Circa Ann. CCXLIX. Testimoniorum Liber Tertius.

Liber tertius. Liber hic licet in editione Spirensi, veteri innominato, et Remboldi desideretur; in Erasmi, quaeque ipsum secutae sunt omnibus, deinceps reperitur. Porro mss. codices passim exhibent. Genuinum esse auctoris nostri scriptum, superius ex Hieronymi, Augustini, aliorumque veterum suffragiis ostendimus. Mantissae autem loco addere 1103D etiamnum licebit, non modo titulum 54, hujus libri disertis verbis ab Hieronymo laudatum fuisse, sed etiam titulum quartum ab Augustino saepius citari, nimirum Retract. l. II, c. 1; Adv. Pelag c. 9; De Praedest. sanct. c. 3. Inficias non iverim testimonia quaedam a librariis interpolata, alia verbis vulgati interpretis descripta occurrere; sed haec ad libri ipsius statum non pertinent: et omnia fere veterum scripta ex aequo tangunt. Rectius dubitari poterit an liber iste ad Quirinum tertius, vel singularis potius, suique juris dici debeat. Quae adversus Judaeos superius habentur testimonia; unicum, licet bipartitum, opus conficere videntur: quod argumenti ratio, et Epistola praemissa suadere poterint Quinimmo diversi prorsus argumenti quae sequuntur testimonia, et Epistola denuo addita, tractatum hunc novis auspiciis scriptum testantur. Unde non male codex Lambethanus, praecedentes libellos pro uno ducit, atque hunc qui sequitur, non tertium, sed secundum ad 1104A Quirinum librum appellat. Sed quandoquidem altera numerandi ratio invaluit, ab eadem minime recedendum ducimus.

I.— An. 249 librum hunc novis omnino auspiciis, et tamen ante persecutionem conscriptum; anno 249, quo exeunte, persecutio intentabatur, assignandum duximus. Sed ne a reliquis testimoniorum libris divelleretur; tractatui de Habitu virginum, quem ante Episcopatum scriptum putamus, inverso aliquantum temporis ordine, praemisimus.

II.— Aut enim subjectos vobis subpungitis. Tertullianus pariter per disjunctivam particulam legit, aut ad lites jejunatis. Unde utrique legisse videntur, ἢ γὰρ τοὺς ὑποχειρίους ὑμῶν ὑπονύσσετε, ἢ εἰς κρίσεις, etc.

Et vestimenta tua. Τὰ ἰάματά σου, LXX. Sanitas tua citius orietur, Vulgatus interpres. Noster legisse videtur τὰ ἱμάτιά σου. Immo et Tertullianus similiter legit.

Sustineo te. Opperior, exspecto.

Eleemosynis et fide. Exemplaria LXX, quae Proverbiorum 1104B librum satis perturbate exhibent, verba haec interponunt loco alieno, nimirum cap. XV, V. 29; sed olim capite VI, comparuisse hinc suadetur, quandoquidem in versione Syriaca et Arabica habentur.

In corde pauperis. Ἐν ταμεῖοίς σου, legunt LXX, pro quo lectum videtur, ἐν καρδία πτωχοῦ.

Magis quam sacrificium. Pro οὐ θυσίαν, Noster legisse videtur ἢ θυσίαν. Quam lectionem agnoscunt plurima LXX exemplaria. Prior vero lectio Hebraeo textui consona, Matth. IX, 13, et XII, 7, perpetuo retinetur.

Omnia ista observavi. Quae in sacro textu sequuntur, a juventute mea praetermisit auctor. Observet vero lector loca haec ipsa pariter congesta in libro de Opere et Eleemosyna; quae iis quae diximus supra, pag. 13, de Cypriani methodo in laudandis S. Scripturis, prorsus respondent. Immo et librum hunc eidem asserunt.

Ut in omnibus locupletemini. Sic aliqui graeci codices 1104C legunt, ἵνα ἐν πᾶσι.

Neque divites. Quam lectionem mss. exemplaria graeca tuentur, quae habent μηδὲ τοὺς πλουσίους. Et quidem quae ex adversa parte sequuntur, nimirum pauperum, debilium, caecorum et claudorum distincta mentio, lectioni huic favere videntur.

III— Dum enim adhuc pusilli eratis. Additamentum a librario forte adhibitum, abest enim in lib. de Zelo et Livore, ubi textus hic laudatur. Simile apud Irenaeum occurrit l. IV, c. 75: Lac vobis potum dedi non escam; nondum enim poteratis escam percipere.

Charitas magnanima. Μακροθυμεῖ. Magnanimem Tertullianus appellat libro de Patientia. Sed longanimus, vox pariter barbara, magis obtinuit.

Non inflatur, non irritatur. Codices graeci passim legunt οὐ φυσιοῦται, οὐκ ἀσχημονεῖ: sed mss, quamplurimi habent οὐ φυσιοῦται, οὐ φιλοτιμεῖ, quos auctor noster videtur secutus. In libro de Unit. Ecclesiae, eodem modo textus hic effertur.

1104D Discrimen ullum. Hanc lectionem tuentur probatissimi codices graeci mss. Bodleianus, si quis alius venerandae antiquitatis, uncialibus litteris descriptus; legit οὐκ ἦν χωρισμὸς ἐν αὐτοῖς τις. Bezae vero qui Cantabrigiae servatur οὐ διάκρισις ἐν αὐτοῖς οὐδεμία. Sequiorum temporum apographa praetereo. Porro notandum, Bedam no tratem, hanc discrepantiam olim observasse in Retract. in Act. Apost.

Offer munus tuum ad altare. Voces, ad altare, redundant.

In tenebris ambulat. Vox ambulat, quamquam hic loci non reperiatur, infra v. 11, habetur.

IV.— In nullo gloriandum. Locum hunc supra monuimus ab Augustino saepius laudatum, dum Pelagii furores oppugnaret.

V.— Vos autem ne vocaveritis rabbi. Si titulum istud admittere non liceat, pariter et deferre vetitum. Graeca nostra habent μὴ κληθῆτε. Vulgatus interpres habet Nolite vocari.

1105A VI.— Nudus etiam ibo sub terram. Haec interpretamenti loco, ponuntur, pro eo quod LXX, brevius efferunt ἄπελεύσομαι ἐκεῖ. Infra quae eodem modo adjecta sunt, LXX interpretes habent auctores: ἐν τοῖς συμβεβηκόσιν αὐτῷ οὐκ ἡμαρτεν Ἰωβ, οὐδὲ ἐν τοῖς χείλεσιν αὐτοῦ.

Stimulus carnis meae. Vox meae redundat. Quod sequitur, virtus in infirmitate perficitur, ejecta voce mea, universalius quoddam lemma conficit.

Quam lata! Complutensia Biblia, nec non omnes fere vetustiores codices mss, pariter legunt τί ςενή, admirative.

In locis impiorum. Pro legisse videntur LXX interpretes Monet Pamelius Excusos codices habuisse in margine Ecclesiastis III. Sed neque ibi Graece reperitur, neque in libro Sapientiae. Goulartius contendit Ecclesiastis III, scriptum haberi. Sed revera in Proverbiis Solomonis XXVIII, omnino reperitur; quem librum Sapientiam Solomonis frequenter apellat auctor 1105B noster.

VII.— In die redemptionis. Consentit cum iis graecis codicibus qui legunt ἐν ἡμέρᾳ.

IX.— Sic adimplebitis legem Christi. Eodem modo textus hic laudatur epistola ad Antonian. quasi legisset. οὕτως πληρώσετε τὸν νόμον τοῦ Χρίστοῦ.

X.— Non nisi soli Deo subjecta. LXX legunt Οὐχὶ τῷ θεῷ ὑποταγήσεται ἡ ψυχὴ μου; Legisse videtur auctor noster Οὐκ ἢ τῷ θεῷ. Vulgatus interpres imperative effert, Verumtamen Deo subjecta esto anima mea.

Responderunt autem Sidrac. Locus hic Cypriani animo semper fere obversabatur Non modo in his libris, sed in Exhort. martyr., Epistola ad Thibaritanos, et ad Rogatianum in medium profertur.

XI.— Lumbi vestri praecincti. Recte locum hunc affert auctor noster, in probationem lemmatis sui Aegypti enim servitus, et in terram Chanaanaeam transitus: statum nostrum sub peccati tyrannide, et libertate Evangelica adumbrabant.

1105C Empti enim estis pretio magno, clarificate et portate. Legisse videtur auctor noster ἠγοράσθητε γὰρ τιμῆς μεγάλης, δοξάσατε, καὶ βαστάσατε Et quidem posteriori additamento favent exemplaria: certe in lectione hac constans est auctor noster.

Quasi non utantur. In textu graeco, ὡς μὴ καταχρώμενοι. Quae voces non male versionem istam admittunt. Sic Plato Epist. VIII, οὐκ ὀρθῶς κατακέχρηται δωρεᾷ

Portemus et imaginem. Quod iis exemplaribus consonum; quae legunt φερόσωμεν.

Placere ei cui se probavit. De probatione militari plurimae extant leges imperiales. 1º Origo inquirebatur, ne forte militiae obtentu nonnulli Curias defugerent. 2º Aetas spectata, scil. ut sit decimus octavus annus expletus. 3º Statura, ut sit quinque pedum et septem unciarum. 4º Status, ut non servi, nec qui vitae genus ignobile exercebant. 5º Robur, et habitudo corporis; quorum diversa ratio, pro diversitate equestris et pedestris militiae. 6º Secta, ita Judaei, et 1105D aliquando Christiani, armata militia prohibiti.

Vana sectamini. Sectis absurdis adhaeretis, in graeco textu habetur δογματίζεσθε.

Spiritu sensus vestri, νοὸς ὑμῶν. Iisdem verbis locum hunc effert Tertullianus lib. de Anima, c. 45.

In justitia, in sanctitate et veritate. Libri impressi passim legunt ἐν δικαιοσύνῃ καὶ ὁσιότητι τῆς ἀληθείας. Sed plurimi codices mss. lectioni auctoris nostri accedunt, nimirum ἐν δικαιοσύνῃ, καὶ ὁσιότητι, καὶ ἀληθείᾳ.

Quomodo Deus manet in aeternum. Additamentum hoc aliunde videtur petitum.

Pascha nostrum immolatus est Christus. Impressi legunt Πάσχα ἡμῶν ὑπὲρ ἡμῶν ἐθύθη Χριστὸς. Sed mss. exemplaria passim habent Πάσχα ἡμῶν ἐθύθη Χριστὸς. Cui lectioni vulgatus interpres consentit.

XII.— Et si vane juraverit. Post versum 10 omittitur undecimus, et apponitur duodecimus; quia non opus 1106A ut quis perjurii crimen exaggeret, cum constiterit frequenter aut levi de causa vere jurare non licere.

XIII.— Ad aedificationem fidei. Exemplaria impressa habent πρὸς οἰκοδομὴν τῆς χρείας: sed pro lectione auctoris nostri stant plurimi mss. et habent πρὸς οἰκοδομὴν τῆς πίστεως.

Benedicentes et non maledicentes. Pro εὐλογεῖτε, καὶ μὴ καταρᾶσθε, legisse videtur noster εὐλογοῦντης, καὶ μὴ καταρώμενοι.

XV.— In hostiam. Habetur hic textus in Epist. ad Rogat. Et utrobique legitur, in holocaustum hostiam. Cyprianum tamen scripsisse puto, in holocaustoma; sed librarii ex loco Sapient. III, 4, qui sequitur, et ingeniis suis, ad immutanda omnia nimium proclivibus, corrigendum putaverant, et reposuere in holocaustum hostiam.

XVI.— Liberat de malis. Si verax testis in causis civilibus, et communis vitae negotiis tantum valet: multo magis qui Dei causa martyr.

1106B Tollentes gremia. Idem quod cremia sive fasciculi surculorum aridorum, quae eodem fere modo colligantur ut manipuli spicarum. Ulpian. l. LV. De legat. et fidei com. l. XXXII: Sed si voluntas non refragatur, et virgulae, et gremia, et sarmenta, et superamenta materiarum continebuntur. Columel. liv. XII, cap. 32: Mustum in vasa defrutaria deferemus, levique primum igne ex tenuibus admodum lignis quae gremia rustici appellant.

XVIII.— Non est meus discipulus. Cyprianus pro μου ἄξιος, legisse videtur μου μαθητὴς. Et ita habetur Luc. XIV, 26.

Pro eo qui dilexit nos, διὰ τοῦ ἀγαπήσαντος ἡμᾶς, alii codices legunt διὰ τόν ἀγαπησαντα. Vulgatus habet, propter eum.

XXI.— Eadem enim agis quae judicas. In nostris exemplaribus legimus, τὰ γὰρ αὐτὰ πράσσεις ὁ κρίνων: sed Noster legisse videtur, ἀντὰ πράσσεις ἃ κρίνεις. Et postea pro τοιαῦτα, τὰ κακά.

1106C XXVII.— Lucete sicut luminaria. Non indicative, sed imperative intellexit vocem φαίνεσθε.

XXVIII.— Non posse in Ecclesia remitti. Haec prima fronte hypothesi Novatianae favere videntur; sed Scripturarum quae afferuntur suffragia, ad peccatum adv. Sp. S. vel saltem graviora flagitia (et quidem prima Christianismi tempora nullam illis veniam fecere) restringuntur. Porrro cum ex priscis moribus, publice delinquentes, Ecclesia essent pellendi antequam ad poenitentiam admitterentur; recte dicetur, non posse in Ecclesiam istiusmodi flagitiosis remitti. In eamdem mentem dicit auctor noster lib. de Habitu Virg.: Nulla sit venia ultra delinquere, postquam Deum nosse coepisti. Vid. ad Hebr. VI, 4.

XXIX.— De saeculo essetis. Corrumpere et corrumpi, saeculum vocatur.

XXX.— Quod quis Deo voverit. Pamelius suo more vota monastica hinc nobis commendat; parum memor, nec temporis, nec scripti istius rationem, istiusmodi 1106D vota posse respicere.

Maledictus qui facit opera Dei negligenter. Gentes Chananeae per anathema seu devotae; unde qui in bellis istis quae Dei auspiciis gerebantur, victis pepercit, tamquam juramenti violati reus peragebatur. Porro bella non sine votis olim suscepta, Abrahae, Jepthae, Israelitarum passim exemplis liquet.

XXXI.— Non resurgent impii in judicio. Judaei in illa erant sententia, se solos in judicio venturo sistendos.

XXXII.— Generant et generatur. Graeca quaedam exemplaria, cum bona Pamelii venia, legunt γεννῶνται καὶ γεννῶσι. Quod sequitur minus latinum, non nubunt, neque nubuntur, apud omnes fere Patres Latinos retinetur; vix enim aliter voces in graeco textu, οὔτε γαμοῦσιν, οὔτε ἐκγαμίσκονται, totidem verbis exhiberentur. Vulgatus interpres Luc. XX, 24, habet, Filii hujus saeculi non nubunt, et traduntur ad nuptias. Quod statim sequitur, neque enim incipient mori, 1107A graecis iis acceptum referendum quae habent οὔτε γὰρ ἀποθανεῖν ἔτι, ἰσάγγελοι τῷ Θεῷ, τῆς ἀναστάσεως υἱοὶ ὄντες.

Sic et mulier, et virgo. Consentit iis graecis mss. quae legunt, καὶ ἡ γυνὴ, καὶ ἡ παρθένος ἡ ἄγαμος, μεριμνᾷ τὰ τοῦ Κυρίου.

Nisi panis sanctus unus. Codices LXX quidam habent εἰ μὴ ἄρτος ὁ ἅγιος, quas voces singularem panem denotare credidit auctor noster. Sed exemplaria impressa passim legunt ἢ ἅγιοι ἄρτοι εἰσίν.

XXXIII— Deus judicium tuum Regi da. Locum hunc Messiae asseruit auctor noster c. 2 libri superioris. Is qui sequitur Gen. XIX. 24, a Patribus passim ut Personarum in Deitate distinctio comprobetur afferri solet Videat lector Justin. in Dial. cum Tryph.; Iren. l. III, c. 6; Tertul. adv. Prax; Cyrill. l I in Joan.; Athanas. Epist. de Synod.; Hilar. l. de Synod.; Hieron. in XLV Isai.; Amb. l I de Fide.

XXXVI.— Ad Ponticos. Sic Tert. in Scorpiaco

XXXIX.— Tradebat autem se judicanti injuste. Codices 1107B nostri legunt κρίνοντι δικαίως. Sed legisse videtur noster, ταρέδωκεν αὐτὸν τῷ κρίνοντι ἀδίκως, respectu ad Pilatum et Caipham habito.

In figura Dei constitutus. Tertullianus legit, in effigie Dei constitutus, Adv. Marcion. l. V. c. 20. Vulgatus, in forma.

XL.— In abscondito reddet tibi. Quod sequitur ἐν φανερῷ, in pluribus mss. deest quod olim S. Augustinus observavit. De Serm. Domini in Monte. l. II, c. 5.

XLII.— Fidem in totum. Sic capite sequente, in totum delictum in vobis est.

Justus autem ex fide mea. Hunc locum supra tractavimus lib. I ad Quiria. l. 5.

XLIV.— Statim consequi. Alibi consecutio pro baptismo ponitur c. 97, ad fidem et consecutionem properandum. Pariter Tertullianus lib de Bapt. c. 19: Si qui pondus intelligant Baptismi, magis timebunt consecutionem Huic opponitur status competentium. Leges Ecclesiasticae, quae postquam donum discretionis 1107C spirituum cessasset, cavebant ne Judaei et Gentiles aliique indigni praepropere per Baptismum admissi, christiano nomini dedecus inurerent; non debent, nec possunt, gratiae divinae praejudicare.

XLV.— Per patientiam expectamus. Sic in lib. de Bono Patientiae, et hic loci probati legunt mss. Quod olim legebatur per spectationem speramus librariorum barbariei imputandum.

XLVII.— Defectione deficiat. Τὰ πάντα non hic tantum, sed etiam in graecis exemplaribus plurimis deesse observasse non pigebit; pariter habet comma proxime succedens, καὶ ἁσθενησουσι οἱ ἀσιβεῖς, quod Theodotionis erat additamentum, ut graeca hebraeis responderent. Symmachus rectius vertit καὶ σκάνδαλα μετ᾽ ἀσεβῶν.

XLVIII.— Non fenerandum. Usura apud Scriptores ecclesiasticos perpetuo male audit: et merito, quandocumque ob moram pecuniae ob inopiam non solutae pretium exigitur. Alia fortasse ratio est pecuniarum 1107D quas qui accepit in lucro ponit: nisi quatenus leges positivae contrarium statuunt, aut scandalum aliter suadet.

Homo autem qui erit justus. Voces istae ad supplendum sensum a sequentibus appositae.

Sacramentum fidei. Mysteria nimirum non evulganda: quod in omni religione semper obtinuit.

Quod habuimus facere. Locutio Tertulliano frequens, lib. de Anim. c. 55: Habes et regionem inferum subterraneam credere. De pudicitia c. 13: Erudiri haberent blasphemandum non esse.

LII— Regnum Dei intra vos est. Posse homines gratiae divinae obicem ponere, vix illustriori documento quis ostenderit, quam quod Messiam praesentem usque requirebant Judaei: immo odiis inexpiabilibus prosequebantur.

Nec unus. Magis ad mentem veritatis Hebraeae, habent vulgati interpretes: Nonne tu qui solus es? 1108A Ecce breves dies homini sunt; sed LXX sequitur auctor noster.

LVII.— Non exibis inde. Textus hic affertur ut probet, fidelem emendari malis a Deo immissis in hoc saeculo. Nimirum solus infernus poenarum proprie dictarum locus

LVIII.— De qua sola. Ἐνετειλάμην σοι τούτου μόνου habent LXX. qui praeiverunt in additione vocis Sola.

Corruptivum istud. Eodem modo legit Tertull. de Resurrect. carnis passim.

Mors in contentionem. Εἰς νῖκος, apud Apostolum: sed auctor noster, et etiam Tertullianus legisse videntur εἰς νεῖκος. LXX posuerunt, Osee XIII, 14, ποῦ ἡ δίκη σου θάνατε; ποῦ τὸ κέντρον σου ᾅδη; Et revera, judicia forensia non sine contentione peraguntur: quique causam obtinet, vicisse passim dicitur. Notetur Graecos interpretes non pro peste, sed sententia a judice prolata accepisse. Insuper legisse non ut nos sed quod Chaldaeum fecisse versu 10 constat. Porro advertere licebit, nonnulla 1108B graeca exemplaria pro ᾅδη, cum auctore nostro, denuo legisse θάνατε.

LIX.— Similes fiant. Nihil gravius accidere potest Idololatrae, quam ut Deo suo similis reddatur.

LXI.— Ut auferant proximo Ita LXX; sed Sym. et Theod. rectius, ἕως τοῦ μὴ ὑπάρχειν τόπον. Vulgat. legit. Usque ad terminum loci.

Hic rogatur. Παρακαλεῖται. Nunc mendici partes, mutatis rerum vicibus, agit Dives, et Lazarum rogat. Vulgatus interpres et alii, vocem reddunt in altero significatu, hic consolatur.

Habentes exhibitionem. Phrasis Tertulliano perpetua cum de victu quotidiano agit. Vid. lib. de Idol. c. 6. 8. 12, de Corona. c. 7, de Monogam. c. 16. Et quidem locutio a tritura fori quod uterque exercuit hausta: nam exhibere, illic sonat vitae necessaria suppeditare. Paulus in L. Nesennius. ff. de negot. gest.: Pone, peregre patrem ejus abiisse, et matrem dum in patriam reverteretur, tam filium quam filiam 1108C ejus exhibuisse. Sic Ulp. I, ff. de officio praefect urb.: Sed et patronos egentes de suis libertis querentes audiet; maxime si aegros se esse dicant, desiderentque a libertis exhiberi.

Et muscipulam. Muscipulam, παγίς. Gloss. vetus. Machina quidem animalculo liguritori capiendo satis apta, sed homini prorsus indigna.

LXIV.— Continentia castitas. Consentit iis mss. qui addunt ἁγνεία.

LXVI— Continente disciplinam. Sic reddit locum in lib. de Habitu Virg Legunt LXX δράξασθε παιδείας. Fortasse olim scriptum δράξασθε παιδίου amplexamini filium.

LXVII.— Prurientes in audiendo, scalpentes aures. Alterum horum videtur ex margine desumptum.

LXIX.— Si quis putat se sapientem esse in vobis, mundo huic stultus fiat. Legunt exemplaria nostra εἴ τις δοκεῖ σοφὸς εἶναι ἐν τῷ αἰῶνι τοῦτῳ, μωρὸς γενέσθω. Noster auctor aliter distinxisse videtur, nimirum εἴ τις δοκεῖ σοφὸς 1108D εἶναι ἐν ὑμῖν, τῷ αἰῶνι τούτῳ μωρὸς γενέσθω.

LXXIX— Quoniam ipsi Deum videbunt. Qui precantur faciem Domini requirere dicuntur; et quos Deus aversatur. dicitur avertere faciem ab iis.

LXXX.— Nullam haberes potestatem. Recte ista, licet Pilato dicta, ad Diabolum referuntur: ait pariter enim Dominus, hanc esse illorum nempe Judaeorum horam, et deinceps subjungit potestatem tenebrarum, Luc XXII, 53.

LXXXIII.— Non facietis cirrum. Σιτόην vertunt LXX, quod Hesychius explicat (si ariolari liceat post Casaubonum et Heinsium) ut sit κουρὰ παρὰ Φασηλίταις. Tonsura in usu apud gentem Palestinae finitimam Phaselitarum, etc., eo Israelitis vetita. Tertul. de Virgin. vel. notat Germanorum cirros Quod Tacito interprete, de Morib Germ. est, obliquare crinem, nodoque substringere. Effigies barbae, est, ὂψις τοῦ πώγωνος apud LXX.

LXXXIV.— Periclitabitur in eis si exciderit ferrum. 1109A Lectio haec a LXX desumpta, interpunctione tamen mutata. Apud eos verba in duas periodos distinguuntur: Σχίζων ξύλα κινδυνεύσει ἐν αὐτοῖς. Ἐὰν ἐκπέση τὸ σιδὴριον, etc. Rectius vulgatus interpres Hebraeam veritatem exhibet. Qui scindit ligna vulnerabitur ab eis. Si retusum fuerit ferrum et hoc non ut prius, sed hebetatum fuerit, multo labore exacuetur.

XCIV.— Quicumque ederit panem, aut biberit calicem. Pamelius in locum hunc, lib. de Lapsis, ait, lectionem hanc notatu dignam contra eos qui necessitatem urgent communionis sub utraque specie. Nimirum, illo judice, hinc conficitur sufficere ad Eucharistiae perceptionem, ut quis solummodo panem edat: proinde et dicat pariter, non minus sufficere, ut quis calicem solum bibat. Porro ait, advertendam venire hujus loci expositionem, de praemittenda exomologesi ante Eucharistiam. Hoc est, confessionem auricularem sacris illis mysteriis necessario praerequiri; scil. mandatum ut quis se examinet, id omnino jubet, ut singuli examen alienum subeant. Certe qui hypothesi suae sic patrocinium 1109B praestat: tacendo impensius commendasset.

XCV.— Ne adduxeris impium in habitaculum justorum. Sacer textus habet , quod vulgatus interpres vertit ne insidieris etc. LXX vero, quos auctor noster sequitur, paraphrasi non incommoda reddunt μὴ προσαγάγῃς ἀσεβῇ νομῇ δικαίων. Videntur pro legisse .

CXVI.— Beatus qui invenit amicum verum. LXX habent, ὡς εὗρεν φρόνησιν. Sed legisse videtur Cyprianus ὡς εὗρεν φίλον, aut, φίλον πιστόν.

XCVII— Ad consecutionem properandum. Consecutionem, baptismum notare supra dictum est. Ob hanc Baptismi moram clinici olim in Ecclesia infames, sed pro temporum ratione hac in re variatum est. Tertul. in contraria fuit sententia lib. de Bapt. cap 19: Si qui pondus intelligant Baptismi, magis timebunt consecutionem, quam dilationem.

XCVIII.— Dum veniunt bona. Legisse videtur Cyprianus 1109C ἕως, aut ἐφ᾽ ᾧ Scil. hoc intervallo fruamur, et voluptatibus indulgeamus, donec baptismus veniam praeteritorum omnium concesserit.

C.— Qui viderit possidebit ea. Vide quae diximus in c. 6 l. II ad Quirin.

CVII.— Noli diligere detrahere ne extollaris. Hebraea veritas habet et Vulg. Noli diligere somnum ne te egestas opprimat. Sed LXX cum nostro legunt μὴ ἀγάπα καταλαλεῖν, ἱνα μὴ ἐξαρθῇς. Diversitatis hujus ratio petenda videtur ab homonymia vocis quae non somnum modo, sed et iterationem significat, et in dialecto hebraea maledicentiam et obtrectationem. Prov. VII. 9 a vulgato interprete redditur. Qui alteri sermonem repetit, et XXVI, 11, pariter reddi patest stultus iterans in stultia sua. Vox extollaris, idem videtur velle, ac si dictum esset, e medio tollaris.

CXIII.— Filius altissimi si obedieris. Voces si obedieris, 1109D redundant: nisi forte illae quae sequuntur καὶ ἀγαπὴσει, per errorem lectae fuerint εἰ ἀγατήσῃς, aut quid simile.

CXIV.— Exomologesin. Poenitentiam nimirum. Exomologesis enim est, definiente Tertulliano, prosternendi, et humilificandi hominis disciplina. Ex hac voce ista in periodo plura exsculpere, est nodum in scirpo quaerere: quam operam libenter Pamelio relinquimus.

CXVII.— Harum tenebrarum. Deest etiam in Graecis quibusdam codicibus, vox αἰῶνος.

Perfeceritis, stetis. Consentit cum iis mss. qui omittunt σητε οὖν.

CXIX.— In homine veniat. Homo futurus est. Quod reges Assyrii et Chaldaei Israelitis, hoc Antichristus Christianis. Quemadmodum ergo sub Luciferi coelo ruentis schemate, regis Babyloniae clades designabatur Isai XIV, 12, pari etiam terroris apparatu a primis Christianis descriptus erat Antichristus, ut sit nimirum 1110A malus quidam genius, et cacodaemonum princeps. Tert. de Resurrectione carnis c. 25: Bestia Antichristus, cum suo pseudopropheta certamen Ecclesiae Dei inferat, atque ita Diabolo in abyssum relegato etc. Quae respicere videntur Apoc., XX, ubi Draco, Serpens antiquus, qui est diabolus et Satanas describitur. Certe Hippolytus martyr aperte erat in illa sententia, Antichristum fuisse ipsum diabolum phantastico et aereo corpore contectum.

Sanguinis effusione. Graeca habent καὶ αἳματος, καὶ πνικτοῦ. Si verbis istis interdictus esset sanguinis esus, tantum abesset ut juberentur Christiani abstinere ab effusione sanguinis; ut, quod Angustinus contra Faustum Manichaeum, l. XXXII, cap. 19, recte admonet, opus esset ut cautum sit, Ne quicquam ederent carnis, cujus sanguis non esset effusus. Unde Levit. XVII, 13, id ipsum in mandatis datur, ut Sanguis tamquam aqua effunderetur. Quamobrem plerique ex veteribus, qui in ea erant sententia, sanguinis mentione ejus esum fuisse interdictum, Suffocati 1110B mentionem, velut supervacaneam praeteriere. Cujus autem, quantique momenti sit illud additamentum, καὶ ὃσα ἂν μὴ θέλητε ὑμῖν γίνεσθαι, ἑτέροις μὴ ποιεῖν, et utrum haec, praecepta filiis Noachi data respiciant, viderint eruditi.