Pars Altera. In qua exposita Hieronymianorum operum indole, de iis agitur quae interciderunt aut putantur intercidisse.

15. Duplex Hieron. operum genus.—Igitur tanti Patris opera, tot jam praelis recusa, tot editionibus recognita, vel ex hac simplici expositione constat indigere iterum, ut in pristinum nativumque splendorem restituantur. Quem ego laborem inire cum sedulo constituerim, praemunienda nunc via est proposito, ut primo statim aspectu ante legentis oculos obversetur, cujus mihi Patris memoria repetenda sit, ejusque et facilius percipi doctrina, et commodius teneri possit. Primum itaque ingenium, atque indoles harum lucubrationum est explicanda, deinde non exstantium quoque delibanda notitia, ut quoniam veterum editionum vestigiis minime insistimus, multis quae deerant adscitis in unum corpus, qua monimentorum exhibitione ipsa, qua deperditorum notitia, totum veluti orbem Hieronymianorum XIX operum complectamur. Est autem eorum duplex veluti classis ac genus, alia enim sunt, quae suo ille sensu, latinaque lingua composuit, alia quae ex aliis auctoribus, Graecis potissimum transferendo, suae linguae hominibus dedit. Hujusmodi sunt, quaedam in exemplum ut adducam, immensi laboris opus, Scripturarum interpretatio Veteris Novique Testamenti, quorum alterum graecae reddidit fidei, alterum juxta hebraicum transtulit. Tum Origenis operum nobilissimae partes, homiliae fere admodum LXX quod et inimicus ejus Ruffinus objicit, hebraicorum nominum liber, alius item περὶ Αρχῶν, cujus tamen cum ipso pariter exemplari graeco Latinam interpretationem aetas invidit, aliaque multa ex ejus ingenii foetibus, quo maxime delectabatur, ἂποσπασμάτια. Ex Didymo quoque latine explicavit librum de Spiritu sancto, cujus archetypum vetustas annorum non servavit: ex Theophilo Alexandrino Paschales, eximiamque illam imprimis contra Origenem synodicam a nobis primum inventam, pluresque alias epistolas, et libros contra Joannem Chrysostomum. Ex Eusebio item Caesariensi Chronicum omnimodae historiae, thesaurum nempe illum totius ante actorum temporum longe luculentissimum, sacris aeque ac profanis studiis cum primis necessarium: librum praeterea locorum divinae scripturae, eorumque situ ac distantiis, veteris geographiae nobilissimam partem, tum alia id genus multa ex probatissimis aliis auctoribus excerpta, puta Epiphanio, Theodoro, Nazianzeno, Apollinario, quorum praeclariora dogmata suis commentariis inseruit. Verissimum id quippe est, ex graecis scriptoribus, qui eloquentiae ac doctrinae merito excellerent, ignotum Hieronymo fuisse neminem, ut adeo culpam, si quam adversarii suis in libris notarent, objicerentque, hoc ille uno argumento saepius excusaret, quod ex graecorum tractatorum sententia dixisset, pro sua fateri eamque promptus deprecari, si in eorum commentariis non invenissent.

16. Genus alterum.—Quas vero suo ipse cudit ingenio elucubrationes, et primigenias appellare placet, pleramque partem sacrarum scripturarum interpretationem spectant. Primas tenent, ex his quae supersunt, quaestiones in Genesim, hebraicarum traditionum, ac sententiarum refertae, tum qui ad illarum sensum proxime accedunt, commentarii in Ecclesiastem et in prophetas. Mirabiles porro, quos fere ἀυτὸσχεδιασι fudit in Matthaeum, libri, et quos in Pauli Epistolas quatuor tam varia ac multiplici eruditione composuit. Sunt autem alia quae ad rem christianam vel contra haereticos tuendam, vel apud fideles amplificandam conscripta sunt. Priora Helvidium, Jovinianum, Vigilantium, sectasque hominum, luciferianos ac pelagianos impugnant; altera qua gestis sanctissimorum monachorum enarratis exemplo sunt ad pietatem, qua epistolari sermone ad vitam probe instituendam invitant. Hic est in universum Hieronymianorum operum conspectus, ad eum fere modum expositus, quo quis parva in tabula immensa caeli spatia, terrarumque situs metitur. Unum porro, aut alterum moneri praestat de utroque scriptionis genere: Graeca quae sibi proposuit latine explicanda, ex iis esse, quae primas obtinebant longe doctissimorum patrum, quae ille cum romanis auribus dedit, ex graecis bonis latina fecit eximia. Qua quidem in re mihi suarum laudum ea maxima videtur esse, quod ejus industriae merito, maxime insignium virorum scriptis aliquot fruimur, quorum antiqua exemplaria Graeca temporis injuria deperierunt. Alterum quod spectat primigenias lucubrationes, eas usque adeo aetatum, doctorumque omnium suffragia tulisse universa, ut ex immenso patrum latinorum choro, ille Ecclesiae judicio, quo nullum germanius est ac securius, Doctoris Maximi praerogativa donatus sit.

17. Non exstantium ratio, ac primum de emendatione Scripturarum ex Graeco.—Jam vero operum quae amplius non exstant, quo tamen dignosci possint, ratio quoque aliqua habenda est. Ea vero in duas veluti classes iterum dispertior, quarum altera, quae verissime interciderunt, altera, de quibus dubitare liceat, an unquam exstiterint, complectatur. Nihil de supposititiis dico, quae nimis multa sunt, et quorum recensio ad postremi tomi, in quem amandantur, praefationem pertinebit. Heic primus ob dignitatem occurrit labor, quem in emendanda ex Graeco τῶν LXX. veteri latina interpretatione exantlavit. Memini, inquit sub finem praefationis in librum Paralipomenon, editionem Septuaginta translatorum olim de Graeco emendatam tribuisse me nostris. Et Epist. LXXI. ad Lucinum Septuaginta interpretum editionem et te habere non dubito, et ante annos plurimos diligentissime emendatam studiosis tradidi. Qualis haec autem esset emendatio, et in quem modum elaborata, discimus ex epistola in nostra recensione CXII. ad Augustinum, ubi cur asteriscis atque obelis distingueretur, rationem reddit. Specimen quoque ejus operis commentarii in Ecclesiastem, et praecipue in prophetas majores, ut vocant, minoresque suppeditant, in quibus latinam illam versionem a se recognitam cum illa saepe componit, quam postea ad hebraicum exemplar elaboravit. Quin etiam duo superant integri ejus operis libri, Job, et Psalterium, quos in secunda parte divinae bibliothecae post Martianaeum collocabimus, eruntque satis argumento, ne divagari longius necesse sit, quis ille esset signorum usus. Reliqui jamdiu olim interciderunt, nam cum ipse Hieronymus adviveret, pleraque ejus prioris laboris ob fraudem cujusdam se queritur amisisse. Facile etiam contigerit, quod alias usuvenire solet, ut accuratior longe ex hebraica veritate latina versio, quae deinceps obtinuit, priorem illam emendationem signorum difficultatibus impeditam paulatim extruderet. Quamobrem mirari subit, quod eam universam Cassiodorius divinar. institut. c. 13. a se repositam in Armario tradit: Tertia divisio est, inquit, inter alias codice grandiore, littera clariore conscripto, qui habet quaterniones nonaginta quinque, in quo. LXX. Interpretum translatio Veteris Testamenti in libris quadraginta quatuor continetur. Cui subjuncti sunt Novi Testamenti libri viginti sex, suntque simul libri septuaginta . . . Hic textus multorum translatione variatus, Patris Hieronymi XXI diligenti cura emendatus, compositusque relictus est. Bene vero est, quod hinc discimus, ad eam usque aetatem integram studiosissimi hominis cura servari potuisse, si modo tantam illi fidem velimus adhibere, ut in eo codice recognoscendo minime falleretur.

18. Evangelium juxta Hebraeos.—Aeque adversam jamdiu olim fortunam subiit Evangelium juxta Hebraeos, Chaldaico sermone, Hebraicis autem litteris scriptum, quod S. Doctor, cum sibi a Nazaraeis, qui in Beroea urbe Syriae degebant, ejus describendi facultas fuisset concessa, in graecum, latinumque sermonem transtulit, quemadmodum ipse et cap. 2 libri de Viris illustribus, et Commentariis in Matthaeum XII. 13. luculentissime profitetur. Neque enim vero heic disputo, utrum Matthaei authenticum illud esse crediderit, quod in caesariensi bibliotheca ad sua usque tempora servatum tradit, ut licet ex aliis ejusdem testimoniis suspicari, an vero sicuti Beda initio commentariorum in Lucam docet, aliud esse intelligerit secundum Hebraeos, aliud secundum Apostolos Evangelium. Illud miror magis, qui tandem, aut quo consilio librum ex Chaldaico in graecum sermonem transtulerit, cujus jam antea graeca aliqua translatio obtinebat, ipso neutiquam diffitente Hieronymo, cum de Origene, quem nullus dubito graece duntaxat legisse, subdit ex eo libro saepius testimonia usurpasse. Nihilo secius quando tum ipso auctore teste, tum etiam sequioris aevi scriptorum suffragio accedente, puta Ven. Bedae et Freculphi, de re ipsa dubitare non licet, tametsi ejus laboris ne verbum quidem ad nostram usque aetatem devenerit, ita velim existimari, initum abs Hieronymo, non ut in vulgus proferret illud quidquid erat operis sui, sed ut merae exercitationis gratia quantum in Chaldaicis profecisset, in Graecis experiretur, et mox quantum graece sciret, probaverit in latino. Re ipsa cum passim alibi, maxime vero in catalogo studiose ingerat laborem hunc suum, ubi ad suorum operum peculiarem recensionem devenit ejusdem catalogi cap. ultimo, plane dissimulat. Confecerat tamen biennio plus minus antea, sive circa annum 390. quod ex nuper, qua utitur temporis notatione licet argumentari. Porro latinae interpretationis exigua quaedam fragmenta in aliis libris ab ipso servata sunt. Ejusmodi est illud in Commentariis in Matthaeum VII. 6. ex persona Salvatoris, Modo tulit me mater mea, Sanctus Spiritus, in uno capillorum meorum. Et illud in Commentar. in Isai. XI. 2. Factum est autem cum ascendisset Dominus de aqua, descendit fons omnis Spiritus Sancti, et requievit super eum, et dixit illi: Fili mi, in omnibus Prophetis expectabam te ut venires, et requiescerem in te, tu es enim requies mea, tu es filius meus primogenitus, qui regnas in sempiternum. Item lib. 3. adversus pelagianos cap. 1. isthaec, Ecce mater Domini, et fratres ejus dicebant ei: Joannes Baptista baptizat in remissionem peccatorum. Eamus et baptizemur ab eo. Dixit autem, eis: Quid peccavi, ut vadam, et baptizer ab eo? Nisi forte hoc ipsum quod dixi ignorantia est. Et in eodem volumine: Si peccaverit, inquit, frater tuus in verbo, et satis tibi fecerit, septies in die suscipe eum. Dixit illi Simon discipulus ejus: septies in die? respondit Dominus, et dixit ei: etiam ego dico tibi, usque septuagies septies. Et lib. 2. in Matthaeum ad illud XII. 13. ubi de homine qui aridam habebat manum, et Caementarius in eo Evangelio scribitur fuisse, Caementarius eram, manibus victum quaeritans, precor te Jesu, ut mihi restituas sanitatem, ne turpiter mendicem cibos. Denique et perexiguum istud in commentariis ad Ephesios V. 4, ex Domini persona ad discipulos loquentis: Et nunquam, inquit, laeti sitis, nisi cum fratrem vestrum videritis in caritate. Quae simul omnia contulimus, ut quoniam ipsum opus temporum vetustate intercidit, aliquod qualecumque est, hieronymiani laboris specimen lectori invidere, ne videremur.

19. Quid de illa interpretatione calumniaretur Theodorus mopsuestenus.—Caeterum quam ex eo libro Theodorus mopsuestenus a Photio relatus cod. 177. calumniam excogitarit, minime praetermittendum est dicere. Nempe haereticus homo cum S. Doctoris dialogos contra pelagianos impugnare vellet, volumen procudit in quinque libros digestum hoc titulo: Contra asserentes peccare homines natura, non voluntate. In his Hieronymum quem Aram, sive Aramum vocat, non de nomine, sive cognomine, ut Photius dubitat, sed ut in maledictum torqueat, eo in primis peccato culpat, quod quintum evangelium confixerit, illudque se in Eusebii palaestini bibliothecis reperisse commentus sit. Nimirum istud juxta Hebraeos Evangelium tum aliis in locis, tum praecipue sub initium tertii dialogorum adversus pelagianos libri in caesariensi bibliotheca tum temporis servari Hieronymus dixerat, quod mopsuestenus episcopus partim vitio vertit, partim mendacii arguit. Re autem vera perperam ipse et calumniosissime facit, cum S. Doctorem neutiquam mentiri liquido constet, et antiquiorum patrum, Papiae scilicet, atque Hegesippi apud Eusebium, tum Clementis alexandrini, Origenis, aliorumque exemplis comprobetur, si testimonia identidem ex illa historia proferre licuit, non ad auctoritatem sed ad antiquitatem ecclesiasticae sententiae asserendam, interpretationem ipsam laudem mereri, non culpam. Quamobrem et Julianus ejusdem ac Theodorus furfuris pelagianae episcopus merito ab Augustino reprehenditur in operis imperfecti lib. 4. cap. 87. quod crimini dederit Hieronymo laborem illum; sed prorsus non video quo jure doctissimus conterraneus meus Norisius Histor. Pelag. lib. 1. cap. 9. ut in Julianum mendacii projectaeque temeritatis culpam regerat, translatum illud abs Hieronymo neget. Nam licet in eo dialogo, quem unum pelagiani impugnare nervis omnibus contendebant, nihil de illo a se inito labore dicat, est tamen ex superioribus quae adduximus testimoniis certum adeo ac firmum, ut nullus dubitationi locus relinquatur.

20. Specimen Commentarii in Abdiam.—Tertio loco venit Specimen commentarii in Abdiam. Illud vero quid rei esset, cujusve pretii, et qua aetate elaboratum libet ex ipso Hieronymo, hanc ubi telam retexuit, intelligere; nam per vetera vestigia rursum ingressus, emendaturus XXIII ubi fieri poterat, curvos apices litterarum, vel certe culpam deprecaturus, aetatis praetextu, sic ad Pammachium praefatur. Mereri debeo veniam, quod in adolescentia mea provocatus ardore et studio scripturarum, allegorice interpretatus sum Abdiam prophetam, cujus historiam nesciebam. Ardebat animus cognitione mystica, et quia legeram omnia possibilia credentibus, ignorabam diversa esse charismata: litteras saeculi noveram, et ob id putabam me librum legere posse signatum. Tum hujusmodi aliis excusationibus interjectis, Sperabam, inquit, latere quod scripseram, et ingenioli mei primam temeritatem ignibus voveram, cum subito de Italia affertur exemplar a quodam juvene tot annis, quot et ego quondam scripseram, laudante opusculum meum. Fateor miratus sum, quod quantumvis aliquis male scripserit, invenit similem lectorem sui. Ille praedicabat, ego erubescebam. Ille quasi mysticos intellectus ferebat ad coelum, ego demisso capite, confiteri meum pudorem prohibebar. Quid igitur? condemnamus, in quibus pueri lusimus? minime. Scimus enim in tabernaculum Dei et aurum, et pilos caprarum similiter oblatos. Legimus in Evangelio, viduae pauperis duo minuta, magis quam divitum substantias approbata, et tunc dedimus quod habuimus, et nunc si tamen aliquid pro fecimus, Domino suum reddimus. Gratia enim ejus sum id quod sum. Nec diffiteor per hosce triginta annos in ejus opere me ac labore sudasse. Haud piguit haec paulo fusius exscribere, quandoquidem quid de illo opere constitui possit, hinc discimus. Exinde autem argumentari licet, quod eumdem laborem subiisse se post triginta annos innuere videatur, atque hic ad annum pertineat 396. priorem illum subducta ratione anno adscribendum 366. vel circiter, cum ille nondum aetatis suae trigestimum attigisset. Nempe se ait, necdum ad aetatem perfecti viri et in mensuram Christi venisse. Ex quibus haud temere colligas circa annum haec scribere 336. Vid. ipsam praefationem ad finem. Porro factum ex ejus sententia, ut quam elucubrationem igni devoverat, deleret penitus sequior aetas; nam neque fragmentum ejus aliquod occurrit, neque apud alios veteres scriptores mentio. Sed cur tamen suspicer alicubi latere posse, facit inscriptio vetustissimi cujusdam Ms. in gothana bibliotheca n. 34. in quo post Commentarios in Jeremiam, Tractatus in Abdiam continetur: quo nomine haud recte veniat qui exstat in eum prophetam Commentarius. Rei veritatem vel sciunt, vel scire possunt docti viri, qui illis thesauris incubant. Quod si illud revera est operis, tametsi non alio numero habendum, quam quo ab ipso auctore notatum est, qui neque in catalogo in suarum scriptionum censu numeravit, eo tamen sicubi exstat, utiliter frui nos posse, nec sine injuria publico invideri judicamus.

21. Tractatus septem in psalmos.—Nunc de psalmorum Commentariis dicendum. Vetus et rancida controversia est, multorumque jam inde ab Erasmo recentiorum interpretum disputationibus agitata, in omnesne psalmos, an in aliquot modo, quorum in ejus scriptis est mentio, S. Doctor commentarios elaboraverit. Certe hujus loci, nostrique instituti non est, illud quod Breviarium in psalmos inscribitur, notissimae falsitatis convincere, cum ad germana tantum opera, quae perierunt, isthaec disputatio pertineat. Hujusmodi porro sunt, in psalmos a decimo usque ad decimum sextum Tractatus septem, quibus verbis in suorum operum catalogo auctore ab ipso recensentur. Horum ne fragmentum quidem aliquod superest, nec vestigium, modo si, quod plerisque eruditis visum est, in eo quod diximus breviario, multis assutis, aliisque interpolatis, non latet. Interim ut de eorum natura aliquid constitui possit, monent docti viri, atque in primis Tillemontius non primigenium Hieronymi foetum, sed ex origeniano opere homiliarum in universum psalterium, has septem debere intelligi excerptas, ab eoque latine expositas. Quo id asserant, duplex est argumentum. Primum quod homiliis trigenta novem in Lucam, quas certo certius ex Origene latinis verbis expressit, illas continuo subdit in catalogo: alterum quod Tractatus vocat, quo nomine ad populum homilias veteres indicabant; ejus vero generis orationes Hieronymus, qui neque episcopi, neque Κατηχηστοῦ presbyteri officio est functus, condiderit nullam.

22. Num ex Origene latine redditi.—His equidem si reponam, mediocriter constituta videar velle subvertere: reponendum tamen, ut res magis pateat. Haud tanti faciendum imprimis illud videtur mihi ex recensionis proximitate argumentum. Si enim quae alicujus laudato operi proxime subnectuntur, ejus sunt, licet auctoris nusquam apponatur nomen, cur, quae hisce itidem tractatibus subditur, Malchi vitam non dicamus Origenem auctorem, Hieronymum habuisse interpretem? Porro tractatus nomen non usque adeo peculiare est ὀμιλητικῷ dicendi generi, quin ad alias saepe scriptiones transferatur ex veterum patrum sensu; imo penes ipsum Hieronymum invenias pro certi alicujus e scriptura loci explanatione, breviori illa quidem, seorsum tamen elucubrata commentariorum more usurpari. Certe quam de Seraphim et calculo epistolam sive libellum ad Damasum scripsit, minime ex Origene aut Graeco quopiam alio scriptore interpretatus est, quin imo contra Origenis sententiam ipsam velitatur, neque aliquid profecto habet quod referat homiliam; eum tamen in commentariis in cap. 6. Isaiae initio brevem subitumque tractatum vocat. Quamobrem, ut ab aliis exemplis abstineam, primitus eo nomine, non quod vulgo eruditi existimant, conciones puto significari, sed expositionem, ut dixi, alicujus e Scriptura loci: deinde quod in sacris allocutionibus continuo aliquod esset e Scripturis disserendum, hinc ad illas quoque nomen latiori acceptione derivatum. Nam et Tractatoris vocabulum ex antiquiorum Ecclesiae scriptorum sensu eos proprie notat, qui scientia Scripturarum praestabant, in iisque exponendis ponebant operam, quos Graeci ἐξηγητὰς τοὺ λογοὺ, Verbi Dei interpretes vocant. Ipse adeo Hieronymus Epist. LXXXII ad Theophilum n. 7. tractatores canonicis θεοπνεύστοις Auctoribus confert ex opposito, seque tractatorem esse non diffitetur. Sic XXV ea verba restituimus e Mss. Numquid ego in turbam mitto Origenem, aut caeteris tractatoribus socio me? Scio aliter habere apostolos, aliter tractatores. Tale quid aliis plerisque locis de se confirmat. At quo pacto tractatorem se potuit dicere ex adversariorum sententia, si tractatus nunquam composuit, aut componere ex vitae instituto non licuit? His adde argumentum ex Ruffini silentio. Nempe ex Adamantio nihil Hieronymus unquam est interpretatus, quod ille in invectivarum libris continuo non exagitet, expendatque. Notum qua subtilitate rimetur, trahatque in invidiam praefationes homiliarum in Lucam, in Jeremiam, in Ezechiel, in Canticum, quae origeniana opera a capite, ut aiunt, ad calcem latine S. Doctor exposuit. Neque vero fragmentis sententiarum aliis parcat, quae exinde translata sunt in Commentariis praecipue in epistolam ad Ephesios, et in Ecclesiastem: ut nihil de familiaribus ipsis epistolis dicam, in quibus si qua latet origeniani dogmatis, imo et nominis mentio, curiose investigat, expromit, lacerat. Qui igitur fit, ut septem integros tractatus, in quorum praefatione non potuit quin Adamantii, quo mire delectabatur, ingenium Hieronymus celebraret, et causas suae interpretationi praetexeret, Ruffinus plane dissimulet, idque tam longis, et διασυρτίκοις disputationibus, in quibus id ferme unum sibi proposuit, et conquisitis undequaque argumentis enititur, ut ne quid favoris adversus Origenem in S. Doctoris nostri scriptionibus quibuscumque impune praetereat? Attamen ad dubitationem vulgo receptae sententiae injiciendam, haec dicta sint, quo ejus operis natura explorari queat, non pro certis constituta. Nam et quae sit negativi argumenti infirmitatem sentimus, et reponere aliquem posse, in Ruffini praefatione, quam libris περὶ ἀρχῶν praefixit, ultra septuaginta libellos Origenis homeliticos in latinum abs Hieronymo translatos dici, qui numerus tum optime constabit, cum tractatus in psalmos annumeres; si excluseris, vix septuagesimum attinges. At in hoc ipso testimonio quantum de Ruffini molesta fide ambigendum sit, docent quae statim subnectit verba de tomis in Apostolum ab eodem Hieronymo latine redditis, quod tamen ille neutiquam fecit, ut infra suo loco ostendimus. Unde satius videatur ex dissimulante Ruffino aliquid evincere, quam ex calumniante argumentari.

23. Psalmi XCIII expositio.—Sed praeter tractatus istos septem, psalmum quoque nonagesimum tertium abs Hieronymo fuisse expositum, testis est locupletissimus omnique exceptione major Augustinus in Commonitorio ad Fortunatianum num. 14 cujus haec est pericopa: Cum, inquit, ille vir (Hieronymus) in scripturis doctissimus psalmum exponeret, ubi dictum est, Intelligite ergo qui insipientes estis in populo, et stulti aliquando sapite, qui plantavit aurem, non audiet, aut qui finxit oculum, non considerat, inter caetera, Iste locus, inquit, adversus eos maxime facit, qui anthropomorphitae sunt, qui dicunt Deum habere quae etiam nos habemus; verbi causa, dicitur Deus habere oculos, quia oculi Domini respiciunt omnia: manus Domini facit omnia. Et audivit, inquit, Adam sonum pedum Domini deambulantis in Paradiso. Haec simpliciter audiunt, et humanas imbecillitates ad Dei magnificentiam referunt. Ego autem dico quod Deus totus oculus est, totus manus est, totus pes est. Totus oculos est, quia omnia videt; totus manus est, quia omnia operatur; totus pes est, quia ubique est. Ergo videte, quid dicat. Qui plantavit aurem, non audiet, aut qui finxit oculos, non considerat? Et non dixit, qui plantavit aurem, ergo ipse aurem non habet; non dixit, ergo ipse oculos non habet: sed quid dixit? Qui plantavit aurem, non audiet, qui finxit oculos, non considerat? membra tulit, efficientias dedit. Haec totidem verbis lacinia in eo Breviario invenitur, quod Hieronymo inscribitur in universum psalterium, unde non satis recte inter deperditas hanc recensere elucubrationem videamur. Sed cum plane constet hieronymianum foetum illum haud esse, sed studiosi hominis, qui variorum sententias et commenta in unum congessit, multaque de suo assuit, quin etiam facile appareat pleraque omnia ejusdem hujus psalmi commenta ex S. Doctoris calamo non esse profecta, laudatam περικοπήν ex alio deperdito opere excerptam non dubitamus. Quodnam vero illud fuerit, haud expeditum est divinare; non enim Commentarios in psalmos a se elaboratos S. Pater unquam tradit, imo vero cum ad annum 410 exponeret Isaiae cap. 63, duos illos, qui pro Torcularibus inscribuntur, octavum et octogesimum tertium, si vita comes fuisset, Domino praebente, pollicetur se explicaturum; et sub vitae finem cum Jeremiam commentaretur, quem laborem mors intercepit, in cap. 2 fore dicit, ut plenius de Portis, quae in vicesimo tertio memorantur suo loco disserat. Unde nullo negotio colligitur propositum quidem illi fuisse in animo istud operis condere, sed aliis primum de causis interpellatum, deinde ipsa interceptum morte, perficere non potuisse. Neque enim in Commentariorum in psalmos censum, quod ab aliis fieri videmus, referimus tres illas epistolas, quarum altera est in psalmum 44 ad Principiam, altera in 89 ad Cyprianum, tertia demum in 126 ad Marcellam, iisdem ferme de causis, quibus neque epistolam ad Hedibiam, aut Algasiam, vel tandem ad Damasum de frugi ac luxurioso filiis pro Commentariorum in Apostolum vel in Matthaeum parte aliqua possunt aestimari. Quamobrem et de hoc ipso quod ex Augustino laudavimus in psalmum 93 fragmento velim constitui, ex aliqua illud epistola quae interciderit, fuisse desumptum, quam ille scripserit contra Aegyptios monachos, qui anthropomorphitarum haeresim per ea tempora instaurare conati sunt: quod ex Socrate lib. 6, Hist. Eccl. cap. 7, compertum est, et nos quoque attigimus ex parte, ubi Theophilo Alexandrinam ecclesiam regente diximus, hanc quaestionem iis in locis multis disputationibus fuisse vexatam, corporeusne Deus esset humanam figuram gerens, an incorporeus? quam postremam sententiam cum Theophilus tueretur, monachorum eorumdem factione in vitae discrimen gravissimum adductus est.

24. Breviores in psalmos commentarioli.—Verum alii adhuc sunt deperditis accensendi XXVII in psalmos Commentarioli, ut ipse Hieronymus in Apologetico adversus Ruffinum libro 1, non semel vocat. Quippe ubi psalmum secundum interpretaretur, pro eo quod erat in latino Apprehendite disciplinam, exposuerat ex hebraicae linguae ambiguitate, Adorate Filium. Hoc Ruffinus in calumniam trahebat, quasi ecclesiasticae fidei nocens: contra ille primum erudite excusat, tum Quid peccavi, inquit, si verbum ambiguum diversa interpretatione converti? et qui in commentariolis ubi libertas est disserendi, dixeram, Adorate Filium, in ipso corpore ne violentus viderer interpres, et judaicae calumniae locum darem, dixerim, Adorate pure, sive electe! Ex hoc luculentissimo testimonio minores quosdam commentarios in psalmos saltem aliquos, eosque, multum a tractatibus diversos Hieronymum elucubrasse quis dubitet? Nihilo secius si temporis rationes expendas, in difficultates ambagesque descendes longe gravissimas. Certe antequam Psalterium ex hebraica veritate latinum faceret, istos Commentarios elucubraverit, hinc enim ὰντιλογἱας occasionem aucupatur Ruffinus, nec Hieronymus diffitetur loco laudato, Et rursum, inquit, omne Psalterium in romanum vertens sonum, quasi immemor expositionis antiquae posuerim, Adorate pure: quod utique sibi esse contrarium omnibus patet. Hanc vero Psalterii versionem ante annum 392, sive ante librum de Viris illustribus, et catalogum suorum operum concinnavit, quod etiam ex capite 134, in Sophronio, qui illam graece recudit, compertum est. Qua igitur de causa istos ille Commentariolos in suorum operum censu non agnoscit, qui et multo breviores libros, ut par est credere, atque epistolas satis diligenter refert? Nimirum illa quam supra innuimus, quod animo constituisset in omnes ex integro psalmos scribere, et vix partem aliquam attigisset tum temporis, neque fortassis ex ordine, sed pro lubitu, aut ex occasione arrepta commentationis materia. Quamobrem imperfecti operis in catalogo haud meminit, rationem ejus redditurus si perfecisset, quod animo proposuerat.

25. Libri περί ἀρχῶν interpretatio.—Caetera prosequamur. Insignis illa occurrit libri origeniani περὶ Αρχῶν sive de principiis latina versio. Proposuerat sibi, quod omnes norunt, Origenes in eo libro christianae religionis ac verae praecepta philosophiae tradere; e contrario autem vera dogmata multis involvit difficultatibus, erroresque plurimos, atque insanias immiscuit. Ruffinus librum hunc latinis auribus dare ausus, ne blasphemiis lector, aliisque ψευδῶνύμου γνωσέως erroribus offenderetur, nihil sibi non licere arbitratus, addens, mutilansque ubi placuit, pessima fide expositum latine obtrudit. Hieronymus cum ex illa infidelitate multa christianae fidei pietatique imminere discrimina probe intelligeret, novam interpretationem nihil immutans adornavit, quo errores nullis artibus dissimulatos, nulloque falsae interpretationis fuco oblitos, sed in propatulo positos, lectores facilius caverent sibi. Fragmenta ejus operis exigua quidem, sed insignia, quaeque magis noxia origeniani dogmatis venena detegant, supersunt in epistola ad Avitum in nostra recensione CXXIV. quae ut facilius internoscerentur abs Hieronymi textu distinximus, et passim expendimus in notis. Totus vero liber, quemadmodum et graecum exemplar male perdidit, jamdiu olim praepostera hominum cura; cum e contrario ruffiniana versio, quae putida potius interpolatio dicenda est, in hanc usque aetatem perduret. Nempe qui tanto conatu in Origenis doctrinam ab illis usque temporibus desaevierunt, ecclesiastici homines, synodorum, atque episcoporum anathemata illum cum primis librum perdere atque omni studio abolere contenderunt, et qui illum fideliter referret, utpote iisdem refertum erroribus nefas putarunt describere.

26. Libri contra S. Joan. Chrysost. versio.—Tale quid contigit etiam libro Invectivarum, ut vocant, in sanctum Joannem Chrysostomum, quem Theophilus alexandrinus episcopus, homo impotentis animi, graece exaravit, et Hieronymo ut latinum faceret, persuasit. Ejus perpauca supersunt fragmenta, et quae rursum non nisi meras in sanctissimum illum praesulem injurias, et contumelias exhibeant, invidiam peraeque sanctissimo interpreti apud magnopere religiosos, potius quam laudem comparatura. Neque vero institutae disputationis ordo patitur, ut in excusando Hieronymo divagemur, quem satis illorum historia temporum purgat: quando Chrysostomus in gravissimam origenismi suspicionem delapsus jam fere vulgo haereticus habebatur, episcoporum suffragiis exauctoratus, actusque est in exilium. Praeterea minime compertum est, illum theophilensis animi fuisse conscium, contraquam Huetius aliique eruditi ex falsa inscriptione epistolae CXIII. opinati sunt. Itaque illa ipsa fragmenta quod origenianae causae, atque historiae lucem haud modicam foenerari viderentur, ad epistolam in nostra recensione CXIV. quae suae illi interpretationi juncta est ab Hieronymo invidiae declinandae causa, nos subnectimus ex facundo hermianensi lib. VI. cap. ultimo excerpta. Quae si cui minus accepta sint, velim putet ille, quemadmodum in aurificum officinis ipsa quoque purgamenta pretiosa sunt, ita in aureis magni Hieronymi reliquiis, etiam, quae secus videantur, exscrutari quo spiritu scripta sint, plurimum interesse. Caeterum erant eo in opere pleraque alia, quae ad utilitatem omnium ecclesiarum, ut sanctus interpres loquitur, conferrent; licebatque ex eo discere qua essent veneratione sancta suscipienda, et deserviendum altaris Christi ministerio; sacrosque calices, et sancta velamina, et caetera quae ad cultum dominicae pertinent passionis, non quasi inania, et sensu carentia sanctimoniam non habere, sed ex consortio corporis, et sanguinis Domini eadem qua corpus ejus et Sanguis majestate veneranda. Haec nimirum obtentui erant detractioni in religiosissimum virum, cujus tamen, ut diximus, fides ac pietas per ea tempora origenismi suspicione laborabat. Sed perspecta demum integritate, subsecuta aetas, ut ne quid labis in illo admitteret, librum oblivioni dedit, et penitus interire facile est passa.

27. Epistolae plures deperditae.—Sed ex hieronymianorum operum numero quibus minime XXIX pepercit temporum inclementia, injuriam expertae prae caeteris sunt epistolae, quarum aliquot sic intercidere, ut vix interdum rescire liceat quod scriptae fuerint. Earum catalogum magis quam notitiam instruimus, ut si quam e latebris bibliothecarum eruere aliquando contigerit, ex inscriptione saltem innotescat. Itaque temporum, quibus datae sunt, ordine quoad fieri potest servato, primae occurrunt ad Castorinam materteram, quas ipse post annum ingerit denuo, ac memorat in illa quae una ad eamdem superest. In illis pacem quam reliquit Dominus, ut secum habere vellet, magnopere deprecabatur, veteri, cujus tamen causas ignoramus, rancore deposito. Ejusdem fere propositi fuerint decem illae, quas et per idem fere tempus, sive in arripiendae solitudinis procinctu, ad Antonium Aemonae (vicinum patriae suae oppidum hoc olim erat) monachum scripsit. Decem (inquit epist. XII. ad eumdem) jam nisi fallor epistolas plenas tam officii, quam precum misi. Rursum haud scio eaedemne cum illis censendae sint, quas ad Virgines ejusdem loci, sive Aemonenses, quibus facile Antonius praeerat, a se scriptas memorat ep. XI. iisque dolet nusquam repensam vicem. Ne unum quidem, inquit, apicem toties vobis tribuenti officium praestitistis. Certe si temporum effugissent injuriam, non dubito quin praeclara ex illis ad pacem reducendam, instaurandamque amicitiam exempla possemus repetere. Ad Didymum quoque magistrum suum, quem non ita pridem in alexandrina schola docentem audiverat, epistolam dedit, quae non habetur. Illa vero passim invidiose traducebatur ab aemulis, quod viro tametsi eruditissimo, Origenis dogmati impense addicto fuisset inscripta. Quam culpam sanctus doctor in epistola LXXXIV. ad Pammachium et Oceanum purgat his verbis: Audet quidam proferre litteras meas ad Didymum, quasi ad magistrum! Grande crimen discipuli, si hominem eruditum, et senem magistrum dixerim. Et tamen volo inspicere ipsam epistolam, quae tanto tempore in calumniam reservata est. Nihil praeter honorem et salutationem continet. Et meri quidem officii minus aegre ferenda jactura videatur; sed nullam ego majori cum voluptate epistolam legerem, si superesset. Aliam nescio quam penes se habere dixit Ruffinus, in qua sanctum Ambrosium Hieronymus suggillaret. Nempe cum unde quadraginta homilias Origenis in Lucam latine interpretaretur, quemdam in praefatione tractorem, cujus tamen nomen dissimulat, dixit in simili opere verbis ludere et sententiis dormitare. His peti sanctae memoriae Ambrosium episcopum Ruffinus ut probet secundo Invectivarum libro, Scit, inquit, ille (Hieronymus) me habere epistolam suam, in qua hoc ipsum de aliis excusans, in illum (Ambrosium) convertit suspicionem. Verum quia epistola illa etiam secretiora quaedam continet, quae interim modo publicari nolo ante tempus, ex aliis adhuc his similibus approbabimus. Imo vero si protulisset, haberemus gratiam; sed credo calumniae instruendae illi magis intererat silentio premere. Priorem ad Augustinum, quam non pro receptis litteris, sed pro subscripta salutatione circa an. 397, plenam epistolam reddidit, laudat ipse Augustin. epist. ad Hieronymum in nostra recensione LXVII, et quid rei contineret non obscure indicat, tametsi doleat fuisse breviorem multo, quam ex eo vellet suscipere, tali viro, a quo, tempora quantalibet occupet, nullus sermo prolixus est. Nescio quas alias ab utroque vicissim datas, sunt qui velint intercidisse, sed falli eos puto, quod temporum rationes, quibus singulae exaratae sunt, non satis bene composuerint, vel animadverterint. Utique ad Theophilum et vicissim plures videantur minime tulisse aetatem, quod ex earum serie innotescit. Ad Paulinum vero non nisi unam indicari puto, ubi ille queritur epistola LXXXV, sibi ab Hieronymo parvas et incomptas litterulas mitti. Enimvero neque breves, neque incomptae dici ullo modo possunt, quae supersunt LIII et LVIII, quarum altera scripturarum libros copiosissime edisserit, altera vitae sanctissimae instituendae norma proposita, ad divinarum litterarum studia antiquorum patrum exemplis invitat. Alia itaque putanda est, qua de amico Paulinus conqueritur, noster culpam deprecatur. Ad Pammachium et Marcellam, cum priorem anni 401. Paschalem Theophili epistolam latine explicatam mitteret, junxisse litteras, ex eo etiam verosimillimum est, quod insequentis anni itidem paschali epistolae ad eosdem praefatur: Rursum orientalibus vos locupleto mercibus: et infra, Accipite et graecam et latinam etiam hoc anno epistolam. Ea vero si exstaret, haud dubito quin origenianae causae primordia, factionesque inde exortas liceret intelligere. Ad Marcellinum et Anapsychiam non nisi una superest in recensione nostra CXXVI. Ex illa tamen plerasque alias iisdem ab illo fuisse inscriptas planissime constat, quod ejus statim initio, Non me, inquit, paenitet impudentiae, qua tacentibus vobis, epistolas meas Frequenter ingessi, ut rescriptum mererer. Non dissimili argumento ex tribus illis Innocentii papae epistolis, quas primum in hieronymianarum censum transtulimus, alias nonnullas ad ipsum Innocentium, et ad Aurelium carthaginensem episcopum de pelagianorum violentiis, deque sibi suisque illatis caedibus missas a S. Doctore non dubitamus tum suo, tum Eustochii et junioris Paulae nomine. Earum summa fuerit de monasterii direptione, atque incendiis, quae primum Aurelio aperuit, quo deprecatore ad pontificem usus est, et cujus opera epistolae ultro citroque deferebantur. Notum praeterea fecit Innocentio, quod ejus usque invisendi, et coram consulendi studium Aurelius animo conceperat. Tanta autem modestia gravissima ab haereticorum satellitibus mala suis illata, et quae timenda sibi essent pejora deplorabat, ut probe notum persecutionis auctorem maluerit reticere penitus, quam in eum videri referre talionis vicem. Ultimo loco ad Firmum epistolam, cujus tamen mentionem nullam facit Ambrosianum exemplar, ex illa ad Augustinum CXXIV, scriptam intelligimus. Atque hae hieronymianae epistolae sunt, imo in universum scriptiones, quarum certa jactura de summa utilitate, quae percipi e S. Patris lectione potuit, multum imminuant.

XXXI 28. Quaestiones hebraicae in Vetus Testamentum.—Nunc illas reliquum est edisserere, quae vulgato quidem doctorum judicio deperditae existimantur, ego vero minime arbitror elucubratas. Primae occurrunt Quaestiones hebraicae, quas praeter Genesim, in quam superant unicae, in alias quoque Scripturae partes, imo ut videtur in universum Vetus Testamentum ipse Hieronymus non uno aut altero testimonio, sed plane locis undeviginti, verbisque, ut videre est, luculentissimis, memorat in eo libro, quem ex Eusebio interpretatus est de Scripturae locis Vulgo itaque eruditi deperditas passim dolent, et Martianaeus in primis quando earum occurrit mentio, Ecclesiae ac rei litterariae damnum irreparabile ex illarum desiderio exaggerat. Tillemontius adhuc haeret incertus, tantumque expendi perquam accurate vellet, num quae de caeteris Scripturae libris explicata laudantur, in eo, qui in Genesim superest, invenire sit: quo studio si singula reperiantur, illum unum indicari continuo putet. Sed imprimis libros Hieronymus plurium numero appellat, et in Numeros, Deuteronomium, Judices, et maxime in Reges, in ipsos denique Prophetas laudat. Deinde illa, quod rei caput est, in Geneseos commentario non inveniuntur, unde Cl. quoque ejus viri sententia oporteat intercidisse. Ego tamen aliter constituo. Non equidem inficior, licia et subtegmina ejus operis fuisse ab Hieronymo praeparata, quaedam etiam fortasse in schedulis digesta, quae si integrum fuisset illi per otium, facile perfecisset. Libros, inquit ipse in praefatione, hebraicarum quaestionum in omnem Scripturam sanctam disposui scribere. Haud multo autem post in alia praefatione, quae est homiliarum in Lucam ad Paulam et Eustochium, Praetermisi, inquit, paululum hebraicarum quaestionum libros, ut ad arbitrium vestrum haec qualiacumque dictarem. Nec diffitebor, de ore saltem reliquos quoque Scripturae libros Paulae atque Eustochio exposuisse ex ipsiusmet illo testimonio constat in Commentar. in epist. ad Titum cap. 2. in Moysi, inquit, lege fures nonnunquam septuplum, nonnunquam quadruplum reddere compelluntur, et interdum obtruncatur, interdum venditur fur ipse pro furto; de quibus Nuper Vobis In Levitico Exposuisse Me memini. Sed ob quam tandem causam fuerit, illum unum, qui Genesim explicat, absolvisse librum, nec ullum edidisse alium, hac simplici expositione ostendam. Quo tempore Quaestiones hebraicas S. Doctor adornabat, librum quoque de Hebraicis locis ex Eusebio ob quamdam operis ac studiorum convenientiam sumpserat interpretandum, imo unum opus alterum intercepit. Hoc ut planissime constet, in alterius libri, qui de hebraicis nominibus inscribitur, praefatione, libros, inquit, hebraicarum Quaestionum nunc in manibus habeo: et paulo post, librum quoque locorum, quem editurus sum, si quis habere voluerit. Istud igitur eusebianum opus latine refudit, cumque adhuc animo libros Quaestionum moliretur (absolverat enim jam illas in Genesim) quid sibi in caeteris propediem effundendis proposuisset, lectorem subinde ita docuit, ac si jam perfecisset. Re ipsa in eo tantum libro invenias laudari in reliquas de nomine Scripturae partes Quaestiones istas, nam paulo post cum incepto destitisset, nusquam deinceps illarum meminit. Quin imo post ferme sexennium cum catalogum suorum ipse operum texeret, et Quaestiones ipsas hebraicas recenseret, earum duntaxat agnoscit in Genesim librum unum. Illas postea retexisse, minime omnium est verosimile; certe in libris, quos deinceps elucubravit, nec vestigium est quidem, licet se occasio earum reminiscendi obtulerit, ut dissimulare omnino non potuisset. Attamen e contrario agit, si qua enim earum difficultatum, quas in libri de Locis interpretatione se jam dixerat expedisse, iterum in aliis operibus occurrit, perinde explicat, ac si nunquam attigerit. Rem placet exemplo confirmare. Dixerat ad vocem Ariel ex Isaia, consueta clausula, De hoc in libris hebraicarum Quaestionum plenius dictum est. Post annos circiter 24, audi quid in Commentariis dicat: Ariel interpretatur leo Dei, et pro civitate quam aquila interpretatus est, πολἱχνην, hoc est oppidulum sive viculum, in hebraico legitur Cariath, quod proprie villam significat, et lingua syra dicitur cartha, unde et villa silvarum appellatur Cariath jarim . . . Igitur Ariel, id est leo Dei quondam fortissima vocatur Jerusalem, sive ut alii arbitrantur, templum et altare Dei, quod erat in Jerusalem. Itane locum, quem antea ex instituto exposuerat, dissimulato priori opere, latius edisserit? Id si quis sibi persuadeat, ille sane in hieronymiana lectione hospes sit. Nam ex opposito in ejusdem Isaiae caput 54, sub initium, cum numero septem et sabbatum et plures dixisset indefinite significari ex hebraei sermonis ambiguitate, quod haec tamen etiam ad Genesis 21 attigisset, continuo subdit, De quo in hebraicarum quaestionum libro, Quem in Genesim scripsimus, plenius dictum est.

29. Commentarii breviores in XII Prophetas.—Ad alia properemus. Υπομήνματα, sive breviores in duodecim prophetas commentarios ab his qui supersunt diversos, docti aliquot, atque in primis pater Martianaeus, pro certo ponunt intercidisse temporum injuria, et dolent. Querimoniae locum fecere isthaec Hieronymi verba epist. XLIX, ad Pammach. n. 4. sub finem, miseram quaedam τῶν ὐπομνημάτων in prophetas duodecim S. patri Domnioni . . . quae si legere volueris, probabis quantae difficultatis sit divinam Scripturam, et maxime prophetas, intelligere, etc. Scilicet in universos duodecim prophetas, quos minores vocant, commentaria innui videntur illis, quae cum S. Doctor non ante annum 406 absolverit, isthaec autem epistola 393 certo certius ascribatur, alia ab his quae supersunt indicari necesse sit. Accedit ipsum ὐπομνημάτων vocabulum, quo aliud operis, aut monumenti significari ab iis commentariis persuasum habent. Verum ut quod sentio, pace dicam doctorum hominum, errare illos existimo, S. vero doctorem eorum qui exstant commentariorum partem, quam eo tempore confecisset, omnino intelligere. Neque enim in primis cum in XII. prophetas opus aliquod memorat, singulos prophetarum libros designat, quibus explicandis suam probasset operam; XXXIII sed quemadmodum in Scripturarum est canone, unum, qui duodecim Prophetae inscribitur, librum absolute indicat; neque adeo exinde singulos duodecim prophetas explanasse intelligitur, quod in duodecim prophetarum librum aliqua sit commentatus. Sic ipse Hieronymus in dialog. contra luciferianos num 5. Osee locum laudaturus. In duodecim prophetis scriptum esse dicit, sacrificia eorum tanquam, etc. Deinde neque ἀπλῶς dixit Hieronymus, ὐπομνήματα, sed quaedam τῶν ὐπομνημάτων, ut non universos duodecim, sed aliquos ex illis tantum per id temporis explanasse, apertissime denotaret. Reipsa Michaeam ab anno 392 ad usque insequentem, et Nahumum, et qui exinde sunt, Abacuchum, Sophoniam, atque Aggaeum exposuerat: atque hi profecto sunt commentarii, quos ad Domnionem misisse Pammachio significat, neque omnino breviores alios, aut ratione alia diversos, quos aetas inviderit, decet excogitare. Nam ut hoc etiam argumentum adjiciam, quis in animum inducat suum, si bis eosdem prophetas Hieronymus est interpretatus, quos semel elucubraverat, studioso lectori dissimulasse commentarios, cum iterum eamdem telam retexeret? Qui nempe supersunt usque hodie, ipsis minime diffitentibus, qui in contraria opinione versantur, eruditis viris, posteriores iis sunt, quos fingunt intercidisse. Exemplum repete ex Abdia, quem secundis curis recognovit, prioribus omnino repudiatis, vel ex Isaiae Visionibus ad Amabilem, quas pridem seorsim expositas, ipsis commentariis attexuit.

30. Quatuordecim libri in Jeremiam.—Non absimilem aut aequiorem ista, quam ex mera hallucinatione oriri demonstravimus, eam puto cum veterum, tum recentiorum scriptorum querelam, de quatuordecim libris Commentariorum in Jeremiam jamdiu olim deperditis. Cassiodorius Institut. cap. 3. de prophetiis, Jeremiam, inquit, etiam sanctus Hieronymus Viginti libris commentatus esse monstratur, ex quibus sex tantum nos potuimus invenire, residuos vero adhuc, Domino juvante, perquirimus. Sic vetus auctor sermonis in Natali S. Hieronymi, quem prostremo tomo exhibemus, cum in universos prophetas quatuor et septuaginta libris commentatum esse S. Doctorem dicat, nihil dubium, quin in Jeremiam, inita ratione, integros viginti enumeret. Jacturam impensius dolet Rhabanus, qui cum sex priores libros suo operi inseruisset, quia deinceps memorati tractatoris (Hieronymi) expositionem in Jeremiam nusquam reperit, necessarium existimavit, ut ab aliorum prophetarum expositionibus excerperet, quae ipse de hoc propheta videretur commemorasse. Paria sequioris aevi scriptores habent, e quibus non nemo etiam unum aut alterum, ex his quos putaret deperditos, invenisse sibi visus est. In quodam abbatiae S. Laurentii Ms. quem laudant in Itinere litterario duo patres benedictini e congregatione S. Mauri, post sex illos in Jeremiam libros, haec apponitur nota. Nota quod gloriosus Doctor Hieronymus scripsit Viginti libros super Jeremiam prophetam, quorum sex primi libri habentur in isto volumine, Tres ultimi reperiuntur apud regulares septem fontium in Brabantia: sed Undecim medii non inveniuntur, quod deplorat Cassidorius, Hrhabanus, et (supra laudatus auctor sermon. in Natal. S. Hier.) Joannes Andreas. E recentioribus docti quidam, cum ferme pro certo habeant, non fuisse illos commentarios, morte intercedente, absolutos, veterum ex adverso occurrentium auctoritatem ac testimonia conantur elevare. Clarissimus Tillemontius maluit vexari Cassiodorii locum, ac nescio quî novem substitui pro viginti novem, quae sane violenta immutatio est, nec ullis Mss. sive etiam editorum codicum suffragiis probata; imo verius auctoris menti, et contextui plane contraria. Ad haec temere mutatis Cassiodorii codicibus, caeterorum quoque libros eadem licentia pervadere, et constantissimae auctoritati refragari oporteat. Dicam itaque paucis ego quid rei sit, et quî conciliandae sententiae. Hieronymus in Jeremiam quatuordecim Tractatus, sive homilias ex Origenis graeco pridem converterat in latinum, deinde sex libris suo sensu eumdem prophetam est commentatus. Haec duo veluti genera Commentariorum in idem argumentum si ex capitum, ut ita loquar, sive librorum numero, sex nimirum, et quatuordecim, in unum conjunxeris, summam viginti efficies, quot numero in Jeremiam dicuntur elucubrati. Sic autem existimo, in vetustissimo aliquo ante Cassiodorium exemplari, et bono quidem consilio, sex illis commentariorum libris, quatuordecim alios tractatus fuisse subjunctos, ex eoque ortam de viginti in Jeremiam libris sententiam. Certe qui primum, quis tandem ille fuerit, viginti numeravit, collecta ratione, commentariis tractatus junxit. Hi vero in aliis plerisque omnibus, et meliori quoque consilio, seorsim facile descripti sunt, quod minime commentariorum vices ex hieronymiano sensu supplerent, et pro origenicis foetibus haberentur. Exinde cum sex proprie Commentariorum libri integram prophetae expositionem non absolverent, et imperfecti operis partes esse constaret liquido, qui viginti libris Hieronymum fuisse commentatum acceperant, quatuordecim posteriores doluere injurias temporum non tulisse; nec enim proclive erat suspicari tractatibus illis, numerum quem vetustiores constituerant expleri. Interim haec una animadversio poterat commentitium illud desiderium consolari, totque disputationibus agitatam quaestionem enodare. Quod ut evidentissime pateat, neque ullus dubitandi locus reliquus sit, unum adhuc observandum est, ex quinquaginta duobus capitibus, quibus totus constat Jeremias, priora integra triginta tria exponi abs Hieronymo sex illis Commentariorum libris, unde reliqua decem et novem, quibus una ferme historica narratio colligitur, et quae contractiori admodum stilo expositurum se fore ipse promiserat in praefatione, si persequi ob mortem, vel quae mortem praeivit aegram valetudinem potuisset, tribus aut quatuor ad summum, fortassis etiam paucioribus libris fuisse facturum satis; minime vero integris quatuordecim, quos inepte admodum somniant. Quod igitur nihilo secius quatuordecim perfracte asserunt, ex mera hallucinatione est, quod totidem tractatus illos, sive XXXV homilias debere ad explendum eum numerum vocari in partes, post Cassiodorium, qui caeteros transversum traxit, nemo unus intellexit.

31. Interpretatio latina Commentarior. Alexandri, aphrodisei.—Verum alia est levior multo de Alexandri aphrodisei Commentariis latine ab Hieronymo explicatis hallucinatio doctorum hominum, puta, ut aliquem de nomine proferamus, Tillemontii in Vita artic. 10, et Alberti Fabricii bibliothec. graec. lib. IV, cap. XXV. Unum peraeque est omnibus de ejus libri jactura argumentum ex S. Doctoris testimonio epistola L. ad Domnionem num. I. Ibi cum se diu in philosophorum Aristotelis, ac Ciceronis scriptis versatum profiteatur, ut adversariorum projectam rusticitatem expugnet, quibus philosophicae disciplinae despectui erant, Frustra ergo, inquit, Alexandri verti Commentarios; nequidquam me doctus magister per εἰσαγωγήν Porphyrii introduxit ad logicam? Nec dubitant, quin sit ea significatione accipiendum vertendi verbum, qua de una in aliam linguam, scilicet in latinam de graeca, denotatur interpretatio. At nihil Hieronymus de linguis addidit, sive in quam transferret, sive ex qua; mihique sane persuasum est, absque alterutrius notatione vix apud latinum quempiam scriptorem ejus sensus exempla inveniri posse, apud Hieronymum ne vix quidem. Quod enim ait Cicero I, de Finibus, si verterem Platonem, aut Aristotelem, ut verterunt nostri poetae fabulas, etc., ex superiori contextu de Graecis apertissime subintelligitur. Proinde certum debet esse et constans, cum ἀπλῶς dicitur quis libros vertere, nihil significari aliud quam versare manu, aut evolvere, italice scartabellare. Hoc intellectu Horatius, Vos exemplaria graeca, nocturna versate manu, versate diurna. Nec profecto aliter accepisse Hieronymum, quam ista significatione, oppido multis probare possem. Ipse in primis contextus superioris ex illa epistola loci, ex quo uno tota isthaec in orbem litterarium importata est fabula, nil praeterea loquitur quam in legendis, terendisque philosophorum libris studium ac diligentiam. Cur deinde quem proprie librum fuerit interpretatus, S. Doctor non indicavit; verum indistincte Commentarios dixit, quo nomine decem, ut minimum, ingentia volumina designantur, ne dicam universa ejus auctoris opera, iis minime exceptis quae perierunt, inscribi ὑπομνήματα, seu Commentaria? Quid porro tantum laborem, tamque molestum in se susceperit, ea transferendi scripta, quae vulgo docti graece jam intelligerent, qui maxime philosophicis disciplinis animum adjecissent? Sed malim ex uno Ruffini sensu, quo iniquior hieronymianis operibus nemo unquam fuit, rem definiri. Hic nempe cum verba illa ad Domnionem quam poterat invidiosissime suggilaret lib. 2. Invectivarum, nunquam tamen interpretationem Commentariorum Alexandri objecit, quod maximum fuisset accusationis caput; sed lectionem tantummodo ejus libri perjurii arguit in Hieronymo, qui in toties exagitata illa visione, Christo dixisset, Te negavi, si vel habuero gentilium codices, vel legero. Si intellexisset Ruffinus, aut suspicari utcumque potuisset, latine conversos dici aphrodisei Commentarios, culpare lectionem, ac studium, dissimulare autem tanti operis laborem, eumque rursum, ut calumniari commode licuisset, perniciosissimum cum latinis quoque auribus daretur, voluisse quis credat? quin etiam totam in Porphyrii audienda εἱσαγογῇ criminationem invenire, in convertendis a graeco Alexandri libris, nil plane aliud objicere, quam quod syllogismi apud Deum de illius Commentariis non intexuntur? Quam vero lepide similem culpam in Hieronymum regerere potuisset, qui sibi interpretationem origenici libri περὶ ἀρχῶν tantopere criminabatur? Ad haec apposite satis ad rem nostram Ruffino notatum est, S. Doctorem antequam converteretur, litteras graecas, et linguam penitus ignorasse, ex quo illud etiam exploditur πρόβλημα, quod facile quis praetexere potuisset, in prima adolescentia cum nondum christianae religioni dedisset nomen, translationem illam fuisse elaboratam. Nam si tum temporis graecas litteras ignorabat, cum vero didicit, jam in ethnicorum scriptis in latinum transferendis versari, non integrum sibi esse intelligebat, nulla profecto est temporis epocha, cui jure interpretatio illa possit ascribi.

32. Liber ad Abundantium.—Duo adhuc libri expendendi sunt paucis, ne quem hujus generis praetermittamus. Primus exegeticus ille est ad Abundantium, sive ut vetustiores editi ferunt, Antium, quem Cassiodorus Instit. c. 2. conceptis his verbi memorat. Beatus Hieronymus ad Abundantium scribens, obscurissimas tres alias exposuit quaestiones, quarum prima est, cur David, qui ad expugnandum Saul cum Achis Allophilorum rege ultroneus veniebat, hominem qui ejusdem Saulis mortem postea nuntiavit, occiderit. Secunda est, cur David moriens praecepit filio suo Salomoni, magistrum militiae suae Joab interficere. Tertia vero quaestio est de Semei, qui fugienti David intolerabiles maledictionum injurias missis etiam lapidibus irrogavit. Hujus autem scriptionis neque mentio est ulla, neque vestigium in Hieronymianis, sive apud Scriptores alios, ex quibus certi aliquid possit extundi. Imposuisse Cassiodoro veterem aliquem librum, in quo isthaec Epistola sive libellus Hieronymo ascriberetur, facile credam. Sed quando ipsum monumentum aetatem non tulit, certam ferre sententiam non est expeditum. Alterum laudat S. Agobardus libro adversus Felicem cap. 39 ( De similitudine carnis peccati), eumque brevem, at que elegantissimum Tractatum de similitudine carnis peccati contra Manichaeos vocat. Ac ne putes incuria quadam, et scribendi festinatione in S. Doctoris nomine decipi illum potuisse, tota quam eo capite instituit, disputatio est de Hieronymi sententia circa adoptionis vocabulum, atque adeo de libri germanitate securus quam qui maxime, ut neque adversariis de auctore dubitare, aut reponere aliquid licere crederet, satis longam ex ea laciniam exscribit, bisque et tertio Hieronymi nomen ingerit, urgetque adversarium auctoritate. Baluzius qui postremo Agobardum recensuit, XXXVII notisque illustravit, intactum reliquit hunc locum: sed facile opinor erunt hac aetate docti viri, qui Hieronymum ejusmodi operis auctorem extitisse aegre sibi persuadeant. Equidem Audentio episcopo hispano, qui circa annum 360, vixisse dicitur, malim ego ascribi, quem tradit Gennadius cap. XIV, librum scripsisse adversus Manichaeos, in quo ostenderet antiquitatem Filii Dei aeternalem Patri fuisse, nec initium Deitatis tunc a Deo Patre accepisse, cum de Maria Virgine homo, Deo fabricante, conceptus et natus est. Aut si huic forte minus, Sabbatio dederim gallicanae ecclesiae episcopo, circa annum 440, qui de simili argumento librum, eodem Gennadio teste cap. XXV, composuit, ostenditque, Christum veram habuisse carnem, per quam manducando, bibendo, lassando, plorando, moriendo, resurgendo, verus probatus est homo. Re autem vera cum nihil pro certo constitui possit, neque ad opus ipsum Hieronymo abjudicandum certa suppetant argumenta, ne ejusdem Agobardi auctoritatem elevare temere videamur, et si quid est operis hieronymiani inconsulto praeterire, ipsam illam laciniam describimus. Denique hoc confirmat proposita ipsa sententia, quae primum Adam in animam viventem factum esse testatur, novissimum in spiritu vivificantem. Ecce cur tam post innumeros annos, et incomprehensa curricula saeculorum ab omnibus mortalibus, a quibus ut qui secundum carnem natus est separatur, quod ille primus vivens, hoc novissimus vivificans; ille sibi data vix possidens, hic possidenda condonans. Quod est Psalmista duobus versiculis explanavit dicens. Quid est homo, quod memor es ejus, aut filius hominis, quoniam visitas eum? Homo Adam accipiendus est; filius hominis, Dominus intelligendus est; qui in memoriam veteris visitatur, et in defuncti recordatione spiritu salutationis impletur. Quod ipsa verba exprimunt, ut rem planam videre non mirum sit, dum et homini memoria conjungitur, et filio hominis visitatio copulatur. Illi mortali quid aliud poterat superesse? huic vivificanti quid aliud oportebat infundi? Nam de functis memoria debetur, visitatio viventibus exhibetur. Quod utrumque in Domino per incarnationem constat impletum, cum ob primi commemorationem novissimus visitatur, et per novissimi visitationem salvatur et primus. Huic sensui germana est illa sententia: Primus homo de terra terrenus, secundus e coelo coelestis. Quis est iste coelestis? Sine dubio ille, qui eum quem gestabat in baptismate fecit audire, quod ante ipsum nullus audierat: Filius meus es tu, ego hodie genui te. Et qualiter dicitur hodie, si in principio Verbum, et Verbum apud Deum, et Deus erat Verbum. Quia non est illud Verbum, quod semper in Patre, et apud Patrem, et cum Patre fuisse esse credendum est; sed homo quem in gratiam salutis Deus Verbum susceperat, audivit. Hic filius hominis per Dei filium, Dei esse filius in Dei filio promeretur, nec adoptio a natura sejungitur, sed natura cum adoptione conjungitur. Quoniam cum verbum caro factum est, non per assumptam decrevit assumptor, sed in assumente crevit assumptio. Creaturae enim poterat per creatorem infirmitatis substantia commutari, creatoris autem in creaturam non poterat aeternitatis natura converti. Et ideo cum dicitur, Prior homo de terra terrenus, secundus e coelo coelestis; non corporis materia separatur, sed forma vitalis; nec caro tollitur, sed carnis susceptor ostenditur: ille, inquam, qui in Evangelio ait, Vos de inferioribus estis, ego de superioribus sum. De superioribus ait, non utique siderea carne, sed virtute divina.

33. Duo libri contra Helvidium, etc.—Alia quaedam consulto praetereo, quae in recensendis Hieronymi scriptis mera sunt hominum sphalmata. Tale est illud auctoris Praedestinati, qui duos, non unum memorat contra Helvidium libros. Contra Helvidianos scripsit Hieronymus doctor egregius duos libros, quos lectos in tempore digna eos execratione anathematizabunt. Sed neque locum inveniant heic illa, quae elucubraturum se fore Hieronymus promiserat quidem, minime autem est exsecutus. Hujusmodi sunt commentarii in Canticum Canticorum, quos roganti Principiae pollicitus est, cum psalmum 44. eidem exponeret epist. LXXV, in fine. Sed ab illo opere, quemadmodum in commentariis in Matthaeum tradit, exclusus aegrotatione diuturna, spem distulit in futurum: neque ejus postea complendae occasio ulla se obtulit. Item historia ecclesiastica, quam moliri se ut scriberet, statim in limite vitae Malchi luculentissimis hisce verbis profitetur. Scribere enim disposui, si tamen vitam Dominus dederit, et si vituperatores mei saltem fugientem me, et inclusum persequi desierint, ab adventu Salvatoris usque ad nostram aetatem, id est ab apostolis usque ad nostri temporis fecem, quomodo et per quos Christi ecclesia nata sit, et adulta persecutionibus creverit, et martyriis coronata sit, ei postquam ad christianos principes venerit, potentia quidem et divitiis major, sed virtutibus minor facta sit. Verum neque ex catalogo, neque alio quopiam ex opere votum istud explevisse satis manifesto concluditur. Quod enim ait primo contra Ruffinum libro, Laudavi Eusebium in ecclesiastica historia, in digestione temporum, in descriptione terrae sanctae; et haec ipse opuscula in latinum vertens, meae linguae hominibus dedi, ita satius est intelligere, ut laudem ecclesiasticae historiae, translationem duobus aliis opusculis referri sibi voluerit.