IV.—De Dissensione S. Cypriani Cum S. Stephano.—Nullum Baptisma Probatum Stephano, Nisi Quod Ex Praescripta A Christo Forma Datum Esset.

Cum S. Cyprianus in litteris quae de baptismo haereticorum scriptae sunt, multa de adversariis suis dicat, aut ab eis dicta referat, non parvi interest ad ejus illustranda testimonia, quid S. Stephanus et alii Cypriani adversarii senserint, exponere. Stephanum erroris accusarunt etiam e Catholicis plurimi, eumque omnium haereticorum baptisma comprobasse volunt, etiam eorum qui formam a Christo praescriptam non servabant. Quin etiam Launoius Cyprianum sic defendit, ut ipsi antiquitatem magis quam adversariis favere existimet, «rem istam», ut ullius verbis utar, «non esse fidei, sed disciplinae» pronuntians (tom. VIII, p. 656) . Demonstrare conabor Stephanum nihil aliud docuisse, quam quod postea omnium consensu stabilitum est, atque hanc illius doctrinam non antiquitati contrariam esse, sed e media Apostolorum traditione dimanasse.

Amisimus scriptas a Stephano papa epistolas de baptismo haereticorum; sed quae Cyprianus ex epistola ad se scripta refert, ea omnem sancti pontificis accusandi ansam praecidunt. Sic enim loquebatur Stephanus in epistola ad Cyprianum: «Si quis ergo a quacumque haeresi venerit ad nos, Nihil Innovetur, Nisi Quod Traditum Est, ut manus illi imponatur in poenitentiam; cum ipsi haeretici proprie alterutrum ad se venientes non baptizent, sed communicent tantum.» Perabsurde Rigaltius detorquet illud proprie ad eos «qui proprie ob propriam aliquam causam dicuntur haeretici.» Liquet hanc vocem referri ad ea quae sequuntur, ita ut haeretici dicantur proprie non baptizare, sive proprio baptismo non imbuere alterutrum ad se venientes; quale est illud Horatii, «difficile est proprie communia dicere.» Verborum autem Stephani duae tantum videntur afferri posse sententiae. Vel enim ait haereticos suum quemque proprium habere baptisma, sed tamen eo non imbuere alterutrum ad se venientes: vel hoc statuit, haereticos proprium sibi non arrogare baptisma, quo venientes ad se baptizent, sed commune et in sua et in aliis sectis revereri. Prima interpretatio stare non potest, altera explorata et perspicua. 1º Repugnaret omnino illa haereticorum in baptizando varietas, et in aliorum probando ac retinendo baptismate consensus. Cur enim unaquaeque secta proprium sibi et ab aliis discrepantem baptismum instituisset, nisi quia et Ecclesiae et sectarum baptismus parum ad salutem idoneus videretur? Quamobrem novum baptismum instituentibus consentaneum erat aliorum baptisma rejicere. 2º Haereticos hoc loco Stephanus Cypriano ad imitandum proponit. Etsi enim uterque de baptismo magnifice sentiebat, uterque tamen exiliter sentire alteri videbatur. De Baptismi sanctitate et majestate detrahi existimabat Cyprianus, si datus ab haereticis valeret; Baptismo injuriam Stephanus fieri putabat, si vel in ipsis haereticis rejiceretur. Cum ergo haereticos ad imitandum proponit, necesse est ut in eis aliquid laudet, quod ad Baptismi commendationem valeat. At, si haeretici praescriptam a Christo formam in baptizando violassent, nec tamen dubitassent dissimile aliorum baptisma comprobare, haec agendi ratio hominum fuisset Baptisma, ut inutilem et exilem caeremoniam, floccifacientium. 3º Ad illustrandam Stephani sententiam accedunt Firmiliani et Cypriani testimonia. «Stephanus in epistola sua dixit, inquit Firmilianus, haereticos quoque ipsos in Baptismo convenire.» Cyprianus, postquam verba Stephani retulit, haec addit in Ep. LXXIV. «Et cum singulae haereses singula baptismata et diversa peccata habeant; hic cum omnium Baptismo communicans, universorum 0029 delicta in sinum suum coacervata congessit.» Opponit Cyprianus Stephani principio aliud principium, et singulas haereses singula habere baptismata contendit, quia Stephanus unum et commune baptisma apud haereticos esse statuerat. Nec tamen Cyprianus idcirco tot baptismata numerat quot sunt haereses, quod singulae haereses Baptismi formam immutassent; nemo enim id suspicabitur; sed quia singulae sunt unum veluti corpus ab aliis sectis et ab Ecclesia separatum.

Launoius et post eum auctor Bibliothecae Scriptorum ecclesiasticorum objiciunt perpaucos tunc exstitisse haereticos qui in nomine trium Personarum baptizarent; quamobrem omnes omnino haereticos Stephano probari, in his Marcionitas, ut ei exprobrant Firmilianus ac Cyprianus. Sed veterum haereticorum instituta Stephano, Cypriano et Firmiliano notiora erant, quam recentibus scriptoribus. At inter Stephanum, ac Cyprianum et Firmilianum generatim convenit, ut modo vidimus, haereticos proprium sibi baptismum non habere. Ergo perpauci excipi possunt, qui communem baptizandi formam perverterint. Testes ejusdem sententiae citari possunt Clemens Alexandrinus et Tertullianus; quorum primus (Strom. I, pag. 317) haereticorum baptisma in Scripturis aquam alienam appellari observat, nec tamen hanc causam affert quod Baptismi administrandi normam corruperint, sed quod alieni sint ab Ecclesia. Similiter Tertullianus (libr. de Baptismo, cap. 15) haereticorum baptismum non eo nomine rejicit, quod illius administrandi ritum a Christo praescriptum immutassent, sed quia «nullum habent consortium disciplinae nostrae, quos extraneos utique testatur ipsa ademptio communicationis.» Ad haec etiam accedit Augustini testimonium, qui in libro VI de Bapt., c. 25, sic loquitur: «Quis nesciat non esse Baptismum Christi, si verba evangelica quibus symbolum constat illi defuerint? Sed facilius inveniuntur haeretici qui omnino non baptizent, quam qui illis verbis non baptizent.»

Frustra Launoius Augustini testimonium de aequalibus S. Doctoris haereticis accipiendum esse, de antiquioribus autem aliter judicandum putat. Nam quod quarto et quinto Ecclesiae saeculo animadvertit Augustinus, id potiori jure de secundo et tertio asseverari potest. Neque enim defuerunt haereses quae, cum in sectae primordiis communem baptizandi normam secutae essent, eam postea immutarent, ut suorum ad Ecclesiam catholicam reditum majori difficultate obstruerent. Id de Encratitis nominatim testatur Basilius can. I. Quamquam ne illi quidem praescriptam a Christo formam pervertebant, sed caeremonias quasdam aut adjecisse videntur aut detraxisse. Sic enim de illis Basilius can 47: «Ne dicant: In Patrem et Filium et Spiritum sanctum baptizati sumus.» Quinetiam eorum baptismum non improbat ratum haberi, si qua inde major utilitas accedat. Atque ipse, can. I, testatur fratres Zoin et Saturninum susceptos a se fuisse in cathedra episcoporum, cum ab hac haeresi redirent. Sed si Encratitae communes ritus initio secuti fuerant et cum novi aliquid inducere voluerunt, non tamen praescriptam a Christo formam violare ausi sunt; an dubium quin Marcionitae et alii ejusmodi, quibuscum erat cum Encratitis finitima vicinitas, baptismum in Ecclesia catholica usurpatum retinuerint. Porro Marcionem id nomine trium Personarum baptizasse testis est locuples Cyprianus, qui ejus baptismum hoc argumento rejicit, quod non eamdem Trinitatem agnoscat ac Catholici: «Numquid hanc Trinitatem Marcion tenet?» inquit in Epist. ad Jubai., pag. 131. «Numquid eumdem asserit quem et nos Patrem creatorem? Numquid eumdem novit Filium Christum de Maria virgine natum?» Fatebatur ergo Cyprianus tres Personas ab haereticis in Baptismo nominari, ac eo redactus erat, ut Trinitatem haereticos non eodem modo ac Catholicos interpretari diceret. Simili ratione Firmilianus Gnosticorum et Montanistarum baptisma rejicit, quia primi non eumdem Patrem ac Catholici, Montanistae non eumdem Spiritum sanctum agnoscebant. Marcionem sic premit Tertullianus argumentis ex baptismo petitis, ut facile pateat communem baptizandi ritum ab hoc haeretico mutatum non fuisse. Quaerit enim lib. I, c. 28, quomodo regeneret deus Marcionis qui non generavit; quomodo Spiritum attribuat in baptismo, qui animam non prius contulit; cur lavet hominem numquam apud se inquinatum, et in hoc totum salutis sacramentum carnem mergat exortem salutis. Narrat Epiphanius pag. 230, «non unum baptisma (apud Marcionitas) sed tria post delictum concedi, pro mortuis illorum catechumenis alios baptizari, ac mulieribus baptismi conferendi facultatem committi;» sed violatae baptismi formae Marcionem non accusat. Valentini quoque et Apellis baptismum Stephanus ratum habuisse dicitur. Sed id ex ejus principiis sequebatur. Nam, cum certo teneret, ut ei exprobrat Firmilianus, Baptismum administrari «invocata trinitate nominum Patris et Filii et Spiritus sancti,» neminem prorsus excludere debuit, quem ab hac baptizandi norma non discedere constaret. Quod si ipse Marcion, qui impietate omnes superavit, in nomine trium Personarum baptizabat, non video cur non idem de Apelle et Valentino credatur. Cyprianus hoc unum ejusmodi haereticis objicit, quod non eumdem Patrem ac Catholici, eumdem Filium, eumdem Spiritum sanctum eamdemque Ecclesiam confiteantur; ac Patripassianos, Anthropianos, Valentinianos, Apelletianos, Ophitas Marcionitis adjungit, Ep. ad Jubai., p. 130. Marcus inter Valentini sectatores celeberrimus in consecrando pane et vino omnia invocationis verba pronuntiabat, ut testatur Irenaeus lib. I, cap. 12; caeteri ejusdem generis haeretici Eucharistiam ex more Ecclesiae celebrabant. Hinc eos provocat Irenaeus lib. IV, cap. 18, ut «aut sententiam mutent, aut abstineant offerendo quae praedicta sunt.» Non verisimile est quibus religio erat a consueta Eucharistiae celebrandae forma discedere, eos in Baptismi ritibus ne id quidem retinuisse quod Christus nominatim praescripserat. Multa sane in Baptismi caeremonias impia et absurda induxerunt plerique Gnostici. Sed, ut observat Augustinus (lib. VI de Baptismo, n. 47) , «certa illa evangelica verba sine quibus non potest Baptismus consecrari, tantum valent 0031 ut per illa sic evacuentur quaecumque in prece vitiosa contra regulam fidei dicuntur; et si malus atque perversus in aliquibus perversam precem afferat, adest Deus evangelicis verbis suis, sine quibus Baptismus Christi consecrari non potest, et ipse sanctificat sacramentum suum.» Cum Augustino consentit Stephanus, qui, ut refert Firmilianus, dicebat «iis qui apud haereticos baptizantur adesse praesentiam et sanctimoniam Christi.» Quod autem spectat ad eos qui aut aquam non adhibebant, aut non ut Christus praescripsit, baptizabant (quales exstitisse nonnulli videntur inter Gnosticos ethnici magis quam haeretici), non dubium quin eos sine Baptismo Stephanus in Ecclesiam non admisisset. Nonnulli autem sic Baptismi verba immutabant, ut tamen retinere et exprimere vellent, quales erant qui baptizabant «in nomen incogniti patris omnium, in veritatem matrem omnium, in descendentem in Jesum» (Iren. lib. I, cap. 21, n. 3) . Sed de ejusmodi haereticis adeo nulla fuit controversia, ut Cyprianus et Firmilianus interrogationes ipsas, quales in Ecclesia fieri solebant, ab haereticis servari testentur, pag. 131, 145, 154. Ad haec Cypriani et Firmiliani testimonia accedit auctoritas non solum Augustini, Vincentii Lirinensis et Facundi, qui minime dubitarunt quin communem Ecclesiae sententiam Stephanus defendisset; sed etiam Dionysii Alexandrini et Eusebii, quorum primus sic ad Stephanum et de Stephano scripsit, ut in eo leniorem tantummodo sententiam, et quamdam, ut in re nondum omnium consensu decisa, accommodationem desideraret; alter vero antiquam traditionem ab eo defensam fuisse testatur, Hist. lib. VII, c. 3.