XXVI.—S. Cornelio Gratulatur Confessionis Laudem S. Cyprianus.—Confessores Carthaginenses Cohortatur Per Epist. LXXXI, Quam In Hac Persecutione Scriptam Fuisse Ostenditur Anno 252.

Vana non fuit Cypriani praedictio futurae persecutionis, nec adhibitae ab eo cautiones ad Christianos corroborandos optato exitu caruerunt. Romae prosiluit adversarius terrore violento Christi castra turbare: sed virtus illic praecedentis episcopi publice comprobata est, ac quodammodo ecclesia omnis Romana confessa est: ad pugnam non singuli milites, sed tota castra prodierunt, accurrit properanter et venit quisquis audivit. Plurimi ex his qui sub Decio lapsi fuerant, gloriosa confessione restituti sunt, ipso dolore poenitentiae facti ad praelium fortiores, ita ut appareret eos in prima persecutione novae atque insuetae rei pavore trepidasse. Haec discimus ex Epist. LVII Cypriani, in qua Cornelio Centumcellis exulanti gloriam confessionis gratulatur, et cum eo communicat quod providentia Domini monentis instructus cognoverat, «appropinquare jam certaminis et agonis nostri diem,» inquit. Rogat denique ut uter ad Dominum prior migraverit, Deum pro altero et pro fratribus ac sororibus precetur. Haec praedictio non multo post in Cornelio exitum sortita est, qui martyr obiit Centumcellis die 14 septembris hujus anni 252, ut inter doctissimos quosque convenit. Interim Novatianus, ut Cyprianus observat, ut nec unitatis Ecclesiae, ita nec ejus triumphorum particeps, quiescebat, nec eum omnino tetigit persecutio. Lucius, qui Cornelio successit, eodem fere tempore sacerdotii et exilii gloriam adeptus est; sed paulo post revocatus, martyr obiit die quarto aut quinto mensis martii anno 253 cum quinque mensibus ac paucis diebus praefuisset. Huic Cyprianus cum sacerdotium et confessionem gratulatus fuisset per litteras, quae ad nos non pervenerunt, reditum etiam gratulatus est per Epistolam LVIII suo et collegarum nomine. Sed, praeter hoc litterarum officium, quibus ad commune gaudium Ecclesiae Romanae suum quoque accedere testatur, ait se non 0143 cessare «in sacrificiis atque in orationibus Deo Patri et Christo Filio ejus Domino nostro gratias agere et orare pariter atque petere ut qui perfectus est atque perficiens custodiat et perficiat (in Lucio) confessionis gloriosam coronam,» etc.; et quasi praevideret id quod postea evenit, Lucium idcirco revocatum fuisse ab exilio suspicatur, ut in oculis ecclesiae suae vitam pro Christo profunderet. Decreta Cornelii de lapsis Lucium confirmasse discimus ex Cypriano, qui Lucium et Cornelium beatos martyres appellat, seque eorum memoriam honorare dicit, ac illos spiritu Dei plenos, et in glorioso martyrio constitutos dandam esse pacem lapsis censuisse, et poenitentia acta fructum communicationis et pacis negandum non esse litteris suis signasse testatur (Epist. LXVII) .

Quamvis erumpentibus persecutionis scintillis postulatus fuerit ad leonem Cyprianus, non tamen secessit, ut in persecutione sub Decio, nec pulsus aut proscriptus fuit. Primus Carthagine impetum ferocientis populi sustinuit, ut videre est in Epist. LXXXI, gloriosus senex Rogatianus presbyter, qui in persecutione Decii confessus fuerat, et, e carcere solutus, duobus episcopis et Numidico presbytero in regenda ecclesia Carthaginensi adjunctus a Cypriano fuerat. Is cum primus in hac Galli et Volusiani persecutione conjectus in carcerem fuisset cum Felicissimo, quem Cyprianus quietum semper et sobrium fratrem appellat, cum eodem coronatus est. Caeteros confessores in carcere inclusos hortatur Cyprianus (in Ep. LXXXI) ut Rogatianum imitentur, seque Dominum assidue precari ait ut eamdem ac ille coronam assequantur. Inter hos confessores enitebant pueri et feminae, id quod etiam in persecutione Decii contigisse perspicimus ex libro de Lapsis (p. 181) , et in persecutione Valeriani ex Epist. LXXVII. Eamdem confessionis laudem adepti, ut capite 24 observavimus, qui sub Decio lapsi fuerant. Quod quidem de plurimis intelligi debet, non tamen de omnibus; nam auctor libri ad Novatianum, alios ex eorum numero adhuc poenitentiae addictos commemorat. Sed quia Epistolam LXXXI alii Valeriani, alii Decii persecutioni adscribunt, exponendum nobis est cur ad hanc potius sub Gallo et Volusiano persecutionem referenda videatur.

Hanc epistolam Pamelius et Baronius inter postremas Cypriani numerant, et in persecutione Valeriani scriptam putant. Hac potissimum ratione ducuntur, quod Rogatianus presbyter et confessor, quem post Decii persecutionem superfuisse constat, in hac Epistola LXXXI vitam pro Christo cum Felicissimo dicatur profudisse. Atque id quidem tabulis ecclesiasticis consentaneum est, in quibus, inquit Baronius, Rogatiani et Felicissimi «una die passorum natalis solemnitas consignata est VII cal. novembris.» Contra Pearsonius hanc epistolam sub Decio scriptam esse contendit, cum lateret Cyprianus, idque probat ex primis epistolae verbis: «Saluto vos, fratres charissimi, optans ipse quoque conspectu vestro frui, si me ad vos pervenire loci conditio permitteret.» Sed autem loqui solet Cyprianus e suo secessu, ut in 0144 Epist. V: «Et quoniam mihi interesse nunc non permittit loci conditio;» et in Epist. XXXVII ad eumdem clerum: «Utinam loci et gradus mei conditio permitteret ut ipse nunc praesens esse possem!» Unde concludit Pearsonius his verbis non exilium Cypriani sui Valeriano, sed illius sub Decio secessum denotari. Locum autem ex quo mortuum Rogatianum fuisse judicatur, in aliam prorsus sententiam accipiendum esse existimat, ac errorem in tabulas ecclesiasticas irrepsisse, dum Bedam, qui has Cypriani litteras laudat, et ex illis docet Rogatianum et Felicissimum martyrio coronatos esse, Usuardus, Ado et alii sine examine sequuntur.

Pearsonii sententia arridet Tillemontio; sed tamen multis rebus perspicitur hanc epistolam non in secessu scriptam esse, sed Carthagine, cum jam obiisset Rogatianus, non tamen sub Valeriano, sed sub Gallo et Volusiano. Nimium apertus est Cypriani contextus, quam ut Rogatianum et Felicissimum martyrio coronatos negemus antequam hanc epistolam scriberet Cyprianus. Locum inspiciamus. «Quam fidem, inquit, vos quoque retinentes et die ac nocte meditantes, toto corde ad Deum prompti, contemptu praesentium futura tantummodo cogitatis, ut ad fructum regni aeterni et ad complexum et osculum Domini et conspectum venire possitis, ut sequamini in omnibus Rogatianum presbyterum gloriosum senem, viam vobis ad gloriam temporis nostri religiosa virtute et divina dignatione facientem, qui cum Felicissimo fratre nostro quieto semper et sobrio, excipiens ferocientis populi impetum, primum hospitium vobis in carcere praeparavit, et metator quodam modo vester, nunc quoque vos antecedit. Quod ut consummetur in vobis assiduis orationibus Dominum deprecamur, ut initiis ad summa pergentibus quos confiteri facit, faciat et coronari.» Nulla fere vox hoc in loco quae non Rogatianum pro Christo passum indicet. Vocat eum Cyprianus «gloriosum senem,» quod eum argumento est ad gloriam pervenisse. Confessores laudat quod futura tantum cogitent, ut ad complexum Domini perveniant, ut sequantur in omnibus Rogatianum, quem jam in multis rebus imitati fuerant. Jam ergo pervenerat ad conspectum Domini Rogatianus siquidem pervenire ad conspectum Domini idem est ac Rogatianum in omnibus sequi. Paraverat illis Rogatianus primum hospitium in carcere. Ubi secundum parabat, nisi in coelo, antecedens eos veluti metator quidam? Denique Deum precatur Cyprianus ut id in quo antecedebat eos Rogatianus, in ipsis consummetur et ad coronam perveniant. Ergo jam ad hanc coronam Rogatianus pervenerat, quam cum in Decii persecutione adeptus non sit, sed ante e carcere egressus sit quam Cyprianus e suo secessu, necesse est hanc epistolam ad aliud tempus referri. Nititur Tillemontius his verbis, «viam facientem, vos antecedit,» ut Rogatianum probet non obiisse cum haec epistola scriberetur. At quis nescit linguae latinae sterilitatem saepe cogere ut ejusmodi voces usurpentur? Martyres in Ep. LXXVIII laudant Cyprianum 0145 quod, cum primus confitendi signum extulerit, ipsius anima «non tantum martyrum de saeculo jam excedentium socia esse coeperit, sed et cum futuris coelestem amicitiam» copulaverit. Simili prorsus modo confessores hortatur Cyprianus in Ep. IX, ut Mappalicum martyrem sequantur. «Istum nunc beatissimum martyrem, inquit, et alios participes ejusdem congressionis et comites in fide stabiles, in dolore patientes, in quaestione victores, ut caeteri quoque sectemini et opto pariter et exhortor, ut, quos vinculum confessionis et hospitium carceris simul junxit, jungat etiam consummatio virtutis et corona coelestis.»

Non belle accepit Pearsonius haec verba, «si me ad vos pervenire loci conditio permitteret.» Ait enim Cyprianum his verbis designare «locum in quo praesens esse et conspectu confessorum frui maxime concupivit, sed loci, hoc est Carthaginis, ubi persecutio jam fervebat, conditionem non permisisse.» Verum hac voce non Carthaginem, sed episcopalem auctoritatem designari perspicitur ex pluribus Cypriani testimoniis; sic in Ep. XI: «Sollicitudo loci nostri et timor Domini compellit.» «Cum illi (martyres) memores loci nostri ad me litteras direxerint» (Ep. X) . «Congruit ipsi loco et officio sacerdotii nostri» (Ep. LXIII) . Vid. Ep. LXV. Quamobrem, cum ait Cyprianus in hac Ep. LXXXI: «Saluto vos, fratres charissimi, optans ipse quoque conspectu vestro frui, si me ad vos pervenire loci conditio permitteret. Quid enim mihi optatius et laetius posset accidere, quam nunc vobis inhaerere, ut complectemini me manibus illis quae purae et innocentes et Dominicam fidem servantes, sacrilega obsequia respuerunt? Quid jucundius et sublimius quam osculari nunc ora vestra, conspici etiam praesentem ab oculis vestris?» cum haec, inquam, ait Cyprianus, indicat se hac una re detineri quominus invisat martyres, quod metuat ne dignitate conspicuus oculos gentilium effugere non possit. Nec necesse est eum abfuisse Carthagine ut sic scriberet: sua enim illum dignitas, etiamsi adfuisset Carthagine, detinere potuit quominus sanctos martyres inviseret. Nam qui providebat ut martyres «non glomeratim nec per multitudinem simul junctam inviserentur, sed ut presbyteri quoque qui illic apud confessores» offerebant, singuli cum singulis diaconis alternarent (Ep. V) , multo minus ipse commisisset, ut in oculos gentilium incurrens nova incendia commoveret. Quinetiam haec consuetudo ante Cyprianum in Africa vigebat, ut episcopus confessores non inviseret. Testatur enim Cyprianus in Epp. X et XXI, id semper in praeteritum sub antecessoribus suis factum esse, ut presbyteri et diaconi plenissime circa Evangelii legem martyres et confessores instruerent, et diaconi ad carcerem commeantes martyrum desideria consiliis suis et Scripturarum praeceptis gubernarent. Nihil ergo vetat quominus Cyprianum in ipsa urbe necessariis rebus et antecessorum exemplo a confessorum conspectu distentum haec scripsisse existimemus. Neque etiam dicere verebor non sic 0146 locuturum fuisse si abfuisset Carthagine. Quomodo enim absentem et in abdito loco latentem sola dignitas a complexu martyrum arceret, quem in ipsa urbe necessariae cautiones ab hoc gaudio et antecessorum exempla removissent? Hinc in Ep. IX, quam ad martyres et confessores in secessu scriptam esse constat, non ait secessum suum in hoc sibi molestum esse, quod eos non possit invisere. Significat urbis desiderium in Ep. XXXVII, at nequaquam ut in martyrum complexibus haereat, sed potius «ut promptus et libens solemni ministerio cuncta circa fortissimos fratres dilectionis obsequia compleat.»

Nec congruit ergo haec epistola Decii temporibus, neque etiam Valeriani persecutioni, cujus primum impetum sustinuit Cyprianus; nec ei Rogatianus et Felicissimus, sed ipse aliis omnibus, ut infra videbimus, facem ad confitendum Christi nomen praetulit. Multo commodius referetur Epistola LXXXI ad persecutionem Galli et Volusiani, in qua Cyprianus nec Carthagine expulsus est, nec sponte cessit; at minime dubium est quin pro se ad aures et ad oculos confessorum vicarias litteras miserit, cum eos invisere exposita omnium oculis dignitas non sineret. Mense octobri anni 252, quo Rogatianus et Felicissimus passi dicuntur in tabulis ecclesiasticis, persecutio saeviebat; cujus rei testis est Cornelius, qui mense septembri hujus anni martyr obiit. Pearsonius ex populi ferocientis impetu, quem Rogatianus excepisse dicitur, Epistolam LXXXI ad persecutionem Decii pertinere concludit, quia saepe in hac persecutione popularis temeritas in Cyprianum erupit. At in persecutione Galli eamdem populi temeritatem expertus est Cyprianus, ut ipse narrat in Epistola LV. Deinde vero horrenda illa pestis quae cum Galli persecutione conjuncta fuit, multo aptior videtur fuisse ad ciendos populares motus, cum calamitatis causa in Christianos rejiceretur.