inquiet, domini servos suos occidere impune poterant? Respondemus, antiquissimo jure Romano dominis revera concessam fuisse in servos vitae et necis potestatem. Postea tamen Adrianus imperator, teste Spartiano, non solum vetuit ne servi a dominis occiderentur, sed jussit etiam a judicibus dominos condemnari, qui in servos suos acerbius animadvertisse convincerentur (Spartianus in Vita Adriani, post med. Cod. Theodos. lib. IX, tit. 11, de Emend. serv. Leg. 1 et 2, pag. 79) . In libris vero Institutionum fit mentio datae ab Antonino legis, qua «qui sine causa servum suum occiderit, non minus puniri jubetur, quam si alienum servum occiderit. Sed et major asperitas dominorum ejusdem principis constitutione coercetur» (Institut. lib. 1003D I, tit. 8; de his qui sui) . Demum Constantinus Magnus hoc dominorum jus in servos duplici lege plane penitusque abstulit, ac praeterea prohibuit ne dirius umquam in eos saevirent. In citato autem codice Theodosiano habes utramque illam legem. Caeterum quamvis Cypriani adhuc tempore domini potuissent servos suos interficere, nobis tamen haud aegre persuadebitur nomine ferro non hanc utique potestatem designari, sed potius quaedam instrumenta ferrea, quemadmodum memoratas a Plauto laminas, seu candentes aeris et ferri tabellas, quibus servi excruciabantur.

Caeterum tametsi dominus jus vitae et necis in servum suum non habeat, ab illo nihilominus, qui ejusdem cum ipso naturae est, debitam servitutem merito 1004A exigit. Reluctantem itaque nec obedientem quando corripit, is ipse servus poenarum suarum causa est. Quanto igitur magis scelerati homines publicarum calamitatum causa sunt, qui relicto vero Deo, rerum omnium domino et moderatore, ac spretis et labefactatis omnibus ejus legibus, falsos deos colunt, et in omni scelerum genere volutantur! At hi non quidem Christiani, sed Gentiles erant, quorum idcirco iniquissima erat de publicis cladibus conquestio. Quapropter recte Cyprianus illos sic urget: «Nec dicatis mala accidere, quia dii vestri a nobis non coluntur: sed sciatis (ita in antiquissimo codice Colbertino) hanc iram Dei esse censuram, ut qui beneficiis non intelligitur, vel plagis intelligatur» (Cyprian. ad Demetr. pag. 194) . Sed haec magis adhuc clara et perspicua 1004B fient ex iis, quae ille de singulis cladibus dixit, et nunc explananda sunt.