Circa Ann. CCXLVI. Ad Donatum Liber De Gratia Dei.

Caecilius Cyprianus. Idem qui Thascius. Vid. Ep. 1086B LXVII numerante Pam. 69, nec non Acta martyrii Cyp. Unde parum consulto, in synodo Romana LXX episcoporum quae Gelasio tribuitur, Cypriani martyris opuscula admittuntur; Thascii vero Cypriani scripta tamquam apocrypha damnantur.

Ad Donatum. Editio Spirensis, arti typographicae fere coaeva, ita inscribit: Liber Cypriani ad Donatum. Et quidem plurimi mss. codices consentiunt: apud quos primo in limine, solemnia scripti epistolici verba, et salutis datae praefatio saepius desiderantur. Porro, in nullis exemplaribus, sive impressis, sive scriptis, clausula valedictoria uspiam adjicitur. Fateor D. Augustinum, epistolam appellare; sed recordari oportebit pariter, tractatus de Oratione, de Mortalitate, de Opere et Eleemosyna, de Habitu virginum, et de Patientia, eodem titulo ab illo passim insignitos. Nimirum quatenus libros istos postquam scriberentur, amico singulari, aut totius Ecclesiae communitati, auctor transmitteret; quod in plerisque factum 1086C constat: aut quomodo breviculi tractatus et libelli, qui epistolae mensuram non excedunt epistolae passim audiunt. Character operis hujus ab epistolari prorsus abhorret, et revera eo consilio hoc scriptum videtur quo Tertulliani Apologeticus, et Minuc. Felicis Octavius, et similia, tamquam religionis Christianae vindiciae. Siquidem, ut recte observat doctiss. Rigaltius, viri eruditiores cum primum apud Ecclesiam nomen profiterentur, concinnare soliti sectae quam susceperunt, et instituti sui apologias. Quod vero subjicit idem vir eruditus, hoc opus Augustini tempore in exemplaribus anteponi solitum, idque ex libro de Doctrina Christiana constare, non pariter liquet. In loco enim laudato, sub hac forma locum allegat sanctiss. Pater, in quadam Epistola; si autem ordinem duxisset, primam procul dubio appellasset. Immo ita in ordine operum scriptoris hujus variatur, ut nec in impressis libris, nec mss. (rem compertissimam loquor), aut hic tractatus, aut aliquis alius certum locum obtineat.

1086D De gratia Dei. Titulum hunc ceu simplicissimum atque ab ipso Cypriano positum retinemus: hoc praefati, ex librariorum ingenio hunc et reliquos fere omnes appositos. Huc enim respexisse omnino videtur Pontius, quando ait: Quis emolumentum gratiae per fidem proficientis ostenderet? Licet enim is eo in loco id agat, ut pro secessu B. Martyris apologiam institueret, in medium afferens scripta illa quibus caruisset Ecclesia Dei, si primo Decianae persecutionis turbine Cyprianus fuisset ereptus; tamen cum ex rebus in secessu deinceps per decennium gestis, scripta etiam priora auctoramentum et lucem foenerarentur, non temere etiam illa, eidem secessui et saluti exinde partae, imputabat Pontius.

I. Bene admones. Ruffinus prologo in Orig. homil. in Numeros, loci hujus meminit dicens: Utar verbis tibi, frater, beati Martyris, bene admones, Donate charissime.

1087A Promisisse me memini. Haec et plurima quae sequuntur ad ornatum interposita videntur, ad exemplum scriptorum Platonis et Ciceronis; et praesertim Minucii Felic. in Octavio suo, quem manifeste Cyprianus in toto hoc apparatu imitatur. Varronem de hoc scribendi genere admonet Tullius, in praefatione Quaestionum Academicarum: Puto fore ut cum legeris mirere id nos locutos inter nos, quod numquam locuti sumus, sed nosti morem dialogorum. Inepte ergo sciolus quidam, ne forte aliquid desideraretur, suo Donati nomine epistolam commentus est, quae Cypriani responso aditum faceret; quin ea, licet in unico exemplari reperta, a Pamelio, qua erat facilitate, fidem, et Cardinale Baronio laudem meruit. Ne vero de fraude sibi facta suspicetur lector, apposuisse non pigebit egregium Epistolium. Sic ergo se habet: Credo te retinere, sanctissime Cypriane, quae nobis fuerit apud oratores garrulitas; unus sensus, una cogitatio, individua lectio. Quare non et in divina lectione ita animis roboramur? Aut non ea semper nobis fuit cogitatio, ut 1087B simul crederemus?

Indulgente vindemia. Quamquam festa Gentilium pro impiis et profanis haberent Christiani, de vindemialibus mitius sentiebant, utpote quae levamentum post messis labores, magis quam numinum cultum profiterentur. Et ideo Christiani imperatores, cum alia abolerent, haec retinuerunt. Leg. Omnes dies, c. de Feriis. Illos tantum manere feriarum dies fas erit, quos geminis mensibus ad requiem laboris indulgentior annus accipit, aestivis fervoribus mitigandis, et autumnis foetibus decerpendis, etc.

Studentibus fabulis, i. e, oratione cum studio ac cura composita, quales solent esse Rhetorum μύθοι. Infra dicitur, studia in aures damus; et Tertul. De Spect.: Ubi voluptas, ibi studium, per quod scil. voluptas sapit: ubi studium, ibi et aemulatio, per quam studium sapit. Fabulae vero voce, narratio rei gestae designatur, sic Minuc. Felix: Iter fabulis fallentibus legebamus, etc.

1087C Petamus hanc sedem. Locum hunc affert D. Augustinus in exemplum picturatae dictionis, et spumeo verborum ambitu diffluentis. Depingit fortasse illos ipsos hortos, quos Pontius eum ad fidem conversum vendidisse memorat, et in quos paulo ante martyrium se recepit.

II. In pectus tuum veniat. Quo tuam benevolentiam promerear.

Divinam indulgentiam. Passim hac voce gratiam divinam intelligit auctor noster, ut et Tertullianus. Ob mirificos et subitaneos effectus, compendium gratiae statim appellatur. At totus hic locus a Tertulliano depromptus. Lib. de Baptism. Nonne mirandum lavacro dilui mortem? Et paulo post: Nos quoque ipsi miramur, sed quia credimus; caeterum incredulitas miratur, non credit; miratur enim simplicia quasi vana, magnifica quasi impossibilia, etc.

Exponeret. Deponeret: sensu apud auctorem nostrum, 1087D et Tertullianum usitatissimo.

Genuinum situ materiae. Mala naturalia quae quasi situ et sordibus veteris hominis unde prodierunt obducta: quibus opponuntur voluntaria, consuetudine diutina in alteram naturam transcripta, quae usurpata appellat auctor noster. Non male codex Bodleianus tertius, genitum ponit: sed nihil facile muto.

III. Mors ista criminum. Baptismus scil. in quo cum Christo morimur, Rom. VI, 4; Coloss. II, 12; ita tamen ut Deo et justitiae ejus deinceps vivamus: quemadmodum exinde Apostolus in locis supra citatis, et alibi passim concludit.

Coeperit esse fidei. Si quid laude dignum jam facimus gratiae divinae acceptum referendum; si quid olim commissum, errori humano imputabit clementissimus Deus; vid. Act. XVII, 30; I Tim. I, 1 et 44.

Infulsit. Probata haec lectio, et ex dialecto Africana desumpta. Sic Tertul. lib. de Anima, Examen Valentini 1088A semen sophiae infulsit animae. Nec tamen illa quae influxit reposuit, prorsus rejicienda. Min. Fel. Terram fundaverint pondera, et mare licet influxerit liquor, etc. Sed et inluxit dici poterat.

IV.— Illapsa firmitate. Stabili, erecta, sine lapsu. Eadem forma qua Tertul. adv. Marc., lib. IV, ait, si frater illiberis decesserit. Voce hac videtur in flagitium aliquod lapsos perstringere.

Ad licentiam datur. Tantum potes, quantum credis. Sic infra Acceptus Spiritus licentia sua potitur, et alibi Dans credentibus tantum quantum se credit accipere. Vid. c. 42, l. III. ad Quirin.

In medelam dolentium. Lectio olim recepta erat in medulla adolescentium, etc., phrasi duriuscula, sed quae ab Afrorum dialecto minime abhorret. Sensus certe commodissime sic procederet, ut dicat auctor, quod a Baptismo facultas data est, qua extinguatur virus venenorum a natura intimis medullis infixorum; et purgetur voluntate concepta ex malis moribus animorum labes. Pari mente qua supra dicitur, Vel 1088B genuinum situ materiae, etc. Sed nihil muto.

Immundos et erraticos spiritus. Daemonia passim immundi spiritus in Evangelio vocantur: nec non et erratici pariter audiunt, Job. I. Mat. XII, 48. I Pet. V, 8. At vero postquam ex Domini promisso Marc. ult. 17, signa eos qui crediderunt haec sequerentur, quod in nomine ejus daemonia ejicerent, etc., atque omnibus e vulgo Christianis jus et potestas illa rata haberetur, adeo ut Tertul. in Apolog. spondere praesumeret, si quis a daemone agitatus juberetur a quolibet christiano loqui, spiritum illum tam se daemonem confessurum de vero, quam alibi deum de falso; et nisi se daemones confessi fuerint christiano mentiri non audentes, ibidem illius Christiani procacissimi sanguinem fundite: hinc factum est ut, quemadmodum apud Judaeos, Act. XIX, 13, nebulones et impostores se pro exorcistis venditarent. jure etiam Caesareo notari ff. leg. I. Tit. de Extraord. Cognit.: Si incantaverit, si imprecatus est, si (ut vulgari verbo impostorum utar) exorcizaverit. 1088C Ut malo huic occurreretur, id egit Ecclesia ut probati viri huic muneri assignati essent. Porro siquidem plerique Ethnicorum nefariis mysteriis se daemonum potestati totos mancipassent; servitio Christi, quae vera libertas, non poterant vindicari, donec ejecto malae fidei possessore, meliori hospiti locus relinqueretur: unde iidem qui catechumenis instruendis praefuerant, exorcistarum itidem munere fungebantur. Vide Can. X, Antioch. et XXVI. Laod. ubi ad exorcistae mentionem Balsam. ait ἐφορκισταὶ ἤτοι κατηχηταί, et τινὲς ἐπεχείρουν ἐφορκίζειν, τουτέστι, κατηχεῖν ἀπίστους, μὴ λαβόντες τοῦτο δι᾽ ἐπισκοπῆς χειροθεσίας etc.; pariter Harmenop. in Epit. can. Sect. I. Tit. 9. ἐξορκισταὶ, κατηχηταὶ interpretatur. In Cod. Theod. leg. 121, de Decurion. exorcistae, tamquam superioris meriti clerici, oneribus civilibus eximuntur. Formula ordinationis exorcistae habetur concil. Carthag. IV, c. 7. Porro munere hoc non tantum presbyteri, sed etiam ipsi episcopi data occasione fungebantur; de Ambrosio id refert Paulinus, de Augustino Possidius, ut 1088D alios praeteream.

Occulta plaga. Ad Demet. infra dicit spiritalibus flagris et de Idololat. operatione majestatis occultae flagris caedi. Ita etiam Minuc. Fel. Adjurati per Deum verum et solum, inviti et miseri corporibus inhorrescunt; et vel exiliunt statim, vel evanescunt gradatim, prout fides patientis adjuvat, aut gratia curantis aspirat.

Nec dum corpus et membra. Interea temporis priusquam mutavimus. Licet corporis sarcina gravati adhuc simus, non tamen prorsus saeculi nube caecamur. Plurima in futurum spondet Sp. sanctus, sed et plurima repraesentat. Speramus quidem, sed et potimur.

V. Bella ubique divisa. Infra ait, post dispersas orbe toto multiplices pugnas.

VI. Impletur in succum. Edit. Spiren. et Remb. legunt, Impletur in siccum cibis fortioribus corpus, et arvinae roris. Atque utinam alii editores tam simpliciter 1089A et ingenue errare voluissent; nimirum apponendo quod in exemplari invenerunt; promptissimus enim inde foret ad veram lectionem transitus. Postquam vero Erasm. pro critica sua, loco arvinae roris, tororum immemor, assidui nidoris apposuisset, atque alii librarii ad ruinam corporis, pari felicitate emendassent; deploratum fere erat ulcus, et nisi inspectis primis exemplaribus prorsus immedicabile.

Veste pretiosa. Huc respicit Juven. Sat 3. Pinnirapi cultos juvenes. Ad luxum faciebat, ut non humano solum, sed et generoso sanguine oculi pascerentur, et honesta oris forma, et splendida vestis spectaculum commendarent. Porro veste Deo cui ludi instituebantur sacra, damnatos indui solere constat ex Actis Felic. et Perpet. quibus amiculum Saturni impositum.

Ad bestias non crimine. Pam. et Rig. leg. Pugnant ad bestias bestiae. Sed de hominibus agit auctor, quos frigide et populari convicio, minime putandus est bestias appellasse.

1089B Mater et redimit. Commodam sedem pretio mercatur. Spectaculo fortasse non interfutura, nisi filii discrimine invitata.

VII. Prisca carminum facinora. Pamel. et Rigal. legunt Prisca facinora carmine; mss. Suffragiis fultus, doct. Gronovio adstipulante; ab ipsis recedendum duxi.

Incestis error. Pace Rigaltii et aliorum qui horror reposuerunt, mss. sequor et Gronov Nota res est; erroribus scenam argumenta fabularum fere omnium debere. Hinc Thyesteae epulae, Herculis et Thesei parricidia, et (qui tragicorum utramque paginam implet, quemque hoc in loco Cyprianus respicit), Oedipodis incestus. Lectionem hanc confirmat Tertul. qui in Apolog. de hac ipsa re ait: Simul error impegerit, exinde jam tradux proficiet incesti, serpente genere cum scelere. Atque iterum. Ad Nation. lib. de Incesto verba faciens, habet; Neque ignorantiae, neque errori, neque casui opposita sit, etc. Sed ut horror, pro errore 1089C scribatur, non est lapsus singularis. Spirens. Pemb. Erasm. supra legerunt Vitae prioris horroribus, pro erroribus.

Patientiam incestae turpitudinis. Omnis nefaria consuetudo, licet non cum propinquis, ita appellatur. Sic virgines vestales violatae incestus postulandae. At interim, nulli adeo propinqui, ac qui ejusdem sexus: in quibus, ut recte ait auctor noster; contra jus et foedus nascendi peccatur.

VIII. Conscium credit. Nimirum qui sibi tantum conscius; quem delator in jus trahere non potest.

Cum vitiis faciens. Stans a vitii partibus, moribusque pessimis digna.

IX. Duodecim tabulis. Postquam colonia civium Romanorum Carthaginem deduceretur, urbs illa alio deinceps nomine Romae aemula facta est. Hinc pariter apud eos theatra, balnea, fora, legum 12 Tabulae, imo et capitolium; V. inf. de laps.

1089D Innocentia nec illic ubi defenditur reservatur. Protegitur, servatur.

Capitali fraude. Qualis scil. excipitur ff. de Aedil. edict. Porro capitalis poena est, quae mortem vel amissionem civitatis continet l. CIII, de verb. Sign. Tertul. adv. Marcion. l. IV, c. 9: Septem maculas delictorum capitalium vocat idololatriam, blasphemiam, homicidium, adulterium, stuprum, falsum testimonium, fraudem. Sic de Poenitentia: Graviora et exitiosa quae veniam non capiunt, homicidium, idololatria, fraus, negatio, blasphemia, utique et moechia et fornicatio, et si quae alia violatio templi Dei. Quae nihil fere aliud sunt quam trium famosorum criminum in varios ramos distributio. His enim ipsa Ecclesia catholica unicam permisit poenitentiam.

Mendacium criminum. Falsae criminationes. Sic Tertullian. de Coron.: Si mendacium divinitatis diabolus 1090A operatur, in hac etiam specie a primordio mendax, sine dubio et eos ipse prospexerat, in quibus in mendacium divinitatis ageretur.

Nocentes, nec cum innocentibus pereunt. Duplici injustitia; pereunt innocentes, servantur flagitiosi.

Desertor assecla foedavit. Nudum reliquit.

X. Frustrantis spectaculi. Congiaria, sportulae, missilia, tributorum remissiones, revera populo cui donantur prosunt: spectacula vero solum corrumpunt: aequum ergo ut in muneribus istis utrique pariter frustra essent; et quod populus inutiliter acciperet, perderet honorum candidatus.

XIV. Domini munus. Baptisma nimirum. Alibi hic passim vocatur Gratia Dei. Infra, gratuitum de Deo munus.

Viderit quae in nos. Locutio auctori nostro, et Tertulliano fere perpetua, in Apol. Viderit habitus dum materiae qualitas eadem sit, viderit forma dum id ipsum 1090B Dei corpus sit.

XV. Oratio assidua, vel lectio. Sequentia evincunt lectionem S. Scripturarum intelligi. Neque enim per illa saecula, sacra illa volumina, laicis, imo modo baptizatis, interdicta.

Luminemus luce justitiae. Accedo doct. Gronov., qui ita legendum censet, adstipulantibus mss. exemplaribus. In lib. de Opere et Eleem. dicitur: Sol radiat, dies luminat, quemadmodum hoc ipso in loco, ante lineam unam aut alteram, plurimi codices legunt. Hinc apud medii saeculi scriptores, luminare est pingere, et in vernacula nostra lingua, luminator, pictor audit. Interim non est dissimulandum illuminare, et inluminare, saepe saepius legi.

XVI. De bonitate patientiam. Patientiam bonitati consentaneam, et ab ea profluentem, locutione Tertulliano fere perpetua. Adv. Marc., l. II ait: Solus Deus de incorruptibilitatis proprietate felix. Lib. de Patient: Omnem sapientiae ostentationem de patientia praeservat. 1090C Paulo supra auctor noster gratuitum de Deo munus. D. Gronov. suspicatur periodum sic esse concipiendam. Facilem de bonitate patientiae mentem, in Deum solida fide tutam, salutaris auditus oblectat. Cujus conjecturae adstipulatur codex eruditissimi Vossii secundus.

Aggredere hoc munus ex more. Pluribus describit morem hunc Tertullianus in Apol.: Non prius discumbitur quam oratio ad Deum praegustetur, editur quantum esurientes cupiunt, bibitur quantum pudicis est utile. Ita saturantur, ut qui meminerint etiam per noctem adorandum Deum sibi esse. Ita fabulantur, ut qui sciant Deum audire. Post aquam manualem et lumina, ut quisque de Scripturis sanctis, vel de proprio ingenio potest, provocatur in medium Deo canere. Hinc probatur quomodo biberit; aeque oratio convivium dirimit. Pariter Clemens Alexandrinus Strom. VII, de Christianorum moribus verba faciens, ait ἅπας ὁ βίος αὐτοῦ, πανήγυρις ἁγία, αὐτίκα θυσίας μὲν αὐτῷ εὐχαί τε καὶ αἶνοι, 1090D καὶ πρὸ τῆς ἐστιασέως ἐντεύξεις τῶν γραφῶν, ψαλμοὶ δὲ καὶ ὕμνοι παρὰ τὴν ἐστίασιν, etc. Quemadmodum scilicet pietas Christiana ritus alios ab ecclesia Judaica desumpsit, hunc etiam morem de sacris lectionibus, et gratiis ad cibum solemniter agendis mutuata est. Immo vero hoc ipsum publicis generis humani religionibus sancitum. Antequam vescerentur, diis libare instituerunt, inquit Censorinus. Ex eo factum ut proverbio apud ethnicos notarentur, tamquam impii prorsus et scelerati, ἄθυτα ἱερὰ κατεσθίοντες atque ἄσπονδοι. Et exinde passim in veterum scriptis ἱερεῖα, animantium carnes denotabant. Quo minus ferendi sunt, qui nulla orationis apud Deum praefatione, caninas agunt epulas, et tamquam Harpyiae in cibos propositos involant. Hoc ergo in loco critica Scaligeri supervacua videtur, dicentis periodum sic concipiendam: Aggredere hoc munus tuo ore magis. Cui accessit Morellius.