Epistola VIII.

Cleri Romani. Quamquam verba haec ad Epistolae hujus titulum pertineant, qui a librario pro captu suo appositus, nullius ponderis aut auctoritatis esse poterit, eruditissimus Rigaltius occasionem hinc arripit ut ostendat cleri vocem perperam trahi ad personas ecclesiasticas, hominesque sacris ordinibus initiatos designandos. In primis ait, κλῆρος tria significat, sorticulam qua utimur in sortiendo; sortionem sive sortitum, actionem ipsam sortiendi; et quod sortitu cuique accidit. Subjungit porro, rerum Hebraicarum scriptores graecos, ab iisque etiam latinos, clerum 1039D dixisse quod ex amplissimo illo terrarum tractu, Josua jubente, in undecim tribus Hebraeorum diviso, per sortitionem unicuique contigerat. Rem hanc instantia explicat. Benjamini tribus cleris in urnam conjectis, urna mota, qui clerus exierat sortiente Benjamini tribu, id clerus Benjamini dicebatur. Atque ita de caeteris undecim tribuum portionibus. Inde progreditur: Postquam figuris Mosaicis veritas christiana successit, et, male merentibus Hebraeis, gratia divina ad Gentes conversa est, quod hellenistae dixerant Ecclesiam, dixerunt etiam Clerum. Multis interpositis, quibus tamen minime conficit hellenistas pro Ecclesia denotanda clerum tamquam synonymum adhibuisse, periochen D. Petri adducit vir doctus dicens quod prava mortalium caecitas, christiana simplicitate neglecta, pharisaicam superbiam reduxit, et obruit coelestia terrenis. Cleri vocabulum ad res christianas, primus transtulisse videtur Petrus, Epistola sua canonica prima. Hortatur presbyteros 1040A ipse compresbyter, ut gregem quem commisit iis Deus pascant providentes ovibus, non turpis lucri cupidine, sed gratis: neque ut dominantes in cleris, id est plebem christianam. Queritur demum quod siquidem ipsi pastores nomen cleri quod erat ovium universitati commune, sic proprium sibi fecerunt, ut etiam nomen ipsum ovilis, in populi sive plebis et laicorum appellatione vilesceret. Hinc exorta jam aevo Tertulliani et Cypriani, inter clericos et laicos differentia tanta, ut laici non intelligerentur appellatione cleri. Quid sibi velit vir eruditus longa hac disceptatione non faciie est conjicere. An male ipsum habet quod in Ecclesia sint episcopi et pastores? Id non videtur, siquidem agnoscat adhibuisse Dominum ovili suo pastores utique complures. Et certe rerum diversitas vocum diversitatem non admittit modo, sed etiam exigit. An quandoquidem D. Petrus presbyteros compresbyteros compellat, erit indicium neglectae simplicitatis christianae, et pharisaicae superbiae, si Apostolus aut episcopus jus et potestatem in clerum ecclesiasticum 1040B sibi vindicet? et quod D. Paulus admonet I Tim. V, 1, πρεσβύτερον ἐπιπλήξῃ; sed eodem capite v. 20, presbyteros flagitiorum compertos, Apostolo id ipsum mandante, oportebit ἐνωπιον πάντων ἐλέγξας. An vero in eo peccatur, quod quando cleri vox omnes Christianos aliquando comprehendat, ad verbi etiam ministros aliquando contrahatur? At in usu communi id ubique obtinet. Non modo summum Numen, sed et magistratus dii appellantur; et Apoc. V, 10, omnes fideles reges et sacerdotes audiunt; nemo tamen dixerit principes saeculares, et sacris operantes cujuscumque ordinis, nomina illa per nefas sibi vindicare. Agnoscimus sortes tribuum Israeliticarum cleros dici: sed Levitarum a reliquis tribubus aliam longe fuisse rationem, ipse sacer textus nos docet: Num. XVIII, 20, Ἐν τῇ γῇ αὐτῶν οὐ κληρονομήσεις, καὶ μερὶς οὐκ ἔσται σοι ἐν αὐτοῖς, ὅτι ἐγὼ μερίς σου, καὶ κληρονομία σου ἐν μέσῳ τῶν υἱῶν Ἰσραήλ. Alia certe res est ut terrae portiones tribubus assignatae illorum cleri dicantur; et quod Levitae ipsi, quos Dominus pro sorte sua agnoscit, 1040C ejus clerus dicantur. Non diffitemur D. Petrum in Epistola sua I omnes Christianos Domini clerum appellasse; sed ille ipse Petrus Act. I, 17, munus apostolicum κλῆρον διακονίας vocare non dubitat. Ultimo in loco, si non sufficiat Rigaltio Cypriani et etiam Tertulliani saeculo inter clericos et laicos differentiam fuisse tantam, ut laici non intelligerentur voce Cleri, id Apostolorum aevo obtinuisse testabitur Clemens Romanus in Epistola ad Corinthios, qui ait: Ἀρχιερεῖ ἴδιαι λειτουργίαι δεδομέναι εἰσί, καὶ τοῖς ἱερεῦσιν ἲδιος ὁ τόπος προστέτακται, καὶ λευΐταις ἴδιαι διακονίαι ἐπίκεινται· ὁ λαἳκὸς ἄνθρωπος τοῖς λαἳκοῖς προστάγμασιν δέδεται. etc. Sed de his plus satis.

Didicimus secessisse benedictum Papam Cyprianum. Dicit Rigaltius secessum istum Cypriani, fugae probro minime caruisse apud quosdam de Christiana fraternitate, qui Tertulliani de Fuga in persecutione disputationem legerant. Nec dubito quin ipsa tanti magistri severitas discipuli mentem adeo suffuderit, vel aliquo 1040D saltem scrupulo sic pupugerit, ut fugae suspicionem Cyprianus amoliri abs se magno studio contenderet. Hoc et Pontii familiaris sui satis intricata sedulitas persuadet: ipsiusque Cypriani Epistolae sequentes declarant; et, si verum amamus, haud aliud magis ista Romani cleri tam argumentosa quam incondita commonitio proscribit. Fortissima est illa Cypriani defensio, quod Dei nutu, immo jussu secesserit. Nam quid apertius mandato divino per Christum Apostolis tradito? Cum presequentur vos in civitate ista, fugite in aliam. Quod si mandatum ad alios quam Apostolos pertinuisse negaveris, quis a Cypriano jussi Dominici, Spiritus sancti, divini erga ipsum quoque speciatim favoris testem exigat? Sed et complures humanae prudentiae rationes amici causati sunt. Erat persona insignis. Unus Cyprianus Ecclesiam demonstrabat: eo sublato, tota pessumibat fraternitas. Unius Cypriani praesentia inimicas nomini christiano potestates exasperabat. Unum praesertim Cyprianum 1041A populus efferatus ad leonem depostulaverat. Eo aliquantisper amoto, rabies sedari posse videbatur. Denique absens nihilominus per procuratores aut vicarios, perque litteras frequentiores Ecclesiae suae necessaria cuncta providebat, suggerebat. Has certe secessus causas, tunc valde probabiles, sequentibus saeculis exemplo fuisse arguit praeclara Augustini ad Honoratum epistola, quae et consilia praebet adversus cunctas istius humanae prudentiae subtilitates saluberrima. Strategicorum scriptores quaestionem tractant huic nostrae haud absimilem: An sit laudandus in bello dux, quem non pigeat caput suum passim fortiter ac strenue periculis objectare. Quae res hanc definitionem admittit: Habendam in primis esse rationem ducis, quo sublato, salus populi subvertatur necesse est, tunc enim πρῶτον ἔργον ἀρετῆς εἶναι, σώζειν τὸν ἃπαντα τ᾽ ἄλλα σώζοντα. At ubi de exemplo ducis tota pendet exercitus constantia, tum vero, neque manibus neque capiti esse parcendum. Hoc sapienter observavit in Pelopida Plutarchus.

A Clementio. Infra Epistola proxime seq.

1041B Subdiacono. Causatur Rigaltius quod sic paulatim, atque ab minimis, intravit in Ecclesiam regnum et dominandi libido. Apostoli diaconos tantum dixerant. Aetas Cypriani subdiaconos admisit; sequens archidiaconos, ac deinceps archiepiscopos et patriarchas. Apostoli episcopos et presbyteros tantum dixerant. Tertullianus dixit episcopum esse summum sacerdotem. Pace Rigaltii crediderim, non ad fastum, ad regnum et dominandi libidinem, subdiaconatum aliosque tam inferiores quam superiores in clero gradus Ecclesiae invectos, sed ad necessarios pietatis christianae usus fuisse adhibitos. Quid magis potuit ad Africanae ecclesiae unitatem, et alia publica commoda conferre, quam ut omnes Africae, Numidiae, et Mauritaniae episcopi, Cypriani unius regimini subessent? Et ex adverso, gradus inferiores quod attinet, si quis primitivae Ecclesiae statum perpenderit, ad conventus solemnes viritim omnes convocandos, et non sine delectu et excubiis postea admittendos: nuntios non 1041C modo in regiones vicinas, sed longe dissitas subinde ablegandos; aegrorum, pauperum, catechumenorum, lapsorum, martyrum, vinctorum, ad metalla damnatorum, et demum mortuorum perpetuum habendam esse curam: non mirabitur in tot negotiis tam spissis, tam variis, tam laboriosis et periculo plenis, plurimos qui ea procurarent fuisse adhibendos: et post episcopos, presbyteros et diaconos, subdiaconos, lectores, acolythos, ostiarios, in sollicitudinis ecclesiasticae partem subrogari. Cornelius, hoc ipso tempore Romanae Ecclesiae Episcopus, quot in urbe fuerint in Clero constituti, in Epistola ad Fabium Antiochensem, quae habetur apud Euseb. l. VI, c. 43, distincte tradit: Fuisse nimirum πρεσβυτέρους τεσσαράκοντα ἕξ· διακὸνους ἑπτά· ὑποδιακόνους ἑπτά· ἀκολούθους δύο καὶ τεσσαράκοντα· ἐξορκιστὰς δὲ καὶ ἀναγνώστας ἅμα πυλωροῖς δύο καὶ πεντήκοντα. Quibus subjungit fuisse χήρας σὺν θλιβομένοις, ὑπὲρ τὰς χιλίας πεντακοσίας, οὓς πάντας ἡ τοῦ Δεσπότου χάρις καὶ φιλανθρωπία διατρέφει. Demum de universis 1041D concludit, τοσοῦτο πλῆθος καὶ οὕτως ἀναγκαῖον ἐν τῇ ἐκκλησίᾳ διὰ τῆς τοῦ θεοῦ προνοίας πλούσιός τε καὶ πληθύων ἀριθμὸς, μετὰ μεγίστου καὶ ἀναριθμήτου λαοῦ. Et quidem Romae aemulam Carthaginem, nec in iis quae ad christianam pietatem spectant multum cessisse, credere par fuerit.

Certa ex causa, quod utique recte fecerit. Haec ita continuanda esse dicit Rigaltius: Certa ex causa; quod utique recte fecerit; cum sit persona insignis et imminente agone. Quae videntur esse verba cleri Carthaginensis in gratiam et favorem Cypriani scripta ad excusandum ejus secessum.

Nobis qui videmur esse praepositi. Dicit Rigaltius: Cum abiisset e vivis Fabianus, Cyprianus vero secessisset, utraque sedes vacabat, Romana et Carthaginensis. Utrobique igitur clerus Ecclesiae suae curam susceperat, et litteras ad Romanum dederat Carthaginensis super illo secessu Cypriani sui: Romanus Carthaginensi rescribens: Cum incumbat nobis, inquit, qui 1042A videmur praepositi esse, et vice pastoris custodire gregem, si negligentes inveniamur, dicetur nobis, etc. Quae verba cum sint communia, et curae utrimque communis, civilem magis et verecundam sollicitudinem charitati christianae convenientissimam significant, quam alicujus imperii sive potestatis superbiam. Minoris (immo, majoris Edd.) est momenti quod subnectit, quod nemo sanus negaverit praecipuum jam olim ac primarium fuisse Romanae Sedis honorem. Nam et ab clero Carthaginensi datae ad Romanum super secessu Cypriani litterae, quasi rationem reddunt; et Romanorum verba quae hic sequuntur, Nolumus ergo vos mercenarios invenire, etsi hortatoria sint potius quam imperatoria, et consilia magis quam jussa, satis indicant Romanum jam tunc etiam Sede pontificia fuisse potiorem.

Antecessoribus nostris. Judaeorum sacerdotibus. Ad verba quae sequuntur. Errantem non correximus, Rigaltius ait: Tertullianus sic reddit: quod expulsum est non convertistis. Libro de Pudicitia.

Claudum. Rigaltius ait, Tertull. comminutum LXX 1042B συντετριμμένον Ps. CXLV: Qui sanat infirmitates eorum, et alligat contritiones eorum.

Ex actu ipso quo cessit. Rigaltius ait: Ex facto Petri, qui, apprehenso a Judaeis Christo, non proprie fugit, sed cessit sive abscessit aut recessit. Nam, ut est in Evangelio, sequebatur Christum, sed longo intervallo quod fugae speciem praebuit, adeoque in Evangelio legitur discipulos omnes, relicto Christo, fugisse. Haec autem cleri Romani epistola Petrum eo magis onerare videtur quod ait: Et caeteri discipuli similiter fecerunt. Quasi ad exemplum Petri. Atque hoc Romani torquent in Cypriani secessum, non sine opprobrio fugae. Sub eadem invidia fugae nomine, per hoc ipsum tempus laborabat, dignitatis et studiorum particeps, grande Aegypti decus, Dionysius Alexandrinus; is vero pariter se tuetur, quod voce divina admonitus latebras petiisset: Ἐγὼ δὲ καὶ ἐνώπιον τοῦ θεοῦ λαλῶ, καὶ αὐτὸς οἶδεν ὅτι οὐ ψεύδομαι, οὐδεμίαν ἐπ᾽ ἐμαυτοῦ βαλλόμενος οὐ δὲ ἀθεεὶ πεποίημαι τὴν φυγήν; et plura in hanc mentem lib. VI 1042C Euseb., c. 40.

Ascendentes ad hoc quod compellebantur. Facinus ipsum apertis vocibus efferre refugiunt. Rigaltius ait ascendisse in Capitolium, ut imponerent in acerram thura. Sic lib. de Lapsis: Non exspectaverant saltem u. ascenderent apprehensi, ut interrogati negarent. Et paulo post: Nonne quando ad Capitolium sponte ventum est, labavit gressus? Et eodem libro: Unus ex his qui sponte Capitolium negaturus ascendit. Canon 59 concil. Eliberit. Ne quis Christianus ad idolum Capitolii sacrificandi causa ascendat. Latinii codex rem aliter proponit, quod nimirum Ecclesiae Romanae presbyteri, attendentes ad hoc quod infirmi Christiani, metu impulsi, ad Capitolium ascenderent, animum iis addentes monitis opportunis revocaverant ad Ecclesiam. Quod infra in impressis dicitur, apprehensos timore hominum revertisse, ad contextum non videtur respondere.

Ecclesiam istam fortiter in fide. Lectionem Pamelii retinens Rigaltius adnotat quod hac fortitudinis suae 1042D jactantia Romani faciunt invidiam Carthaginensibus. Et Romanae quidem fidei praerogativam Tertullianus ipse Carthaginensis praedicat lib. de Praescriptionibus: Si autem Italiae adjaces, inquit, habes Romam, unde nobis quoque auctoritas praesto est. Ista quam felix Ecclesia, cui totam doctrinam Apostoli cum sanguine suo profuderunt! Et libro advers. Marcionem quarto: Videamus quid etiam Romani de proximo sonent. Sed Latinii lectio fortitudinis laudem, non Romanae Ecclesiae, sed Clero tribuit.

Si quo modo indulgentiam potuerunt recipere. Rigaltius ait indulgentiam poenitentiae. Porro voces illae, ab eo qui potest praestare, subnectuntur, quia nondum Ecclesia idololatras decreto aliquo ad poenitentiam admisit; licet statim id fecerit.

Sive viduae, sive thlibomeni. Rigaltius ait: Primus hanc Epistolam edidit Guil. Morellius, nec indicavit unde habuerit exemplar. Non invenitur autem mss. 1043A codicibus Pamelianis, nec in Italicis, neque in nostratibus. Et tamen valde proba est, nec tam scatet mendis, quam existimabat Pamelius. Morellius igitur hoc loco edidit clydomeni, quod mendosum esse non inficiamur, imo veram esse arbitramur Pamelii conjecturam, in authentico scriptum fuisse clinomeni. Eoque magis haec opinio firmari videtur, quod inter illius aevi Christianos probrosam vulgo fuisse constat appellationem clinicorum, qui decumbentes in lectulo, propter imminens mortis periculum aqua perfusi Baptismum acceperant. Quasi non proprie baptizati, quia perfusi, non mersi; de quibus agitur in Epistola Cypriani ad Magnum. Clerus ergo Romanus, istorum etiam clinicorum curam suscipiens, vocabuli tristitiam mitigat, ac deflexa terminatione, κλινομένοις dicit, non κλινικοίς. Ejusmodi etiam benignitate Tertullianus in Apologetico, Christianos gravi senio prope confectos noluit appellare clinicos, sed jam domesticos senes. Quod ad Epistolae fidem spectat, praeter Latinii codices, qui ipsam agnoscunt, in Bodleianorum uno habetur. 1043B Quod ad vocem praesentem attinet, probata lectio est illa quam adhibemus; cui fidem facit Epistola Cornelii ad Fabium quam supra laudavimus; ubi ex consimili occasione mentio habetur χηρῶν καὶ θλιβομένων. Se exhibere, esse ad vitam necessaria sibi suppeditare, ostendimus lib. III, ad Quir n. c. 61.

Catechumeni decepti esse non debebunt Rigaltius ait: Nam haec in primis audiebant ab episcopo sive presbytero, summam esse apud Christianos curam charitatis sive dilectionis; et conqueri poterant se deceptos, si contigisset eos in ipso persecutionis aestu deseri.