XVIII.—Redit Cyprianus Persecutione Sopita, Et Cum Collegis Deliberat De Causa Lapsorum; Sed Ante Concilium Scribit Librum De Lapsis.

Pax divinitus promissa cum ecclesiae Africanae tandem aliquando affulsisset, prodiit post Pascha Cyprianus e secessu, in quo annum jam et quatuor circiter menses latebat. Persecutionem sopitam tunc fuisse ait in Epist. LII, omnino sedatam fuisse non dicit. Revera, quamdiu vixit Decius, ejus crudelitas semper metuenda fuit Christianis. Hinc Cornelius papa, mense Junio electus, sedebat «intrepidus», teste Cypriano Ep. LII (p. 69), «Romae in sacerdotali cathedra, eo tempore cum tyrannus infestus sacerdotibus Dei fanda atque infanda comminaretur.» Non videtur ergo hanc pacem alia res conciliasse, quam injectus Decio metus a Lucio Prisco, qui cum Macedoniae praeesset, imperium occupaverat in hac provincia, et vires suas cum Gothis adversus Decium conjunxerat. Redeunti Cypriano laetissimum spectaculum fuit, et plurimos confessores, in quibus et foeminae et virgines et pueri enitebant, et caeteram stantium multitudinem, quibus nihil tanti fuerat ut imperatoris edictis parerent, in ecclesia congregatos intueri. Sed eum sollicitudine distringebant lapsi, non illi quidem qui vere et ex animo poenitentiam amplexi fuerant, nam istis mirum in modum gratulatus uerat, eique ostenderat Dominus «quid ejusmodi et 0120 tales servi de ejus benignitate mereantur»; sed qui se apostatis et perfidis junxerant, aut peccatum suum furto quodam abscondere, aut cognitum poenitentiae legibus subducere tentabant. Paulo post reditum Cypriani, multa Deus exempla in eos constituit qui, cum peccata sacerdotibus confessi non fuissent, ad communionem accedere ausi fuerant: «Multi quotidie poenitentiam non agentes, nec delicti sui conscientiam confitentes, immundis spiritibus adimplebantur, multi usque ad insaniam mentis excordes dementiae furore» quatiebantur. Multae aliae iracundiae divinae ostensiones in ejusmodi homines, ut discimus ex libro de Lapsis, tum vigente persecutione, tum etiam post Cypriani reditum, editae fuerunt; a quibus immunem non fuisse narrat puellam quamdam, quam, a nutrice ad simulacra deductam, imprudens et insciens hujus rei mater, sacrificante Cypriano, in ecclesiam intulerat.

Promiserat Cyprianus se de lapsorum causa, statim ac rediisset, cum collegis suis inita subductaque ratione judicaturum, «ut praepositi cum clero convenientes, praesente stantium plebe, quibus et ipsis pro fide et timore suo honor habendus, disponere omnia consilii communis religione» possent (Epist. XIV) . Non defuit promissis; sed videtur, antequam concilium haberetur, librum de Lapsis scripsisse, ut lapsorum animos ad concilii decreta, ut par erat, suscipienda praepararet. Hunc tamen librum Pearsonius post Decii mortem et auctor Observationum in Bibliothecam Dupini post concilium Carthaginense compositum existimant. Negat utrumque Tillemontius gravissimis de causis. Ac primo quidem hoc argumento utitur adversus Pearsonium, quod, cum Romani confessores eodem mense quo caesus est Decius, in ecclesiam redierint, liber iste de Lapsis, qui ad eos ante reditum in Ecclesiam simul cum libro de Unitate Ecclesiae missus est, post mortem Decii rejici non possit. Repugnat enim ut in unum et eumdem mensem tot insignes eventus conjiciantur, caedes Decii, nuntius hujus rei in omnes provincias, pax Ecclesiae, duo libri a Cypriano scripti et Romam missi, ac confessorum reditus in Ecclesiam his libris perlectis. Pearsonium moverunt quae initio libri leguntur, «Ope atque ultione divina securitas nostra reparata est.» Ex quibus concludit jam tum Decium vexatae religionis christianae poenas dedisse. Observat Tillemontius Decium Lucii Prisci defectione et Gothorum progressibus sic impeditum fuisse, ut jam tum Deus sanguinem Christianorum manifeste ulcisceretur, et pacem in ecclesia saltem Africana constitueret. Verum indignum existimat Cypriano, ut qui pro imperatore quotidie precabatur, in illius calamitate exsultaret. Quare haec verba aut a Cypriano post Decii mortem addita, aut ad proconsulis supplicium, aut alium quemvis eventum referenda suspicatur. Sed non video cur Cypriani verba de ipso Decio nondum imperio et vita spoliato, sed jam oppugnato interpretari metuamus. Nihil vetabat quominus Cyprianus, etsi pro imperatore quotidie precabatur, illius tamen calamitatem ex 0121 ultione divina repeteret, cum praesertim ipsum Decium non appellet, nec in eum quidquam dicat asperius. Mortuo Decio longe vehementior fuit, ut videre est in Epistola ad Antonianum, ubi tyrannum illum vocat ejusque crudelitatem depingit, adeo ut quod una vocula in libro de Lapsis contentus fuit, eaque tam leni, id argumento esse debeat Decium adhuc regnasse.

Non difficilius probatur librum de Lapsis ante concilium Carthaginense scriptum fuisse. Concilii decreta nusquam in hoc libro memorantur; Libellaticis concessa pax in concilio. At non solum Libellaticos Cyprianus in hoc libro, sed eos etiam «qui de hoc vel cogitaverunt,» hortatur ut non cessent in «agenda poenitentia atque in Domini misericordia deprecanda, ne quod minus esse in qualitate delicti videtur, in neglecta satisfactione cumuletur.» Scriptum esse librum inter prima redditae pacis gaudia ex initio patet: «Pax ecce, dilectissimi fratres, Ecclesiae reddita est, et quod difficile nuper incredulis et perfidis impossibile videbatur, ope atque ultione divina securitas nostra reparata est . . . : exoptatus votis omnium dies venit . . . . Confessores, praeconio boni nominis claros et virtutis ac fidei laudibus gloriosos, laetis conspectibus intuemur, sanctis osculis adhaerentes, desideratos diu inexplebili cupiditate complectimur. Adest militum Christi cohors candida, etc.» Videtur ergo liber de Lapsis viam stravisse concilio Carthaginensi, quod paulo post reditum Cypriani habitum est. Mense maio hujus anni 251 collocatur a Pearsonio, idque cum verbis Cypriani quadrat: «Secundum quod tamen ante fuerat destinatum, inquit Epist. LII (p. 67), persecutione sopita, cum data esset facultas in unum conveniendi, copiosus episcoporum numerus, quos integros et incolumes fides sua et Domini tutela protexit, in unum convenimus.» Adfuisse presbyteros et diaconos patet ex Epist. LV. Quod ait Cyprianus in eadem Epist. LII et in Epist. LV, episcopos scripsisse ad Cornelium et de lapsis «participato invicem consilio» statutum fuisse, id prima specie videtur concilium serius habitum probare; nam Cornelius mense junio electus est, nec statim litteras accepit ab episcopis Africanis, qui non ad eum aliquamdiu, sed ad ipsius ecclesiam litteras suas mittebant, donec legati quos Romam miserant, certum de dissensione ibi exorta nuntium referrent. Sed, ut observat Tillemontius, fieri potuit ut ex episcopis qui concilio interfuerant, multi adhuc Carthagine versarentur cum de legitima Cornelii electione constitit; qui, cum ad Cornelium suo et aliorum nomine scripserint, non immerito visi sunt conjunctis cum Cornelio consiliis statuisse quidquid de lapsis statuerunt. Haec autem verba ex Epistola LV, «concilio frequenter acto,» sic post Pearsonium interpretatur Tillemontius, quasi concilium saepe repetitum fuerit, ita ut quibusdam episcopis Carthagine abeuntibus, quibusdam succedentibus, continuatum quodammodo videri posset.

Praecipua concilii deliberatio in lapsorum causis dijudicandis 0122 versata est; et cum summa esset circumstantiarum varietas, omnia singulari prudentia, tamquam aurificis statera, examinata sunt. Alii enim nefando sacrificio, alii solis libellis contaminati, vel etiam crimen sola cogitatione susceperant. Non aequandi erant, ait Cyprianus Ep. LII (p. 70), «ille qui ad sacrificium nefandum statim voluntate prosilivit, et qui reluctatus et congressus diu ad hoc funestum opus necessitate pervenit; ille qui et se et omnes suos prodidit, et qui ipse pro cunctis ad discrimen accedens, uxorem et liberos et domum totam periculi sui perfunctione protexit; ille qui inquilinos vel amicos suos ad facinus compulit, et qui inquilinis et colonis pepercit, fratres etiam plurimos qui extorres et profugi recedebant, in sua tecta et hospitia recepit, ostendens et offerens Domino multas animas viventes et incolumes, quae pro una saucia deprecentur.» Alii denique serius lapsi fuerant, alii citius; alii ad poenitentiam statim confugerant, alii, nimia libellorum a martyribus acceptorum fiducia, hoc remedium effugere conati fuerant. Itaque examinatae sunt in concilio Carthaginensi «causae et voluntates et necessitates singulorum, et in libello singulorum placita conscripta sunt.» (Ibid.) Hunc libellum non absimilem fuisse canonibus poenitentialibus merito observavit Baronius, nec ulla prorsus ratione librum de Lapsis intelligit editor Oxoniensis in notis ad hunc locum. Videri possunt quae de concilii decretis in praefatione diximus.

Suspicatur Tillemontius decretum in eodem concilio fuisse ut, si qua instaret persecutio, lapsis ante praescriptum tempus communio daretur. In hanc illum suspicionem induxerunt haec Cypriani verba ex Epist. LII (pag. 71): «Nec ad poenitentiam quis a nobis compelli potest, inquit, si poenitentiae fructus subtrahatur. Si praelium prius venerit, corroboratus a nobis invenietur armatus ad praelium. Si vero ante praelium infirmitas urserit, cum solatio pacis et communicationis abscedit.» Sed hujus loci ea videtur esse sententia, spem pacis post poenitentiam consequendae id habere commodi, ut lapsorum animos erigat et ad acrius pugnandum, si qua redierit occasio, corroboret, quia, ut paulo ante dixerat Cyprianus, «ad fidem et virtutem de poenitentia robur armatur; quod armari non poterit si quis desperatione deficiat, si ab Ecclesia dure et crudeliter segregatus ad gentiles se vias et saecularia opera convertat, vel ad haereticos et schismaticos rejectus ab Ecclesia transeat.» Praeterea, si decretum in hoc concilio fuisset ut lapsis urgente persecutione communio daretur, non id omisissent Cyprianus et alii episcopi in Epist. LIV, in qua quod decreverant de lapsis ob instantem persecutionem in Ecclesiam colligendis, id Cornelio approbare non conantur ex concilii prioris auctoritate, sed «Spiritu sancto suggerente» ita se statuisse declarant. Memorat Cyprianus in Epistola LV, aliud de episcopis lapsis ejusdem concilii decretum; ejusmodi homines ad poenitentiam «quidem agendam posse admitti, ab ordinatione 0123 autem cleri, atque sacerdotali honore prohiberi.» Prodiit coram episcopis in concilio congregatis Felicissimus cum presbyteris ipsi affixis, ut perspicitur ex Ep. XLII; sed eos auditos episcopi condemnarunt et abstinuerunt. «Sed et Jovinus et Maximus episcopi, ob nefanda sacrificia et crimina in se probata sententia novem episcoporum condemnati, iterato in concilio abstenti» sunt, ait Cyprianus in Epist. LV (p. 84).

Quemadmodum in hoc concilio «non consensione» tantum episcoporum «sed et comminatione», ut ait Cyprianus ep. LV (p. 85), decretum est «ut poenitentiam non agentibus nemo temere pacem daret:» ita justis martyrum petitionibus aliquid honoris causa, ut ferebat Ecclesiae consuetudo, delatum fuisse crediderim. Nam in libro de Lapsis, quem Cyprianus in Ep. LI, nuper legisse se Carthagine testatur, unde etiam nonnulli in ipso concilio lectum fuisse colligunt; in hoc, inquam, libro, ut nimiam martyrum nonnullorum «in remittendis passim donandisque peccatis» licentiam refellit Cyprianus, ita eorum mandatis aliquid fatetur posse concedi, «si justa, si licita, si non contra ipsum Dominum a Dei sacerdote facienda, si obtemperantis facilis et prona consensio, si petentis fuerit religiosa moderatio» (pag. 187). Fatetur etiam (p. 193) Deum in acceptum referre posse quidquid pro veris poenitentibus «et petierint martyres et fecerint sacerdotes.» Quare verisimile est Mappalico martyri, qui matrem suam atque, ut in nonnullis editionibus legitur, sororem domestica pietate commotus commendaverat, aliquid concessum fuisse, et aliis etiam qui Lucianum imitati non fuerant, sed, ut praecipit Cyprianus Ep. XI, diligenter inspexerant «et actum et opera et merita singulorum, ipsorum quoque delictorum genera et qualitates», et quos ipsi noverant, «quorum poenitentiam satisfactioni proximam» conspiciebant, eos nominatim libello designaverant.