In Librum De Idolorum Vanitate.

1137D

Caput Primum.— Quod idola dii non sint; et quod Deus unus sit; quod per Christum salus credentibus data sit. Cum in nonnullis codd. scriptis, atque veteribus aliquot ante Baluzianam, seu Benedictinam, editionibus omnia haec pro titulo seu potius argumento operis recte seorsum posita sint, ita imprimenda ea curavi. Caeterum ad tertium quod attinet hujus tituli articulum, qui qualis hic exstat, editioni Manutianae primitus debetur, consimiliter scribit auctor in sequentibus, 1138D Quod vero ei Christus sit, et quomodo per ipsum nobis salus venerit, sic est ordo, sic ratio.

Et dies festos tanto honore celebrabant. Locum hunc sic restituere ausus sum, reposito tanto pro dando ex duobus codd. scriptis, uno Vossiano inter lectiones variantes in editione Oxoniensi, seu Fellina, adducto, altero meo, quem ex bibliotheca Tewaterana nuper comparavi. Pro voce honore praestabant honores vel honorem editiones ante Baluzium, exceptis vetustissimis illis ante Erasmianam.

An sic et haec apud singulos veritas. Ita ediderat, 1139A qui ante Baluzium ornavit suam hujus libelli editionem, Jacobus Gronovius, posito an sit et hoc, pro vulgato, an stet haec. Firmantque hanc emendationem neglectam a Baluzio, si modo umquam venerit ea ad notitiam ejus, codices duo Cypriani apud Novum Collegium in Oxonio conservati, numeris 2 et 3, a me designati. Exstat in eodem collegio alius praeterea Cypriani liber scriptus; sed vero nullius horum codicum lectiones variantes ad hunc quidem quod attinet libellum in Oxoniensi editione comparent. Consentit et cum lectione emendatiori codex Cypriani metus ex bibliotheca cl. Drury nunc a me comparatus.

Cap. II.— Apollo Admeto pecus pavit. Hoc pro vulgato Admeti posuerat Gronovius in jam dicta edit. hujus libelli, quae Minucio Felici adjecta, anno 1705, circiter viginti annos ante Cypriani editionem Baluzianam prodiit. Suffragantibus dictis duobus Novi Collegii mss. hanc praetuli lectionem. Ubicumque autem ab editione illa Baluzii in his Cypriani opusculis discedam, 1139B id vero, prout jam feci in Firmiliani epistola, nusquam non adnotaturus sum, raro alibi lectionis varietatem adducens.

Inde falcem ferens pingitur. Vulgo additur senex post ferens, quod in edit. sua recte omiserat Gronovius. Primus vocem recepit Pamelius ex ms. Cambonensi, sed nesciunt eam quatuor codices in edit. Oxon. adducti, praeter tres illos Novi collegii mstos, meumque codicem jam supra memoratum, olim Tewateranum, et vetustissimas Cypriani editiones. Quapropter vocem praetermisi. Nunc addere licet duos codices Drurianos, alterumque olim cl. Meermanni jam meum, duodecimo saeculo scriptum.

Cap. III.— Hoc ita esse Alexander. (Vid. in hunc loc. Oxon. edit. notam, cui haec Routh. subjunxit). De epistolis visis a Plutarcho aliisque veteribus scriptoribus, non de iis quae hodie circumferuntur nomine Alexandri insignitae, haec et plura annotavit doctissimus 1139C Oxonii episcopus. Male autem omittitur post ita verbum esse, et post scribit punctum in textu Baluziano, unde, ut olim monui, errores isti transiverant in meum.

Cap. IV.— Meretrices. In editionibus multis, quae Baluzianam praecedunt, verba quae sequuntur uncis inclusa sunt, neque agnoscuntur vel tribus codd. scriptis Novi Collegii aut duobus olim Drurianis aut Meermannano; exstant vero in codice Tewaterano, quem supra commemoravi.

Est et Venus calva. Lactantius lib. I Div. Instit. cap. 20: Urbe a Gallis occupata, obsessi in Capitolio Romani, cum ex mulierum capillis tormenta fecissent, aedem Veneri calvae consecrarunt. Hunc locum post Fellum attulit Baluzius. Verum, dum plures causae hujus appellationis ab auctoribus afferuntur, ob causam aliquam minus honestam ita vocatam fuisse Venerem, hic innuit Cyprianus.

Cap. V.— Et Assyrii et Persae. Cum voces et Medi 1139D omnes pene msti omittant, editionem principem hic secutus sum. Sed Syri pro Assyrii plurimi codices scripti praestant.

Faciant . . . auspicantur. Pluralia haec pro vulgatis faciat et auspicatur posuit Jacobus Gronovius, Cellarium secutus, qui Veronensem codicem in sua edit. hujus libelli Minucio Felici affixi, appellat. Halae, anno 1699, haec Cellarii edit. typis mandata est. Sed lectionem codicis Veronensis jam ante cum laude attulerat Rigaltius in notis ad Cyprianum. Addendi mstus Novi Collegii 2, Tewateranus et vetustior ex Drurianis. Retulit interim Mabillonius in Itinere suo Italico, p. 23, istum codicem Veronensem majusculis litteris ante annos mille scriptum fuisse.

Sed acceptum tempus certo fine custodiunt. Videlicet, tempus sibi assignatum, fine fixo ac determinato, regna Romana habent.

Et victus. Verba haec neglexi, quae sine idonea causa addita sunt a Baluzio; quaeque interea praeter 1140A ejus mentem in editione illa posthuma Baluzii post voces et captus est locata sunt.

Et eo facilius et navigavit et vicit. Particulam et in Oxoniensi aliisque editt. vocibus eo facilius praefixam restitui; eadem vero particula ante verbum navigavit in iisdem libris omissa est. Utroque loco eam servavit codex Novi Collegii, quem nomino secundum; itidem ms. Drury recentior ille; sed omittit particulam ante navigavit vetustior ejus ms. aliter quam ms. Meerman.

Cap. VI.— Stultum et prodigum. Credulum Baluzius, qui hanc lectionem quidem faciliorem praeposuit alteri lectioni prodigum, quam praestant editiones omnes, praeter Gravii illam, omnesque fere libri manuscripti. Et voces conjunctae infra videntur, Cuncta prodiga et stulta, inquit Cyprianus, voluptatum frustrantium depereunt, De Op. et Eleemos., cap. 16. In codice autem meo nuper Tewaterano incredulum exstat. Perditum quidem pro prodigum scriptum olim fuisse conjecit Rigaltius; et habes in eodem capite cum 1140B populo perditionis ac mortis; sed malim ego pro prodigum reponere proditum. Cicero in Epist. ad Atticum III, 15. Ego proditus, inductus, conjectus in fraudem. Vide Forcellini Lexic. in V.

Hostanes. Plinius lib. XXX Hist. Nat. cap. 2: Primus, quod exstet, ut equidem invenio, commentatus de ea (magia) Osthanes, Xerxem regem Persarum bello, quod is Graeciae intulit, comitatus: ac velut semina artis portentosae sparsisse, obiter infecto quacumque commeaverit mundo. Diligentiores paulo ante hunc ponunt Zoroastrem alium Proconnesium: quod certum est, hic nomine Osthanes ad rabiem, non aviditatem modo scientiae ejus, Graecorum populos egit. Attulit Plinianum hunc locum Fellus; nunc vero ex Harduini editione repraesentatum.

Et Angelos veros sedi ejus dicit assistere. Nostros pro veros habet codex ms. in Var lectt. edit. Oxon. Fortasse olim in veros corrupta est vox servos.

Consecratis. In textu Baluziano exstat consecrati et 1140C habet quidem congregati unus ms. in edit. Oxon. adductus, codexque Novi Collegii numero I a me designatus. Porro, ut lectio varians, ad marg. edit. Erasmianae conservati positum est. Cum vero optimam esse censeam superiorum editionum lectionem consecratis, quam quidem firmant duo alteri Novi Collegii codices, meusque olim Tewateranus, et ms. Drurianus uterque, hanc eamdem a Cellario positam, tum a a Joanne quoque Lindnero in edit. sua retentam, pro Baluzii lectione consecrati huc ego revocavi.

Cap. VII.— Morbis lacessunt. Vulgo morbos lacessunt. Ex cod. 2. Novi Collegii locum correxi.

Ad superstitionem sui. Hoc est, daemonum; supra scripsit auctor, ad cultum sui.

Fecerint terrore participes. Vulgo errore; quod cum terrore fide msti Coll. Nov. 3, nixus mutavi. Ad oram quoque codicis, quem codicem Novi Collegii secundum nomino, haec lectio ascripta est. De daemonibus agens posuit Lactantius in Epitome sua, cap. 28, somnia 1140D immittunt aut plane terrores.

Cap. VIII.— Unus igitur omnium Dominus Deus. Vulgo existente verbo est post Dominus, idem suasu trium mstorum Novi Collegii, atque Erasmianae editionis delevi. Nunc addere licet ms. Drurianum utrumque. Habet mstus Tewater: Unus ergo omnium Dominus, unus Deus. Addunt unus est ante Deus Cellarii, Gronovii et Lindneri editiones.

Nec hic tu de homine mireris, pro lectione Fellina, Nec hoc tantum de homine mireris, a Gronovio, Cellario Lindneroque praelata. Sententia mea est debere lectionem editionis principis nec hic tu revocari. In msto quoque Tewaterano super vocem hoc eadem manu hic ut lectio varians posita est.

Cap. IX.— Sensu major est. Scribendum censu pro sensu conjecerat aliquis apud Marshalli Interpretationem Op. S. Cypriani Anglicam. Dixi olim, voces istas inter se saepe confundi; et censum vocem Cyprianicam esse agnovi. Verumtamen nil mutandum esse 1141A Lactantii verba ostendunt in Epitome Div. Instit. cap. 2: Unus igitur Deus est . . . quem nec aestimare sensu valeat humana mens, nec eloqui lingua mortalis. Sublimior enim ac major est, quam ut possit aut cogitatione hominis aut sermone comprehendi.

Et cum homo latius (for. laxius) maneat. Minucius cap. 32, § 1, quum homo taxius maneam. Sic ibi cum Fulvio Ursino expressimus, quia Cicero, quem imitari solet Minucius, habitare laxe pro domo sua cap. 44, dixit. Codices vero omnes Cypriani, si transcripsit Felicem, prae se latius ferunt, ut dubitare incipiam an nec prior ille, latius, ut Sabaeus et Fr. Balduinus legunt, scripserit. Cellarius, afferente Lindnero. Utrique auctori ascribendum laxius existimo, quod in latius vel lacius, hoc enim habent msti, facile transibat. Jam fluxisse, questus est apud imp. Diocletianum Galerius, annos quindecim, in Illyricum vel ad ripam Danubii se relegatum cum gentibus barbaris luctatum esse, cum alii intra laxiores et quietiores terras delicate imperarent. Lactantius De Mortibus 1141B Persecutorum, cap. 18.

Dei vocabulum totum est. Obscurius dictum. Fortasse pro totum rescribendum solum est. Proprio vocabulo non indigere Deum, ait quoque Lactantius in Epitome, his verbis usus, eumque esse sine nomine, quod proprio vocabulo non indigeat, quia solus sit, c. 4. Omiserunt vocem codices Novi Collegii, 2 et 3. Habent Deus non Dei editiones post Pamelium et ante Baluzium, qui Dei revocavit. Deus ms. Drury recentior, Dei autem vetustior. Porro, cum in versu sequenti ante vocem diffusus scribatur ipse pro totus in vetustissimis editionibus, et in codicibus quinque in edit. Oxon. commemoratis, aliisque omnibus mstis, quibus in hoc libello edendo usus sum, vocem ipse, praeeunte Gronovio, ponendam curavi.

Cap. X.— Quod vero est Christus sit, etc. In verbis, sic est ordo, sic ratio, verbum est ante ratio delevi, quod addidit, reclamantibus caeteris, Baluzius.

Indisciplinati et superbi postmodum facti. Negligentes 1141C et indisciplinati, etc. (Baluzii edit.) Cod. Vossii in edit. Oxon. adductus meusque mstus Tewateranus negligentes disciplinarum praestant. Duo autem Novi Collegii codices negligentes disciplinam. Alter vero ejusdem collegii codex, sed illi postmodum indisciplinati facti, et fiducia patrum inflati, exhibet; quomodo ms. Drurianus vetustior se habet. In textum recepta est lectio indisciplinati in editione Cypriani Morelliana, quae, anno 1564, typis impressa est. Porro de eadem voce hoc notavit in editione sua hujus tractatus Cellarius, usum ea fuisse Vulgatum interpretem in Sapientiae lib. cap. XVII, comm. 1, et Glossas vet. habere indisciplinatus, ἀμαθής. Ego interea ablegatis verbis negligentes et, quae tamen et ms. Meerman. agnoscit, Cyprianum scripsisse existimo, Sed illi indisciplinati, et superbi postmodum facti, ut istud, negligentes disciplinarum, vel, disciplinae, vocis Cyprianicae indisciplinati interpretamentum habeatur.

Soli et coeli sic prologi, Tertullianus Apologet., c. 21. 1141D Dispersi, palabundi, et coeli et soli qui extorres vagantur per orbem.

Cap. XI.— Multo melioris obsequii et fidei fortioris. Multo fidelioris et melioris obsequii (Baluzii edit.). Ex codicibus Novi Collegii 2 et 3, meoque msto olim Tewaterano, verba, melioris obsequii et fidei fortioris in textum recepi. In cod. vero Novi Coll. dicto I, et in cod. Druriano vetustiori posita sunt tantum verba multo fideliores, omissis illis, melioris obsequii et fidei fortioris, quod et factum est in editione Gronovii. Melioris obsequii et fidei fortioris ms. Drurianus recentior omissa voce multo. Cum lectione Baluziana consentit ms. meus olim Meermanni.

Illuminator et deductor humani generis. Vulgo doctor, sed deductor receperunt olim Cellarius et Gronovius, recentiusque Lindnerus, dum diu ante Rigaltius hoc annotaverat: « deductor humani generis: sic legitur antiquissimis Cypriani et Tertulliani exemplaribus.» Exstat porro deductor in codd. duobus Novi 1142A Collegii, Drurianoque vetustiori ac Tewaterano meis. Vox Tertulliani est, cum alibi exstans tum etiam in ipso hoc Apologetici loco, quem huc transtulit Cyprianus. Pro eadem rector habet ms. Drurianus recentior, doctor Meermannanus.

Hic est virtus Dei, etc. Tertullianus Apologet. cap. 23. Dei virtus, et Dei spiritus, et sermo, et sapientia, et ratio, et Dei Filius. Confer et initium lib. ejus de Oratione, supra pag. 97. Ita et in sequentibus multa huc translata sunt ex cap. XX ejusd. Apologet. quemadmodum in superioribus plurima jam ante debuerat auctor Minucio Felici.

In virginem delabitur. Quoniam hoc pro vulgato illabitur, tres exhibent codices in edit. Oxon. adducti, et tres illi apud Novum Collegium, meique itidem manuscripti, idem ego praetuli, quod et fecit Lindnerus Cellarium secutus, verbum praestat Tertullianus.

Carnem Spiritus sanctus induitur. Confer Rom. I, 3, 4, ubi duae naturae Christi sic signantur.

1142B Cap. XII.— Monentibus annuntiabitur. Hanc editionis principis lectionem, quam firmant septem saltem codices manuscripti, pro voce admonentibus, reposui.

Uno qui exercitio et exemplo hominis fungeretur. Quod obscurius hic scripsit auctor, in omnibus libris exstat.

Cap. XIII.— Existimabant magum de licentia potestatis. Positum est licentia potestatis pro eo quod est amplitudo ejus. Tertullianus, cap. 20. Apologetici: Quem igitur solummodo hominem praesumpserant de humilitate, sequebatur ut magum existimarent de potestate. Tertullianum imitatus est Cyprianus, hunc vicissim Arnobius, l. I, c. 46.

Hunc magistri eorum . . . tradiderunt. Hic locus nonnihil aliter repraesentatur in editione Manutiana, faventibus quidem codicibus scriptis, quibus ego usus sum, verbisque Tertulliani in cap. 21 Apologetici quae imitatur Cyprianus; haud vero operae pretium 1142C videtur, ut moveantur voces hic receptae idemque significantes. Tertullianus haec inter, quomodo in priore libelli parte, Minucium auctorem sibi proposuit.

Cap. XIV.— Nam et crucifixus, praevento carnificis officio, etc. Tertullianus, in Apologet. cap. 21: Et tamen suffixus spiritum cum verbo sponte dimisit, praevento carnificis officio.

Qualis et fuerat. Sic codd. Novi Coll. 2 et 3. Edidit Baluzius talis qualis et fuerat, cum prius extitisset vel, talis ut fuerat, vel, talis ut ante fuerat. Habent talis ut fuerat codex Novi Coll. I et mss. Meerman. et Tewater. et Drurianus vetustior. Ut fuerat sine talis ms. Drurianus recentior.

Simul junctis. Exstare hanc lectionem in codicibus Regio et Veronensi monuit Rigaltius in Notis, Junctis est, ait ille, illud Lucae, συνηθροισμένοις τοῖς ἕνδεκα: Luc. XXIV, 33. Idemque ante me recepit Cellarium secutus Lindnerus. Junctus exhibent Manutii, Felli, 1142D Gronoviique editiones, Pamelii msti et aliquot codices Baluziani, codex Novi Coll. I, meusque, nuper Tewateranus, et Drurianus recentior. Sed vinctus est editionis principis scriptura, faventibus codice Novi Col. 2 meisque scriptis Meermannano et Druriano vetustiori, et novem praeterea libris scriptis, quos adducit Baluzius, cui quidem ita placuit, ut ipsam in edit. suam revocaverit: «tamquam si Christus discipulis suis apparuisset cum fasciis et vestitu, in quibus corpus ejus positum fuerat in sepulchro cum syndone in quo Joseph ab Arimathaea corpus illius involverat.» Haec ille: quae tamen a sacra historia nimis dissentirent. Sed in editione Veneta, quae prodiit anno quo princeps illa Cypriani editio Romana, quaeque vix alibi, quod sciam, ab ea discedit, positum est victus. Haec vox itidem in editione quadam vetusta sine loco et anno comparet, in editione quoque Erasmiana et in cod. Nov. Coll. 3, sine sensu tamen. Quam facilis interea transitus esset vocis junctus, vel junctis, in alteram 1143A vinctus inde patet, quod in codice Novi Coll. I, apud Firmiliani epistolam hae voces inter se confunduntur. Vid. § 32.

Ultoris vigore et judicis potestate. Fortasse legendum est, in ultoris. Paulo supra scribit Cyprianus, Non intelligendo primum adventum qui in passione praecesserit occultus, unum tantum credunt, qui erit in potestate manifestus. Confer Tertullian. cap. ultimum libri adversus Judaeos. Exstat ut ultoris in cod. Nov. Coll. I.

Magistro et Deo. Fortasse delendum et. Habet codex Veronensis, probante Rigaltio, non magistro, sed Deo, codexque Novi Col. I, Domino Deo. Sed malim legere magistro Deo, auctore Tertulliano, quem Cyprianus hic produxit, Discipuli, inquit, quoque diffusi per orbem ex praecepto magistri Dei paruerunt.

Cap. XV.— Si Christum fuerimus secuti, Imitati edit. Baluz. Felli edit. aliaeque. Revocandam judicavi pristinam lectionem secuti, quam praestabant 1143B codices sex scripti in edit. Oxon. nominati liberque Novi Coll. 1, duoque ex meis Meermann. et Drurianus vetustior. Addas codicem Vindobonensem, saec. IX, ut ex Catalogo Denis. constat, vol. I, col. 582. Quidni altera lectio imitati hujus interpretamentum censeatur?