Testimoniorum Liber Secundus.

I.— Dominus condidit. Eusebius et Hieronymus pro ἐκτίσατο legendum contendunt ἐκτήσατο, quibus Hebraeus textus consentit. Philo autem Judaeus, Ignatius, Irenaeus, Clemens Alexandrinus, Tertullianus, Origenes, auctori nostro in hac lectione praeivere, Dominoque nostro verba illa tribuebant; quod Ariani etiam fecere, et nefarii dogmatis ceu certissimum praesidium adhibuerunt. Sed esto, Filium Pater condidit, aeterna nimirum generatione. Aeterni certe Patris non nisi coaevus esse poterit Filius.

II.— Sapientia aedificavit. Totum fere octavum caput, quod huic aditum facit, ab Irenaeo l. IV, c. 37. 1098C Justino Martyre adv. Tryph., Tertulliano adv. Herm. Cypriano l. I ad Quirin. c. 1, et Origene περὶ Ἀρχ. l. I. c. 2. Domino nostro, late et diligenter addicitur: unde merito hoc in contextu Cyprianus, quae de eadem Dei sapientia dicuntur, Ecclesiae ejus mysteriis explicandis adhibet. Quod de excelsa praedicatione ad craterem hic habetur, LXX interpretibus acceptum referendum, qui scripserant ὑψηλὸν κήρυγμα ἐπὶ κρατῆρα; et videntur legisse pro litteris non multum immutatis, et sono minimum variato Ecclesiam septenario numero denotari, cap. 20, superioris libri dictum est. Quod v. Domus et templum Dei Christus, cap. 15 ejusdem libri docetur. Reliqua titulus capitis explicat.

III.— Eructavit cor meum. Suaviter irrident Ariani Nicaenos patres et scriptores nostri saeculi Orthodoxos, qui haec et similia S. Litterarum loca, ad Domini nostri divinitatem stabiliendam attulere. Sed considerare oportebat, a Nicaenis patribus hoc imprimis 1098D comprobandum incubuisse, fidem ab ipsis commendatam in Ecclesia olim fuisse receptam; seque eo prorsus modo S. Scripturas interpretatos, quemadmodum ecclesiastici scriptores ante motam controversiam interpretarentur; Hunc vero Psalmum non modo Auctor ad Hebr. I, 8. Irenaeus l. IV, c. 66. Justinus Martyr adv. Tryph. Orig. in So. I, et Patres fere omnes Messiae tribuunt; sed hoc a Judaeis ipsis, Chaldaeo Paraphraste, Kimchio, Solom. Iarchi, Aben Ezra praestitum. Textum vero hunc de sermone bono, ad essentiale Dei verbum referendum, non tantum hoc in loco Cyprianum, sed in plurimis Tertullianum intellexisse, in comperto est. Notandum porro veteres divinum λόγον, sermonem potius quam verbum appellasse.

IV.— Altum est brachium. D. Hieronymus, licet versionem hanc quae LXX respondet multum mutaverit, fatetur in Commentario locum posse intelligi super 1099A Judaeos qui Christum brachium Domini nescierunt. Nec abludit Chaldaeus paraphrastes qui ait . Certe Christum esse brachium Dei, praeter Procopium in hunc locum, aliosque consimiles; docuerunt Justinus Martyr Apol 2, et adv. Tryph., nec non Tertul. Adv. Prax. parag. 71 et 72, et de Resurrect. c. 59. Manum vero Domini esse divinum λόγον testem appellamus Chaldaeum paraphrasten, qui quod in textu Hebraeo habetur reddit frequenter quibus verbis Deum opt. max. apud illum scriptorem denotari notissimum est.

In serras formatas. Certissima haec est lectio, et graecae versioni consona, quae habet ἐποίησά σε ὡς τροχοὺς ἀμάξης ἀλοῶντα καινοὺς περιστηροειδεῖς. Hujus supersunt vestigia in mss. illis qui in seres formatas habuerunt. Recepta huc usque lectio, quae in se retornatas posuit, Itali alicujus librarii videtur commentum, 1099B qui (quod id genus hominibus solemne est), ea apposuit quae ipse magis sibi visus est intellexisse. Tota autem haec perioche, in Spirensi, Remboldi, Erasmi et Manutii editionibus desiderata licet fuerit; tamen cum in impressis aliis compareat, et in mss. quam plurimis habeatur, et insuper vulgatam versionem minime referat, retinenda omnino videtur.

V.— Vocavit eum angelus Domini. Suffecisse poterat ad vindicandam hanc auctoris nostri de Christo angelo foederis sententiam, locum parallelum novi testamenti, nimirum I Cor. X, 9 (pro methodo a me usurpata) apposuisse. Quis enim contra Dominum ipsum, ejusve Apostolos veteris instrumenti interpres audiendus erit? Sed cum novatores in hoc argumento nihil non sibi licere crediderint, et audacter doceant, Angelum qui olim Patriarchis et Mosi apparuit, et Jehova fere perpetuo appellatur, creatorum et ministrantium spirituum satellitio annumerandum: unde Socinianorum placitis patentissimus aperitur aditus; (quid enim proderit ostendisse, Dominum 1099C nostrum, Deum et Jehova, in S. Scripturis dici, si hoc pariter Angelis quibuscunque legationem aliquam Dei vice obeuntibus tribuatur?) non pigebit dixisse, dogma hoc ab universae primitivae Ecclesiae sententia et fide omnino abhorrere. Quod Christus ceu angelus foederis ἦν ὁ Μωσεῖ καὶ τῷ Ἀβραὰμ καὶ τοῖς ἄλλοις ἁπλῶς Πατριάρχαις φανεὶς καὶ ὁμιλησας, per multas paginas diligentissime probat Justinus in Dial. adv. Tryph. atque etiam in Apol. 2. Similiter liter disputat Irenaeus l. III, c. 6, et l. IV, c. 17 et 26; Clem. Alex Paedag. l. I, c. 7; Tertul. adv. Jud. c. 9 et cont. Marcion. l. II c. 27, et cont. Prax. c. 16; Origen in Es. Hom. I. Porro in eadem versabantur sententia qui secuti sunt Patres, Euseb. Hist. Eccl. l. I, c. 2; Basil. adv. Eunom. l. II et l. IV; Athan. l. IV. cont. Arian.: Hilar. de Trinit. l. IV et l. XII; Greg. Naz. orat. 35 et 49; Ambros. in Ep. ad Coloss. c. I, v. 15, et in I Thes. c. IV, v. 16; Augustin. Ep. 112; Synodus Antioch. et Syrm. apud Athan.

1099D Non deerit. LXX habent. ὑποστείληται, prae timore dimittet tutelam. Tert. celabit, prae timore subducet se.

VI.— Illi Deo. LXX posuerunt τῷ θεῷ τῷ ὀφθέντι, quam emphasin minime praetermittendam duxit auctor noster. Locum pariter allegat Justin. adv. Tryph.

Omnis Rivus. Heb. non modo vallem, sed et rivum significat: sed Esaias hic loci alia voce, scil. utitur. In lectione vero omnes fere codices consentiunt.

Nomine ejus gloriabuntur. sive nomen, Deum apud Hebraeos sonat. Et sub hac notatione hic intellectum arbitrari fas erit. Certe LXX qui κατακαυχήσονται posuerunt, non legisse certum est.

Deus benedictus. Locum hunc allegat Irenaeus l. III, c. 18, et diligentissime premit Tertul. adv. Prax. parag. 13 et 15. Et merito id quidem, quando ut Proclus 1100A de fide rectissime dicit παρείσδυσιν συκοφαντίας ἀποτειχείζει, et maxime solemnem formulam contineat, qua in Ecclesia Judaica Deo op. max. honos exhibebatur. Interea agnoscere oportebit, vocem Deus in Spirensi, veteri innominato, Remboldi, et Erasmi editionibus abesse: sed in sequentibus habetur, atque etiam in omnibus mss. quos consului. Quamobrem defectus iste jure merito ab Erasmo librariis imputatur; praesertim cum in Pauli textu vox ista ubique occurrat. Porro ex linguae sanctae idiomate, nulla voce addita, Deum ubique significat.

Possidebit ea Exemplaria plurima legunt κληρονομήσει πάντα: sed alia, atque illa non contemnenda, habent κληρονομήσει ταῦτα, cui lectioni non tantum auctorem hunc sed etiam vulgatum interpretem adstipulari cernimus.

VII.— Non senior neque angelus. Diversitatis hujus quae in versione LXX, et vul. atque hac occurrit, ratio petenda est a vario vocis significatu; hanc enim defective scribi pro putabant LXX, et πρέσβυς 1100B seu legatus posuere. Hos sequitur Tertul. adv. Marc. l. IV, c. 22, et prophetiam Domino nostro asserit. Latina vero versio vocem πρέσβυς in eo significatu accipiebat, quo senem denotat. Hieronymus autem sensu radicis tribulatum reddit.

IX. Praestat agonem. In LXX exemplaribus passim, et Justin. Mart. legitur κυρίῳ παρέχετε ἀγῶνα; sed etiam olim videtur lectum κύριος παρέχει ἀγῶνα, sic enim non modo hoc in loco auctor noster, sed et alibi in Epistolis, et etiam Irenaeus et Tertullianus locum efferunt.

Cognoscat ut praeferat mala, commutabit bonum. Lectionem hanc genuinam puto, utpote mss. fere omnium praesidio munitam, ac etiam Irenaei suffragio fultam (qui rarissime ab auctore nostro dissentit in Scripturarum recensione); et demum ad LXX mentem propius accedentem. Agnosco pro commutabit apud Iren. l. III, c. 26, a Feuardentio factum communicavit; sed ipse fatetur quod in aliis editionibus aliter 1100C habetur et certe in ms. Arundeliano priori modo Scriptum reperio. Fortassis voces a vulgato interprete descriptae, felicius hebraeam veritatem exhiberent; sed non quaeritur quid optimum, sed quid a Cypriano positum.

Ipse tuum observabit. Vulgata lectio quae ipsam retinet, nullos haberet fautores in erudito hoc saeculo, si non plus valeret partium, quam veritatis, utcumquae manifestae, studium. Certe Irenaeus ter locum eo prorsus modo, quo auctor noster, citat; observandum vero in Graecis exemplaribus olim lectum fuisse αὐτός σου τηρήσει, licet ipsos scripsisse τειρήσει minime sit dubium.

X.— Et homo est. Inscrutabile, inquit vul. desperate morbidum alii. In Hebraeo habetur quae vox saepissime defective scribitur, ut finale shin pro sustentaculo sit τῷ holem, et hominem significet. Certe Tertullianus ita textum hunc reddidit, ut ostenderet (verbis Hieronymi utor) quod homo sit Dominus 1100D atque Salvator, secundum dispositionem carnis assumptae, nullusque possit nativitatis ejus scire mysterium. Loca sunt adversus Judaeos, De carne Christi, Adv. Marcion. l. III.

Procedet homo de semine ejus. LXX habent ἐξελεύσεται ἄνθρωπος ἐκ τοῦ σπέρματος αὐτοῦ. qua de situla, proverbiali apud Hebraeos locutione hominum a parentibus ortorum derivationem denotat. Unde non tantum hic LXX, vocem ἄνθρωπον reddunt: sed et Targum per interpretatur. Notari etiam poterit vocem quae sequitur, in eo significatu intellectam videri quo brachium refert. κυριεύειν ἐθνῶν πολλῶν, idem prorsus est quod Ps. LXXXVIII, v. 25, dicitur, ἔχειν ἐν θαλάσση χεῖρα αὐτοῦ, καὶ ἐν ποταμοῖς δεξιὰν αὐτοῦ. Demum advertere licebit, in verbis proxime sequentibus tamquam lectum, ὑψωθήσεται ἡ γὼγ. inquiunt LXX. Immo Symmachus pariter, ὑψωθήσεται ὑπὲρ γὼγ. Ex Ezech. 1101A XXXVIII et XXXIX, et Apoc. XX, 8, discimus per Gog et Magog (gentes imprimis barbaras) hostes Ecclesiae designari: at hic dicitur illas regnum fore Christi: quod ex Evangelii praedicatione eventum felicissime sortitum est.

XI— Et fidem consequetur. πιστώσω αὐτὸν ἐν τῷ οἴκῳ, in LXX interpretum exemplaribus etiamnum legitur. Credibile vero est ipsos scripsisse ἐπιστήσω, nam in Hebraeo est:

XII— Non exigua es. Cujus contradictorium profiteri videtur textus Hebraeus. Pariter LXX habent ὀλιγοστὸς εἶ. Sed auctor noster sequitur lectionem D. Matthaei qui ait, οὐδαμῶς ἐλαχίστη εἶ. Immo vero, si R. Tanchum, erudito Judaeo, fides; veritatem Hebraeam exhibet D. Matthaei lectio. Monet quippe ille, vocem quae parvum sonare perhibetur, rem utique pretio magnam denotare.

XIII.— Jesum sacerdotem Locum hunc Domino nostro attribuit Justin. Martyr in Dial. cum Tryph. nec non Tertullianus adv. Jud. et adv. Marc. l. III, 1101B c. 7, qui ait: Zacharias in persona ipsius Christi, immo et in ipsius nominis sacramento, verus summus sacerdos.

XIV.— Justus perit. Haec ad Dominum nostrum pertinere docent Justin. Mart. in Apol II, et Dial. cum Tryph.; Iren. l. IV, c. 67; Tert. adv. Marc. l. III, c. 22. Ita pariter Hieron.: Justus perit de quo dicit uxor Pilati: Nihil tibi sit et justo illi. Qui lotis manibus innocens sum ego, inquit, a sanguine justi hujus.

XV— Venite mittamus lignum. Alii aliter hunc locum reddunt nimirum, Destruamus arborem cum fructu ejus; aut mittamus lignum in carnem ejus; hoc est, fustibus coerceamus. Sed maxime litteralis is videtur sensus quem LXX et vulgatus interpres retinent, et Targum Jonathanis agnoscit . Locum utique laudat Justinus in Dial. cum Tryph. et Tertull. adv. Jud. cap. 10. Nonnulli ex Rabbinis lignum ipsum designant, et Taxum esse volunt. 1101C ex cujus venenato succo, toxica confecta autumant.

Et accepit lapidem magnum. Minime putandus est auctor noster credidisse lapidem illum fuisse Christum; sed illo lapide fuisse adumbratum eum, qui revera audivit omnia quae dicta fuerunt. Pariter Tertullianus circumcisos ait Israelitas a Josua, petrina acie, id est Christi praeceptis, petra enim Christus Adv. Marc. l. III, c 16, et l. IV, c. 13. Eodem prorsus modo Apostolus, I Cor. X. 4, dicit omnes bibisse eumdem potum spiritualem, et bibebant de spiritali consequente eos petra, petra autem erat Christus.

XVI— Ecce nos. Pro εἰ legisse videtur ἰδοὺ.

XVIII.— Ascendamus in montem. Locum hunc diligenter exsequitur Tertul. adv. Jud. c. 3, et adv. Marc. l. III, c. 21.

XIX.— Indicite curationem. Θεραπείαν sive cultum solemnem, habent LXX. Sed cum illa vox pariter ea officia denotet quae aegris exhibentur; in hoc sensu 1101D reddidit Latinus interpres.

Procedat Sponsus. Dominum nostrum sponsi titulo insignitum abunde constat. Ne vero quis opinetur, temere locum hunc allatum in hujusce generis negotio, recordari oportebit, prophetiam hanc Act. II, 19, ab Apostolo Messiae assertam. Locum Jeremiae XVI qui sequitur, eodem modo interpretatur in commenmentariis D. Hieronymus. Alterum qui succedit Psal. XVIII pariter interpretatur Tertul. adv. Marc. l. VI, c. 11.

Virtutis Domini. LXX legunt δυνάμεως κυρίου: quo modo vocem passim reddunt.

XX.— Expandi manus. In eamdem mentem Justin. Apol 2. et Dial. cum Tryph. nec non Tert. adv. Judaeos, c. 13, textum hunc interpretantur.

Erit pendens vita tua. Sic locum hunc interpretatur Tert. adv. Jud. cap. 11.

Effoderunt manus. Psalmus iste ita certo ad Messiam 1102A pertinet ut Judaeos habeat confitentes; qui tamen ut se expediant duplicem comminiscuntur Messiam, alterum ben Joseph, humilem illum quidem, et hic loci descriptum: alterum ben David, principem et bellatorem. Quod ad verba haec attinet, ex iis sunt quae geminam inter Hebraeos sortiuntur lectionem. Et viri eruditi, licet alibi lectioni ab Hebraeis receptae addictissimi, illam dicendi formam quam LXX sequuntur, quaeque vel ὤρυξαν, sive foderunt habet; hodiernae quae ὡς λέων, sive sicut leo exhibet, praeferendam censent.

Confige clavis. LXX, καθήλωσον ἐκ τοῦ φόβου σου τὰς σάρκας μου. Aquila ἠλόθη posui. Unde hariolari licebit primam scriptionem fuisse καθήλωσεν. Hoc loquendi genere utitur Solomon Eccles. XII, 12: λόγοι σοφῶν, ὡς τὰ βούκεντρα, καὶ ὡς ἧλοι πυρούμενοι Vel ut Theodot. ἧλοι πεπηγότες. Hebraeum non tantum horruit significat, sed etiam clavis confixit.

Dies ejus. Diem Domini Messiae tempora designare satis notum. Vid. Act. II, 20. Auctor noster pro 1102B κλητοὺς, ἐκλεκτοὺς legisse videtur.

Deus suspenditur. LXX, οὐκ ὡς ἄνθρωπος ὁ θεὸς διαρτηθῆναι. Quod scholiastes graecus non incommode interpretatur. Διαρτηθῆναι, τοῦτ᾽ ἔστι σαλευθῆναι. τὰ γὰρ κρεμάμενα σαλεύονται.

XXII.— Texit coelos virtus ejus. Locus iste apparatum omnem traditae olim legis describit, cujus mediator foederis Angelus, sive Dominus noster. Tertul. l. IV adv. Marc. c. 22, transfigurationem dominicam verbis illis exhiberi contendit: quae quidem passionis secuturae adumbratio, teste D. Luca. c. IX, 33. Notetur verba illa et illic constabilita est virtus gloriae ejus et constituit dilectionem validam, esse duas versiones ejusdem textus, hebraei nimirum, , quae ex homonymia linguae istius natae. Talis in sequenti voce quae verbum et pestem sonat, occurrit; et proxima quae terram torridam, et prunam ardentem denotat.

Imperium super humeros. Tert. adv. Jud c. 10: 1102C Quis omnino regum insigne potestatis suae humero praefert, aut non in capite diadema, aut in manu sceptrum, aut aliquam propriae vestis notam? Sed solus novus rex saeculorum Christus Jesus, novae gloriae et potestatem et sublimitatem suam in humero extulit, crucem scilicet.

Cum levabat manus. Tert. adv. Jud. c. 10, et adv. Marc. lib. III, c. 18: Jam vero Moses quid utique tunc tantum, cum Jesus adversus Amalec praeliabatur, extensis manibus orabat residens, quando in rebus tam attonitis, magis utique genibus positis, et manibus caedentibus pectus, et facie humi volutata, orationem commendare debuisset? nisi quia illic ubi nomen Jesu dimicabat, dimicaturi quandoque adversus diabolum, crucis habitus quoque esset necessarius, per quam Jesus victoriam esset relaturus. Ita Justin. Mart. Dial. cum Tryph.

Super lignum vitae. Ut secundus Adam primo certius responderet, quemadmodum alter mortem per lignum orbi intulit, alter vitam dedit. Pariter et orbe post diluvium reparato ὁ Νῶς ἐν ξύλῳ διεσώθη, ἐποχούμενος 1102D τοῖς ὕδασι, inquit Justin. Mari in Dial.

XXIII.— Occidet sol meridie. Prophetia haec ad passionem dominicam refertur, non modo ab auctore nostro, sed etiam Iren. l. IX, c. 66; Tert. adv. Marc. l. IX, cap. 42 Ita locum Jerem sequentem interpretatur etiam Iren. l. IV, c. 66. Vox septem, ab utroque omissa.

XXV.— Vivificabit nos post biduum. Sic Tert. adv. Jud. c. 14, et adv. Marc. l. IV c. 43.

Lavent vestem suam. Hunc Exodi locum respexisse videtur, D. Jo. in Apoc. VII, 14.

XXVI.— Qui assistebant ei obtulerunt eum. Pro ἐνώπιον αὐτοῦ προση έχθη, quae lectio Chaldaeae respondet, olim legebatur, οἱ παρεστηκότες προσήγαγον αὐτὸν, ut ex Justino in Dial. patet. Porro Tertullianus legit qui assistebant adduxerunt illum, adv. Marc. l. III, c. 9. Unde pro afferebant, librarii videntur scripsisse offerebant. In reliquis etiam auctor noster, nec non Tert. 1103A lectionem Justini Martyris sequuntur, relictis LXX.

Ut suscitentur. In hac lectione consentiunt mss. codices; rectius diceretur, ut judicentur.

XXVIII.— Ecce dies Domini venit. Hanc Malachiae prophetiam sibi asserit Dominus Mat. XI, 14. Illum qui sequitur, diem Judicii spectare monet paraphrastes Chaldaeus, qui Psalmum XLIX, respicere docet diem magni judicii. Cui concinit August. de Civit. Dei l. XX, c. 24. Similiter Ps. LXVII, qui Arcae foederis, et illic divinae praesentiae celebrandae destinatur, multo illustrius σκήνωσιν illius in carne exequitur, quod monet D. Paulus Eph. IV, 9.

Ut separet. LXX legunt τοῦ διακρίναι. Revera extremum judicium per separationem expedietur, vid. Matt. XXV, 32.

Turbabuntur a facie ejus. Haec licet in graecis exemplaribus compareant; desiderantur in fontibus hebraeis.

Exterminabis in omnibus gentibus. Κατακληρονομήσεις 1103B LXX habent. Qui quid sibi vendicat, alios possessione excludit.

XXIX.— Quis nuntiabit vobis. Τίς ἀναγγελεῖ ὑμῖν LXX habent, qui pro legisse videntur. Quod sequitur de τόπῳ αἰωνίῳ seu loco aeterno, euphemismum Hebraeum sapere videtur; τόπον βασάνης, D. Lucas appellat. Sero erat quando infernus per Tophet et gehennam designabatur.

Auferte portas. Lectionem hanc genuinam puto, licet Pamelio aliter visum, nata enim videtur ex graeci textus ἄρατε πύλας homonymia, nec a librarii errore potuit contingere. Loca ex Psalmis quae hic congeruntur, Domino nostro vindicare supervacuus esset labor; siquidem pleraque a Judaeis ipsis Messiae tribuantur. Dominus noster, Joan X, 1, seipsum portam profitetur; atque in hanc mentem Clemens in Epist. ad Corinthios, geminum locum Ps. CXVIII, Ἀνοίξατέ μοι πύλας δικαιοσύνης interpretatur.

Ministri mei turbarentur. Ἠγωνίζοντο, inquit Apostolus, 1103C in agonia versarentur: Dominus suam agoniam descripturus ait, nunc anima mea turbata est.

Paravit pater meus. Constans est auctor noster in hac lectione, quemadmodum etiam Irenaeus. Illam agnoscit ms. Cantab. vetustissimus, ut et alii codices graeci, qui legunt ὃ ἡτοίμασε ὁ πατὴρ μου.