Epistola LXIII.

Quamquam sciam. Non hac epist. Cyprianus Aquarios, sive Hydroparastatas, Ebionitarum germen, teste Epiphan. Haeres. XXX, aut Encratitas, Tatiani sequaces, 1072C refellit; quorum error in hoc maxime versabatur quod vinum quasi rem profanam et abominandam aversarentur, ut ait Epiphanius, διαβολικὸν φάσκοντες, fabulosa vanitate de Satana et terra germinasse asserentes vites. Ex ignorantia aut simplicitate deliquisse istos dicit auctor noster. Et quia antelucanis horis Eucharistiam sumebant, quo tempore nulli vinum biberent, referente Apostolo, Actor. II, 15, credibile est eos aquam tamquam honestius poti genus, et suspicionibus minus obnoxium substituisse; praesertim cum ex vini odore detegere potuerint Ethnici, eos qui vinum olebant esse Christianos; qua de re agitur in fine hujus epistolae. Mentio autem solemnis epistolae istius facta est a D. Augustino lib. IV de Doctrin. christiana, cap. 21, ubi quae statim a principio occurrunt, in exemplum adducuntur submissi dicendi generis.

Humana et novella institutione. Rigaltius ait, Sic paulo post dicet, nostra et humana conscribere. Videantur quae supra observavimus de humana Ecclesia; deque humana 1072D credulitate, et traditione humana ad Epist. LVII et LX.

Quod sacrificii hujus auctor et doctor fecit et docuit. Rigaltius ait, Quid fecerit, quid docuerit, Evangelia narrant. Nec aliud Corinthiis suis tradidit Paulus. Quod in coena Christus instituit, Christiani dein sacrificium appellavere, et sacrae coenae ministros, sacerdotes.

Neque aliud fiat a nobis, quam quod pro nobis Dominus prior fecerit. Rigaltius ait, Hac eadem Epistola dicet: Quod si nec minime de mandatis dominicis licet solvere, quanto magis tam magna, tam grandia, tam ad ipsius dominicae passionis et nostrae redemptionis sacramentum pertinentia fas non est in ringere, aut in aliud quam quod divinitus institutum sit humana traditione mutare?

Nec potest videri sanguis ejus esse in calice. Rigaltius ait, Sic Tertullianus lib. de Oratione, Corpus ejus in pane censetur. Et ipse Cyprianus mox, calix quo Christi sanguis ostenditur ubi de aqua: quae Christi 1073A sanguinem non possit exprimere. Quando toties ingerit ut calix sit mixtus; id potissimum agit, ne vinum desit calici. Quamquam enim ad conciliandos Aquariorum animos, et receptum in Ecclesia morem asserendum, aquam in Eucharistia rite adhiberi agnoscat Cyprianus, qua plebs christiana adumbratur: et opinatus sit vino cibario et diluto Christum fuisse usum, omnia tamen ad dominicae institutionis normam prorsus exigenda contendit, ut id scilicet fiat quod Jesus Christus Dominus et Deus noster, sacrificii auctor et doctor, non tantum fecit, sed docuit. Quibus similia passim repetit, addens imagines sacrificii Christi pane et vino constitui.

Noe vinum bibens, imaginem dominicae passionis expresserit. Rigaltius ait: Valde indulserunt ingenio suo Patres, ubicumque in Scripturis panis et vinum occurrit. Noachum redemptionis per Christum partae typum gessisse ex I Pet. III, 21, liquido constat; et a cataclysmi aquis superstes, magis salutares Baptismi undas adumbrasse. Quid ergo mirum, si ad alterum 1073B etiam sacramentum Ecclesiae, gradus praestruatur? et siquidem, vino epoto, edormiverit, praefigurasse calicem eucharisticum, et dominicam mortem dicatur? Interim ut typi ratio consistat, necesse est vinum non minus Dominum quam Noachum bibisse.

Melchisedech, Rex Salem, protulit panem et vinum, Rigaltius ait: Septuaginta Interpret. Genes. XIV. καὶ Μελχισεδὲκ βασιλεὺς Σαλήμ ἐξήεγεν ἄρτους καὶ οἶνον. Editio Complut. ἐξήνεγκεν αὐτῶν ἄρτους, quomodo etiam citavit Ambrosius, lib. I, de Abrahamo. Et Melchisedech, Rex Salem, protulit ipsi panes et vinum. Tertullianus autem apertissime dixerat adversus Jud. Melchisedech ipsi Abrahae revertenti de praelio panem et vinum obtulit. Josephus, τῷ Ἀβραάμου στρατῷ, et pro pane et vino πολλὴν ἀφθονίαν τῶν ἐπιτηδείων. Auctor Commentariorum in Genesin, quae tribuuntur Eucherio, lib. XI, num. 17. Nec esse mirum si Melchisedech victori Abraham processerit obviam, et in refectione tam ipsius quam pugnatorum ejus panem vinumque protulerit. 1073C Quae autem in iisdem commentariis hac de historia sequuntur, arguunt manum interpolatoris. Joannes Mercerus et Hugo Grotius fatentur non improbabilem esse sententiam existimantium, factum hoc fuisse sacrificio praecedente.

Ex persona Patris. Psalmum hunc non modo sibi asserit Dominus noster, Matth. XXII, 44, et alibi; sed Judaei id passim agnoscunt. Moses Haddarsan in Genes. XXXVII, 12. Midras Tehillim in Psal. II. R. Saad. Gaon in Daniel, VII. 13. Talm. tract. Beracoth., c. 5.

Apostolorum faciens mentionem. Per servos qui missi dicuntur, intelligit Apostolos.

Ad craterem. Videantur dicta ad liv. II ad Quirin., cap. 2. Dum dicit vinum miscuisse, Jansenio interprete, id solum intelligi debet, ministrasse et praeparasse.

Pleni et percalcati. LXX habent, πλήρους καταπεπατημένης. Nimirum quod torcular significat, pro voce ejusdem fere formae, quae rerum copiam et ex fructibus ubertatem significat, accepere. D. Hier. ad Hebraei textus mentem legit: Torcular solus calcavi.

1073D Nolite, inquit, priora meminisse. Haec de Baptismo similiter interpretatur, l. I ad Quirin. c. 12.

Christus qui est petra. Rigaltius ait, Super quam aedificavit Ecclesiam suam Christus. Et tamen plerisque locis Cyprianus quae de petra dicuntur transtulit ad Simonem, cui Christus ob rectum de Filio Dei effatum, nomen fecit Petro.

Calicem docuerit exemplo magisterii sui, vini et aquae conjunctione misceri. Dicit infra Cyprianus, non observari a nobis quod mandatum est, nisi eadem quae Dominus fecit, nos quoque faciamus, et calicem Domini pari retione miscentes, a divino magisterio non recedamus. Et hoc deinceps fortius videtur urgere. Porro veteris Ecclesiae scriptores plerique consentiunt, Dominum in coena sua vinum aqua dilutum propinasse. Ita Justin. Apol. II, Clemens Alex. l. II Paedag. c. 2. Morem accersunt Patres Trullani a traditione, can. XXXII, sed hujus rei certissima indicia ex Judaeorum ritibus 1074A sunt desumenda. Credere enim par est Dominum nostrum ad receptos in Ecclesia mores hac ex parte se accommodasse. Ut enim lectio Paschalis sive annuntiatio dicitur, ita jubentur Apostoli Annuntiare mortem Domini. donec venerit. Agnum paschalem appellabant corpus paschatis, ita Dominus de pane Eucharistico ait: Hoc est corpus meum. Quemadmodum etiam pater familias in paschatis celebratione absoluta benedictione frangit; pariter Dominus accepto pane, postquam gratias egisset, fregit. De vino autem Hebraei doctores dicunt, perinde fuisse si vinum adhibeatur aut merum, aut dilutum. ut traditur in Tosephos. Unde recte Aquinas part. III, quaest. 74, art. 7 et quaest. 83, art. 6, ad 4, et Bonaventura in IV Sentent., distinct. 11, part. 2, quaest. 3. dicunt admistionem aquae non esse de necessitate vel integritate sacramenti. Armenii quidem in ea erant haeresi aquam a vino in Eucharistia abesse omnino 1074B debere, qui a synodo quinisexta damnati. Ecclesia Romana quamquam decerne videatur calicem sanguinis Christi Domini non in pura aqua, nec in puro vino, seu sine aqua; sed in vino aqua mixto esse consecrandum: tamen si res attente spectetur, in solo vino consecrandum volunt; monent enim, ut aqua in valde exigua quantitate, Eugenii verbis, modicissima, apponatur; et mora aliqua intercedat inter mixtionem et consecrationem, ut aqua in vinum demum sit conversa. Videatur Catech. Rom. c. IV, parag. 17, et Sacerdotale Rom. part. I. Tract. XIX, cap. 2. Et in hoc negotio adduci solet testimonium Aristotelis l. I, de Generat et Corrupt., cap. ult. Ubi dicit vinum in minima quantitate aquae injectum, in aquam transire. μεταβάλλει θάτερον εἰς τὸ κρατοῦν. οἷον σταλαγμὸς οἴνου μυρίο χοεῦσιν ὕδατος οὐ μίγνυται λύεται γὰρ τὸ εἶδος καὶ μεταβάλλει εἰς τὸ πᾶν ὕδωρ. Ita Ecclesia Romana non unicam tantummodo transsubstantiationem in Eucharistia, sed duplicem agnoscit. Porro observanda venit 1074C Ecclesiae Graecae praxis, de qua dicit Balsamo, πρὸ τοῦ ἁγιασθῆναι τὸ ἅγιον ποτήριον, οὐ βάλλεται τὸ ζέον εἰ τὴν ἕνωσιν, ἀλλὰ μετὰ τὸν ἁγιασμόν. Et proinde, aqua, ex eorum sententia, sacrum istud mysterium consequitur, non ingreditur.

Effundetur. Favet Cyprianus lectioni illorum codicum qui habent, ἐκχυθησόμενον.

Creatura vitis. γεννήματος τες ἀμπέλου. Vocem ipsam retinuit versio vulgata: Non bibam a modo de hoc genimine vitis

Convertere Evangelium Christi. μεταστρέψαι. Ambrosius, Hieronymus et Augustinus similiter ea voce utuntur.

Calix tuus inebrians. LXX, ποτήριόν σου μεθύσκον, ὥσει κράτιστον. Inebrians, tamquam vinum generosissimum. In Hebraeo est et Hieron. ad Suniam ad Fretellam dicit LXX scripsisse ποτήριόν μου.

A sapore isto seculari. Rigaltius ait, Saporem vini communis et profani dicit esse saporem saecularem, cui opponit intellectum divinum, ut jam non vinum, sed 1074D sanguis Domini intelligatur.

Vino isto communi mens solvitur. Rigaltius ait, Vinum commune dicit, quod nondum est sanctificatum sive consecratum in sanguinem Christi. Itaque mox vino isto communi opponet sanguinem Domini. Jam non vocat vinum, sed sanguinem.

Tristitia omnis exponitur. Saepius admonuimus, exponi idem esse apud Cyprianum, ac e medio tolli.

Peccatis angentibus premebatur. Rigaltius ait: Sic supra Epist. LVI, dixit: Pressuris angentibus frequenter urgeri.

Videmus in aqua populum intelligi. Bertramus in libro de Corpore et Sanguine Domini, qui scriptus circa medium noni seculi, ex his verbis sic argumentatur. Considerandum quoque (inquit) quod in pane illo non solum corpus Christi, verum corpus etiam in eum credentis populi figuretur, unde multis frumenti granis conficitur; quia corpus populi credentis multis, 1075A per verbum Christi, fidelibus coagmentatur, qua de re sicut in mysterio panis ille Christi corpus accipitur. sic etiam in mysterio membra populi credentis intimantur; et sicut non corporaliter, sed spiritualiter panis ille credentium corpus dicitur, sic quoque Christi corpus non corporaliter, sed spiritualiter necesse est intelligatur. Sic et in vino, qui sanguis Christi dicitur, aqua misceri jubetur, nec unum sine altero permittitur offerri: quia nec populus sine Christo, nec Christus sine populo, sicut nec caput sine corpore, nec corpus sine capite valet existere. Aqua denique in sacramento populi gestat originem: igitur si vinum illud sanctificatum per ministrorum officium, in Christi sanguinem corporaliter convertitur; aqua quoque quae pariter admixta est, in sanguinem populi credentis necesse est corporaliter convertatur. Ubi namque una sanctificatio est, una consequenter operatio; et ubi par ratio, par quoque consequitur mysterium. At videmus in aqua secundum corpus nihil esse conversum, consequenter ergo et in vino nihil corporaliter ostensum. Accipitur spiritualiter, quidquid 1075B in aqua de populi corpore significatur; accipiatur ergo necesse est spiritualiter, quidquid in vino de Christi sanguine intimatur.

In vino vero ostendit sanguinem Christi. Rigaltius ait: Supra hac Epist. Vinum quo Christi sanguis ostenditur. Et hic paulo post, ubi de aqua: quo et ipso sacramento populus ostenditur adunatus. Ostenditur, eo sensu quo dixit hoc ipso loco: videmus in aqua populum intelligi. Videatur Epist. LXIX.

Quomodo nec vinum solum potest. Manente scil. recepto in Ecclesia usu. Sed annotandum, non semper illud quod mysterium in se continere dicitur, perpetuo ratum sanctumque in Ecclesia permanet. Olim pane grandiusculo utebantur fideles in Eucharistia, ut quotquot ejusdem participes fierent; unus panis ostenderentur esse, et fracti corporis Domini communione donati. Deinceps usu venit ut placentulae adhiberentur, sed nondum periit mysterium; illae enim nummulos repraesentant, Dominici corporis 1075C pretium. Ita hac ipsa in Epistola refert auctor noster, Eucharistiam primo a Domino noctu celebratam, sed nec hoc sine mysterio, ut hora ipsa sacrificii ostenderet vesperam mundi, sicut in Exodo scriptum est: Et occident illum omne vulgus synagogae filiorum Israel ad vesperam. Subdit porro: Nos autem resurrectionem Domini mane celebramus: unde etiam patebit, quod in lumine Christi ambulare volumus. Porro, aqua decreto Eugenii Pontificis Rom. jubetur admisceri calici consecrando in modica quantitate; ita per excessum vini supra quantitatem aquae, excessus meritorum Christi Domini, et dignitatis ejus supra naturam humanam, et supra peccata generis humani significatur. Sed non minus feliciter, mero adhibito, nos solis Christi meritis et sanguine salvari ostenditur. Similiter etiam Graeci ferventem aquam calici consecrato infundunt, ad significandum, interprete Balsamone, in can. XXXII, concil. Trullani, τοῦ εἶναι ζωοποιὰ τὰ ἀπὸ τῆς ἁγίας πλευρᾶς τοῦ Κυρίου ἡμῶν Ἰησοῦ Χριστοῦ ῥεύσαντα. Frigida utuntur Latini, ut testentur 1075D Christum vere fuisse mortuum, et non nisi morte ejus nos salvari. Pariter in Baptismo accidit: olim trina immersio requirebatur, ut S. Trinitatis ratio constaret: dein unica successit, ut Deum unum a nobis agnitum profiteremur. Immersio etiam necessaria videbatur, ut Baptismo sepulti cum Christo videremur: dein aqua aspergimur, ut sanguinis ejus aspersione purgati cognoscamur. Simili modo, lactis et mellis concordia aquae baptismali addebatur, quae ideo ad altare cum vino et spicis offerebantur; quae tamen postea ex canonum decretis in desuetudinem ivere, salvo interim sacramenti mysterio.

In sacrificio quod Christus obtulerit. Rigaltius ait, in sacrificio Christus semetipsum obtulit Patri: in sacrificii sui Sacramento panem et vinum corpus suum fecit, deditque discipulis suis coenantibus. Ratum enim illud quod dixit Dominus. Caro mea vere est cibus, et sanguis meus vere potus. Nimirum si quidem digne 1076A communicantes, per fidem participes fierent corporis et sanguinis ejus, et alterentur in vitam aeternam.

Non nisi Christus sequendus est. Solus Christus audiendus est. Rigaltius ait, Tutissima traditionum custodiendarum regula, quam Cyprianus inculcat locis hac Epistola plerisque: Nam initio quidem sic ait: Neque aliud fiat a nobis quam quod pro nobis Dominus prior fecerit. Et hoc ipso loco: Nostrae redemptionis sacramentum fas non est infringere, aut in aliud quam quod divinitus institutum sit, humana traditione mutare. Et: Neque enim hominis consuetudinem sequi oportet, sed Dei veritatem. Attamen idem ipse Cyprianus, hac ipsissima Epistola dicet: at enim non mane, sed post caenam mixtum calicem obtulit Dominus: Numquid ergo Dominicum post coenam celebrare debemus? Tertulliani de Corona liber adversus Psychicos et Gnosticos scriptus est. Horum illud erat etiam in traditionis obtentu exigendam esse auctoritatem scriptam. Itaque adversus istos hoc tractare incipit, plurimas traditiones absque auctoritate scripta, et circa Baptisma, et circa Eucharistiam 1076B receptas fuisse, quibus deberi obsequium fatetur. Sic opinioni et causae suae quisque velificat.

In sacrificiis matutinis. Rigaltius ait, Tertullianus, etiam antelucanis coetibus. Horis antelucanis Eucharistiam celebrabant, quia si distulisent in caenae tempus, plebs ad convivium convocari non potuisset. Hoc innuunt in Cypriano sequentia paulo post. Tertullianus autem cum ait etiam antelucanis coetibus Eucharistiam celebrari, fatetur etiam in tempore victus celebratam fuisse.

Per saporem vini. Tertullianus in Lib. II ad Uxorem, c. 5, rem totam exequitur. Quanto curaveris ea occultare, tanto suspectiora feceris, et magis captanda gentili curiositati. Latebisne tu cum lectulam, cum corpusculum tuum signas, cum aliquid immundum stantis explodis, cum etiam per noctem exsurgis oratum? et non magiae aliquid videberis operari? Non sciet maritus quid secreto ante omnem cibum gustes? et si sciverit panem, non illum credit esse qui dicitur? Revera matutina jentacula fiebant ex meri haustu, unde ἀκρατίζεσθαι 1076C apud graecos est jentare, et ἀκράτισμα jentaculi sumptio; sed haec ad foeminas non spectabant, quibus instar sceleris capitalis erat vinum degustasse. Lectio in qua codices probatissimi, Lambethanus, Eboracensis, Bodleianus secundus. Lincolniensis, Benedictinus, et Londinensis consentiunt, minime videtur contemnenda; praesertim cum ad Tertulliani mentem maxime respondeat. Quod illic infidelis conscientia dicitur, Septimius posuit, alterius conscientiam mariti. Sed nihil muto.

Cum ad coenandum venimus, mixtum calicem offerimus. Constat hinc aquarios hosce non Manichaeorum, Tatianorum, aut Helcasitarum errorem imbibisse, ut sentirent vinum, ceu diaboli sanguinem, prorsus esse abominandum: haec enim in eorum persona dicuntur, qui primo tantum mane aqua sola offerebant. Constat etiam Eucharistiam licet horis antelucanis sumptam, vespere etiam distribui solitam; cujus rei locuples testis Tertullianus Lib. de Corona, c. 3. Eucharistiae sacramentum tempore victus de praesidentium 1076D manu sumimus Et alibi monet ut finitis stationibus sumatur. Consuetudo post coenam communicandi diu duravit in Ecclesia; Socrates enim ad l. V, c. 22: Ἀιγύπτιοι γείτονες ὄντες Αλεξανδρέων, καὶ οἱ τὴν Θηβαΐδα οἰκοῦντες, ἐν σαββάτῳ μὲν ποιοῦνται συνάξεις. οὐχ᾽ ὡς ἕθος δὲ χριστιανοῖς τῶν μυστηρίων μεταλαμβάνουσι. μετὰ γὰρ τὸ εὐωχηθῆναι, καὶ παντοίων ἐδεσμάτων ἐμφορηθῆναι, περι ἑσπέραν προσφέροντες, τῶν μυστηρίων μεταλαμβάνουσι.

Sacramenti veritatem. Rigaltius ait: Calicem mixtum et fraternitate omni praesente. Ut sic vere observemus omnia quae Christus tradidit, offerendo calicem mixtum, et in tempore victus, et fraternitate omni praesente.

At enim non mane, sed post coenam mixtum calicem obtulit Dominicus. Numquid ergo Dominicum post coenam celebrare debemus? Rigaltius ait, Supra dixit, nefas esse ad ipsum Dominicae ordinationis sacramentum pertinentia infringere, aut in aliud quam quod divinitus institutum sit, humana traditione mutare. Hic 1077A vero causas et rationes ingeniose comminiscitur, cur Dominicum post coenam celebrare non debeamus, etsi post coenam Dominus instituerit. Dicet aliquis, causas sive rationes quas Cyprianus affert esse spiritales atque divinas; nempe, Christum memoriam passionis suae, quae ad vesperam diei contigit, instituisse post vesperam: nos autem resurrectionem Domini matutino tempore ab ipso Domino patratam mane celebrare, ac proinde quod divinitus institutum fuit, non videri humana traditione sive praesumptione mutatum. Aevo jam Tertulliani mulatum aliquid circa hoc sacramentum fuisse colligitur, et non solum vespere, in tempore victus, sed etiam horis antelucanis, Sacramentum corporis Christi celebratum fuisse arguunt haec verba, lib. de Corona: Eucharistiae sacramentum in tempore victus mandatum a Domino, etiam antelucanis horis sumimus. Nondum tamen humana praesumptio sic invaluerat, ut non etiam in tempore victus sumeretur. Sed paulo post omnino invaluisse manifestum est, ex his quae tradit hac Epistola Cyprianus. Immo placuisse Spiritui sancto ait Augustinus, 1077B nec propter eas quas Cyprianus attulit rationes, sed ut in honorem tanti Sacramenti, in os Christiani prius Dominicum corpus intraret, quam caeteri cibi. Nam ideo, inquit, per universum orbem mos iste servatur. Et tamen idem observat, nonnullos probabili quadam ratione delectari, ut uno certo die per annum quo ipsam coenam Dominus dedit, tamquam ad insigniorem commemorationem, post cibos offerri et accipi liceat corpus et sanguinem Domini. Deinde disputationem suam vir sanctissimus quasi dubius et incertus ita concludit: Quapropter neminem cogimus ante Dominicam illam coenam prandere, sed nulli etiam contradicere audemus. Habetur autem ea disputatio Epistola CXVIII, ubi hoc etiam observare est, eo die quo ipsam coenam Dominus dedit, prope omnes in plerisque locis lavasse. Itaque addit Augustinus: Et quia nonnulli etiam jejunium custodiunt, mane offertur propter prandentes, quia jejunia simul et lavacra tolerare non possunt: ad vesperam vero, propter jejunantes.

1077C Passio est enim Domini. Illius ἀνάμνησις. Luc. XXII, 19, I Cor. XI, 24, 25.

Si quis simpliciter non hoc observavit. Rigaltius ait, Sic infra sub finem Epistolae dicet: Quod simpliciter erravimus.

Secundus ejus adventus appropinquat. Rigaltius ait: Supra dixit, occasum saeculi. Epist. LVIII.

Magis illuminat. Non per Montani et Hypophetarum ejus insomnia, quod dixisset Tertullianus; sed per Christi et Apostolorum monita studiose observata.

Traditionis dominicae veritatem. Rigaltius ait, Supra dixit, sacramenti veritatem. Id scil. ipsum quod Dominus docuit et fecit.