XI.—Quinque S. Cypriani Litterae De Lapsis.—Facinus Presbyterorum Qui Communionem Lapsis Dederant, Non Dissimulavit.—Non Suspensionem Sed Excommunicationem Illis Minatur.

Plurimum solatii percipiebat Cyprianus ex martyrum triumphis; sed hanc laetitiam contaminaverunt nefariae nonnullorum presbyterorum molitiones qui, cum ei ab initio episcopatus semper obstitissent, absenti gravissimas molestias exhibuerunt. Actae ab illis tragoediae materiam dedit antiqua et laudabilis consuetudo, quam ad perniciem multorum convertere conati sunt. Mos erat in Ecclesia ut lapsis qui libellos a martyribus impetrassent, aliquid de poenis canonicis episcoporum judicio remitteretur. Exagitat hoc institutum Tertullianus sub finem libri de Pudicitia, quod olim catholicus in libro ad Martyres laudaverat. Ejusmodi autem libellos non quilibet confessores dabant, sed ii qui capite damnati erant, aut saltem aliquos cruciatus perpessi fuerant. Hinc Celerinus in Ep. ad Lucianum rogat «ut quicumque 0102 prior» ex confessoribus «coronatus fuerit, Numeriae et Candidae peccatum remittant.» Quamobrem, cum Decii persecutionis initia cruciatibus carerent, nulli dabantur libelli, nemo ex lapsis subterfugiendae poenitentiae ansam habebat, frigebant cupidi novarum rerum presbyteri: at, postquam tormenta mense aprili inflicta sunt, et nonnulli ex confessoribus martyrio coronati, tum libelli prodiere, sed tamen debito honore et episcopi dignitati et legibus ecclesiasticis servato. Nam martyres ad Cyprianum litteras direxerunt, et petierunt «tunc desideria sua examinari, et pacem dari quando ipsa ante mater Ecclesia pacem de misericordia Domini prior sumpserit,» et Cyprianum «divina protectio» reducem «ad ecclesiam suam fecerit (Epist. X) . Praeterea paucis dabantur libelli, ut perspicitur ex Ep. XXIII. Mappalicus martyr matri tantum, quae lapsa fuerat, domestica pietate commotus dederat; nulli prorsus Saturninus post tormenta adhuc in carcere constitutus; sed paulo post servari modus ac delectus desiit: «Nam Lucianus et ipse unus de confessoribus fide quidem calidus et virtute robustus:» ut ait ibidem Cyprianus, «sed minus Dominica lectione fundatus quaedam conatus est, imperiti jam pridem se vulgi auctorem constituens, ut manu ejus scripti libelli gregatim multis nomine Pauli darentur.» Atque haec faciebat «non tantum Paulo adhuc in carcere posito, sed et post ejus excessum, dicens hoc sibi ab illo mandatum. Aureli quoque, adolescentis tormenta perpessi, nomine libelli multi dati sunt ejusdem Luciani manu scripti, quod litteras ille non nosset.» Videtur idem Lucianus auctor fuisse libellorum quos in hanc sententiam scriptos fuisse audierat Cyprianus (Ep. XI) . «Communicet ille cum suis.» Nonnullos alios notat Cyprianus «qui personas accipientes in beneficiis» martyrum aut gratificabantur, «aut illicitae negotiationis nundinas» aucupabantur.

Non ignorabat Cyprianus quinque presbyteros «fomenta quibusdam confessoribus et hortamenta» tribuere, «ne concordarent cum episcopo, ne ecclesiasticam disciplinam cum fide et quiete juxta praecepta dominica continerent (Ep. XL) .» Sed tamen, cum tota res ad ipsius reditum integra servaretur, neque in hac libellorum licentia, lapsis quidquam ante Ecclesiae pacem et episcopi judicium promitteretur, dissimulabat et patientiam tenebat, quasi verecundum silentium proficeret ad quietem (Ep. X) . Sed quinque presbyteri nec Evangelii, nec loci sui memores, nec futurum Domini judicium, nec praepositum sibi episcopum cogitantes, novum et sub antecessoribus Cypriani inauditum facinus ediderunt. Lapsis pacem et Eucharistiam dederant «ante actam poenitentiam, ante exomologesin gravissimi atque extremi delicti factam, ante manum ab episcopo et clero in poenitentiam impositam.» Tum vero Cyprianus intellexit dissimulandum non esse in re tanti momenti, ne ad periculum plebis pariter et suum taciturnitas nimia procederet. Quare, ut mali progressus supprimeret, tres epistolas de eodem oleo et opera scripsit, animi 0103 et doloris plenas: unam ad martyres et confessores, aliam ad presbyteros et diaconos, tertiam ad plebem. Hae litterae sunt apud Pamelium undecima, decima et duodecima: in unaquaque duae aliae commemorantur.

Martyres admonet «ut a quibus tam devote et fortiter servatur fides Domini, ab iisdem lex quoque et disciplina Domini reservetur.» Mirari se demonstrat quod non, ut olim fieri solebat, a presbyteris et diaconis regantur et erudiantur, sed potius a quibusdam presbyteris jura omnia pervertentibus piae eorum voluntates interpellentur. Hortatur ergo ut ipsi presbyteros doceant quae ex presbyteris eos audire oportuerat: praescribit ut, in dandis libellis antecessorum suorum vestigia sequentes, sollicite et caute petentium desideria ponderent, inspiciant et actum et opera et merita singulorum, ipsorum quoque delictorum genera et qualitates cogitent; denique quos ipsi vident, quos norunt, quorum poenitentiam satisfactioni proximam conspiciunt, designent nominatim libello, et sic ad episcopum fidei ac disciplinae congruentes litteras dirigant.

In Epistola ad clerum adhuc vehementius indignatur in presbyteros qui sanctum Domini corpus profanare ausi fuerant. Declarat, «si ultra in iisdem perseveraverint,» usurum se ea admonitione» qua illum uti Dominus jubebat, «ut interim prohibeantur offerre. Nam, praeter nocturnas visiones, per dies quoque» implebatur «Spiritu sancto puerorum innocens aetas, quae in exstasi videbat oculis et audiebat et loquebatur ea quibus» Cyprianum «Dominus monere et instituere» dignabatur. In Epistola ad plebem declarat nosse se plebis suae quietem pariter et timorem; nec dubitat quin lapsi in satisfactione Dei et deprecatione vigilarent, nisi illos quidam de presbyteris gratificantes decepissent. Hortatur ut ipsi singulos regant, et consilio ac moderatione sua secundum divina praecepta lapsorum animos temperent. Totam rem in reditum suum integram servari jubet, «ut, cum ad vos per Dei misericordiam, inquit, venerimus, convocati coepiscopi plures secundum Domini disciplinam et confessorum praesentiam et vestram quoque sententiam, beatorum martyrum litteras et desideria examinare possimus.»

Ex his Epistolae ad clerum, «diu patientiam meam tenui,» perspici potest tres illas epistolas ante junium mensem scriptas non fuisse. Sed minus belle Tillemontius existimat Cyprianum non solum libellorum licentiam, sed etiam Eucharistiae profanatae facinus diu patienter tulisse. Fucum fecerunt doctissimo viro haec Cypriani verba in Epist. LV (pag. 85): «Unum illud in quo non mea nec hominum sed Dei causa est, de eorum facinore non puto esse reticendum quod a primo statim persecutionis die, cum recentia delinquentium facinora ferverent, et sacrificiis nefandis non tantum diaboli altaria, sed adhuc manus ipsae lapsorum atque ora fumarent, communicare cum lapsis et poenitentiae agendae intercedere non destiterunt. Ex his concludit Tillemontius ab ipso illo 0104 die quo erupit persecutio, non defuisse qui lapsis Eucharistiam darent.

Nimium restricte Cyprianum doctissimus scriptor interpretatur. Illius verba nihil aliud sonant nisi presbyteros cum lapsis adhuc recenti eorum scelere communicasse. Revera, si consideretur tempus illis temporibus in poenitentia solitum impendi, dicere potuit Cyprianus sine absurda exaggeratione presbyteros cum lapsis «a primo statim persecutionis die» communicasse. Praeterea, cum lapsi non eodem omnes tempore deliquerint, sed alii citius, alii serius, fieri potuit ut multi perpaucis diebus post admissum scelus communionem ab improbis presbyteris acciperent. Sic interpretandi Cypriani necessitatem affert tota rerum gestarum series et junctura. Nam presbyteri ansam turbandi rapuere ex libellis martyrum, qui post tormenta dari coeperunt; et Cyprianus in Ep. XV, ut martyrum libellos post inflicta tormenta, ita etiam post ipsos libellos audaciam eorum commemorat «qui cum lapsis communicare jam coeperant.» Unde etiam patet recens omnino fuisse facinus presbyterorum. Idem testatur in Epist. XII, ad plebem: «Audio tamen, inquit, quosdam de presbyteris . . . jam cum lapsis communicare coepisse.» Sed, quod rem causamque maxime continet, declarat Cyprianus in Epistola ad clerum presbyterorum facinus ex eo genere esse quod ferri et dissimulari non possit: demonstrat se diu patientiam tenuisse; sed, cum quidam plebis tranquillitatem turbare conentur ac totum sibi vindicent, tacere ultra non oportere; dissimulasse se semper et pertulisse contumelias episcopatus, sed nunc dissimulandi locum non esse «quando decipitur fraternitas a quibusdam qui, dum sine ratione restituendae salutis plausibiles esse cupiunt, magis lapsis obsunt.»

Tillemontius merito Lombertum refellit, qui haec verba ejusdem Epistolae ad clerum, «ut interim prohibeantur offerre,» sic interpretatur quasi vetet interim Cyprianus ne presbyteri offerant nomina lapsorum. Contendit Tillemontius suspendi hos presbyteros, aut saltem suspensionis minas illis intentari, nec eos tamen deponi. Addit idem visum fuisse Baronio, et ante eum Pamelio, cujus observatio in editiones Priorii et Felli translata. Sed, quod pace tot hominum doctissimorum dixerim, Cyprianus his verbis, «ut interim prohibeantur offerre,» non suspensionem sed excommunicationem designat, neque hanc poenam in praesens tempus infligit, sed tantum minatur. Addit autem: «Acturi et apud nos et apud confessores ipsos et apud plebem universam causam suam cum Domino permittente in sinum matris Ecclesiae recolligi coeperimus; haec, inquam, addit, quia tunc deliberatus erat, non utrum essent deponendi necne hi presbyteri, ut placet Tillemontio, sed utrum eis esset reddenda necne communio, et qua conditione, qua poenitentiae lege reddenda, Cyprianum aliter interpretari non possum cum lego Epistolam XXVIII, in qua gratulatur presbyteris suis et diaconis, quod cum Gaio Diddensi ejusque diacono 0105 qui communionem lapsis dederant, communicare noluissent. Renovat in eadem epistola decretum suum, ut a communione sua arceatur quicumque ausus fuerit communicare cum lapsis. Sic etiam in Epist. LII (pag. 67), severitatem a se aliquando in lapsos adhibitam exponens, decrevisse se narrat ut, «si quis ante consilium nostrum,» inquit, «et ante sententiam de omnium consilio statutam, lapsis temere communicare voluisset, ipse a communione abstineretur.» Porro abstinere a communione non idem est ac suspendere, praesertim apud Cyprianum, qui hac voce excommunicationem designat, velut cum ait abstentum a se esse Felicissimum in Epist. XLVIII; Jovinum et Maximum ob nefanda sacrificia in concilio abstentos, Ep. LV; Novatianum per totum orbem a sacerdotibus Dei abstentum, Epist. LXVII. His ergo verbis, «ut interim prohibeantur offerre,» non solum sacerdotalis, sed etiam laica oblatio et communio auferenda denuntiatur. Illud etiam ex his quae diximus perspicitur hanc poenam non statim a Cypriano irrogatam fuisse, sed minas tantummodo, ut difficillimis temporibus ac summa prudentia egentibus, intentatas fuisse. Atque id etiam confirmat cum eximia Cypriani in tacendis presbyterorum nominibus lenitas, tum ab eo apposita conditio, «si ultra in iisdem perseveraverint.»

His litteris non respondit clerus; sed paulo post Cyprianus ad custodiam gregis semper attentus, cum videret sibi facultatem redeundi nondum esse, et jam aestatem coepisse, quod tempus infirmitatibus assiduis et gravibus infestatur, et lapsis et audientibus providendum existimavit. Scripsit itaque Epistolam XIII ad clerum, in qua edicit, ut lapsis libellos martyrum habentibus, si periculose aegrotaverint, apud presbyterum quemcumque praesentem, vel si presbyter repertus non fuerit, et urgere exitus coeperit, apud diaconum quoque exomologesin delicti sui facere liceat, modo tamen martyrum praerogativa apud Deum adjuvari possint. Caeteris, qui non acceperant libellos, sed mites et humiles poenitentiam agebant, futurum promittit ut illis quoque divino remedio consulatur. Similiter praescribit ut audientibus divinam gratiam implorantibus misericordia Domini non denegetur. Simili decreto lapsis consuluit in hac persecutione Dionysius Alexandrinus. Ipse enim testatur in Epistola ad Fabium Antiochenum se praecepisse «ut morituris, si peterent, et maxime si antea suppliciter postulassent, venia indulgeretur, quo bonae spei pleni ex hac vita migrarent» (Euseb. lib. VI, cap. 44) . Discrimen ponit Dionysius inter eos qui poenitentiam urgente periculo petebant, et eos qui ante morbum petierant. Quamvis autem in hoc delectu habendo non tam videatur accuratus esse quam Cyprianus, qui nominatim requirit ut qui libellos a martyribus acceperant, eorum auxilio et praerogativa apud Dominum adjuvari possint, eamdem tamen utriusque sententiam esse crediderim; nec dubito quin Dionysius pacem non concessisset, si qui poenitentiam audacter 0106 detrectassent, id quod in Africa commissum a pluribus videmus.

Cum respondisset clerus huic epistolae (questus enim fuerat Cyprianus quod tot suis litteris nihil responderet), ac simul consuluisset de quibusdam immoderatis et communicationem accipiendam festinanter urgentibus, scribit Cyprianus Epistolam XIV, in qua confirmat quod proximis litteris statuerat de lapsis periculose aegrotantibus; vehementer autem refellit et castigat importunos illos pacis efflagitatores «Qui, si nimium properant, inquit, habent in sua potestate quod postulant, tempore ipso sibi plusquam postulant largiente. Acies adhuc geritur et agon quotidie celebratur. Si commissi vere et firmiter poenitet et fidei calor praevalet, qui differri non potest, potest coronari.» Videtur hac oratione Cyprianus lapsis concedere ut seipsos offerant judicibus; neque enim, si eos voluisset exspectare, dum dies illis diceretur, in eorum potestate esse quod postulant, dixisset. Erat sane vetitum ne quis se ultro offerret, idque declaravit Cyprianus coram Paterno proconsule; sed ejusmodi leges variis circumstantiis interdum cedunt. Multos enim videmus, velut apud Justinum in minore Apologia, et apud Eusebium lib. VIII, ultro judicem adortos esse, et ad confessionem invocatos venisse: in quibus si non vituperatur haec libertas, multo minus in lapsis semper vituperanda, quos par erat illatum nomini Christiano dedecus reparare, ac Christum ibi confiteri ubi turpiter negaverant. Laudes Ecclesiae Romanae plena manu Cyprianus in coelum tollit, Ep. LVII, quod prodeunte ad confitendum Cornelio, accurrerit properanter et venerit quisquis audivit, nec singuli milites, sed tota simul castra ad pugnam prodierint, omnisque Ecclesia Romana confessa sit, ac lapsi plurimi gloriosa confessione restituti.