Epistola CVI. Ad Sunniam Et Fretelam.

Postquam gratulatus est Sunniae ac Fretelae viris, e Getarum licet genere, studiis Divinarum Scripturarum praeclaris: respondet ad sibi propositas ex Psalmis quaestiones, eorumque difficultates omnes diluit, ostendens quaenam sit inter variantes lectiones Graecas, atque Latinas, caeteris praeferenda, quaeque propius ad Hebraicum fontem accedat.

Dilectissimis fratribus Sunniae et Fretelae, et caeteris qui vobiscum Domino serviunt, Hieronymus.

1. Vere in vobis Apostolicus et Propheticus sermo completus est: In omnem terram exiit sonus eorum, et in fines orbis terrae verba eorum (Ps. 18. 5; et Rom. 10. 18) . Quis hoc crederet, ut barbara Getarum lingua Hebraicam quaereret Veritatem; et dormitantibus, imo contendentibus Graecis, ipsa Germania Spiritus Sancti eloquia scrutaretur? In veritate cognovi, quod non est personarum acceptor Deus; sed in omni gente qui timet Deum, et operatur justitiam, acceptus est illi (Act. 10. 34 et 35) . Dudum callosa tenendo capulum manus, et digiti tractandis sagittis aptiores, ad stylum calamumque mollescunt; et bellicosa pectora 642 vertuntur in mansuetudinem 0838A Christianam. Nunc et Isaiae vaticinium cernimus opere completum: Concident gladios suos in aratra, et lanceas suas in falces; et non sumet gens contra gentem gladium, et non discent ultra pugnare (Isai. 2. 4) . Rursum in eodem: Pascetur lupus cum agno; et pardus requiescet cum haedo; et vitulus et leo et taurus pascentur simul; et puer parvulus ducet eos, et bos et ursus in commune pascentur: pervulique eorum erunt pariter; et leo et bos comedent paleas (Ibid. 7. 8. et seqq.) ; non ut simplicitas in feritatem transeat, sed ut feritas discat simplicitatem.

2. Quaeritis a me rem magni operis, et majoris invidiae; in qua scribentis non ingenium, sed eruditio comprobetur; ut dum ipse cupio de caeteris judicare, judicandum me omnibus praebeam: et in opere Psalterii juxta digestionem schedulae vestrae, ubicumque inter Latinos Graecosque contentio est, quid magis Hebraeis conveniat, significem. In quo illud breviter admoneo, ut sciatis aliam esse editionem, quam Origenes et Caesariensis Eusebius, omnesque Graeciae tractatores Κοινὴν, id est, communem appellant, atque Vulgatam, et a plerisque nunc Λουκιανὸς dicitur; aliam Septuaginta Interpretum, quae in Ἑξαπλοῖς codicibus reperitur, et a nobis in Latinum sermonem fideliter versa est, et Jerosolymae atque in Orientis ecclesiis decantatur. Super qua re et sanctus filius meus Avitus saepe quaesierat. Et quia se occasio fratris nostri Firmi Presbyteri dedit, qui mihi vestram epistolam reddidit; duobus scribens, in commune respondeo, et me magno amicitiae libero foenore, quod quanto magis solvimus, plus debemus. Sicut autem in 643 novo Testamento, si quando apud Latinos quaestio exoritur, et est inter exemplaria varietas, recurrimus ad fontem Graeci sermonis, quo novum scriptum est Instrumentum: ita in veteri Testamento, si quando inter Graecos Latinosque diversitas est, ad Hebraicam confugimus ((al. recurrimus)) veritatem; ut quidquid de fonte proficiscitur, hoc quaeramus in rivulis. Κοινὴ autem ista, hoc est Communis editio, ipsa est quae et Septuaginta. Sed hoc interest inter utramque, quod Κοινὴ pro locis et temporibus, et pro voluntate scriptorum, vetus corrupta editio est. Ea autem quae habetur in Ἑξαπλοῖς, et quam nos vertimus, ipsa est quae in eruditorum libris incorrupta, et immaculata Septuaginta Interpretum translatio reservatur. Quidquid ergo ab 0839B hac discrepat, nulli dubium est, quin ita et ab Hebraeorum auctoritate discordet.

3. Prima de quinto Psalmo quaestio fuit: Neque habitabit juxta te malignus (Psal. 5. 6) . Pro quo habetur in Graeco, οὔτε παροικήσει σοι πονηρὸς sive πονηρευόμενος, ut Vulgata editio continet. Et miramini, cur παροικὶαν, id est, incolatum Latinus interpres non verterit, sed pro hoc posuerit habitationem, quae Graece dicitur κατοικία. Quod quidem in alio loco fecisse convincitur: Heu mihi, quia incolatus meus prolongutus est (Psal. 119. 5) . Et in decimo quarto Psalmo rursum pro incolatu habitationem posuit: Domine quis habitabit in tabernaculo tuo? (Psal. 14. 1) . Et sciendum, quod si voluerimus dicere: Domine quis incolet tabernaculum tuum? vel illud de quinto: Neque incolet juxta te malignus, perdet εὐφωνίαν: et dum interpretationis κακοζηλίαν sequimur, omnem decorem translationis amittimus, et hanc esse regulam boni interpretis, ut ἰδιώματα linguae alterius, suae linguae exprimat proprietate. Quod et Tullium in Protagora Platonis, et in Οἰκονομικῷ Xenophontis, et in 644 Demosthenis contra Aeschinen oratione fecisse convincimus; et Plautum, Terentium, Caeciliumque eruditissimos viros, in Graecis comoediis transferendis. Nec ex eo quis Latinam linguam angustissimam putet, quod non possit verbum de verbo transferre; cum etiam Graeci pleraque nostra circuitu ((al. per circumitus)) transferant: et verba Hebraica, non interpretationis fide, sed linguae suae proprietatibus nitantur exprimere.

4. De eodem Psalmo: Dirige in conspectu meo viam tuam (Psal. 5. 9) . Pro quo habetur in Graeco κατεύθυνον ἐνώπιον σου τὴν ὁδόν μου, hoc est, dirige in conspectu tuo viam meam. Quod nec Septuaginta habent, nec Aquila, nec Symmachus, nec Theodotion; sed sola Κοινὴ editio. Denique et in Hebraeo ita scriptum reperi, Oser Laphanai Darchach. Quod omnes voce simili transtulerunt; Dirige in conspectu meo viam tuam. Secundum illud, quod in Oratione Dominica dicitur: Pater noster, qui es in coelis, sanctificetur nomen tuum (Matth. 6. 10) . Non quo nobis orantibus sanctificetur quod per se sanctum est: sed quo petamus, ut quod per naturam sui sanctum est, sanctificetur in nobis. Ergo et nunc Propheta postulat, ut via Domini quae per se recta est, etiam sibi recta fiat.

0840 5. De sexto Psalmo: Erubescant et conturbentur vehementer omnes inimici mei (Psal. 6. 1) . Et dicitis in Graeco, vehementer, non haberi. Scio: sed hoc in editione Vulgata. Caeterum in Hebraeo habet Mod, id est, vehementer; et omnes, σφόδρα, similiter transtulerunt.

6. De septimo Psalmo: Judica me Domine secundum justitiam meam (Psal. 7. 9) . Pro quo habetur in Graeco, κατὰ τὴν δικαιοσὺνην σου, id est, juxta justitiam tuam. Sed et in hoc male; in Hebraeo enim Sedeci habet, quod interpretatur, justitia mea; et non Sedecach, quod, justitiam tuam, sonat. Sed et omnes Interpretes, 645 justitiam meam, voce simili transtulerunt. Nec cuiquam videatur temerarium, quod judicari secundum justitiam suam postulet, cum et sequens versiculus hoc ipsum significet: Et secundum innocentiam meam super me (Ibid.) Et sexti decimi Psalmi hoc exordium sit: Exaudi Domine justitiam meam (Psal. 16. 1) . Et in septimo decimo quoque dicatur: Retribuet mihi Dominus secundum justitiam meam, et secundum puritatem manuum mearum reddet mihi (Psal. 17. 25.) . In vigesimo quoque quinto Psalmo scriptum sit: Proba me, Domine, et tenta me: ure renes meos, et cor meum (Psal. 25. 2) . Et in quarto dicatur: Cum invocarem, exaudivit me Deus justitiae meae (Psal. 4. 1) . Et in octogesimo quinto: Custodi animam meam, quoniam sanctus sum (Psal. 85. 2) . Jacob quoque loquatur in Genesi: Exaudiet me cras justitia mea (Gen. 30. 33) .

7. De octavo Psalmo: Quoniam videbo coelos tuos (Psal. 8. 4) . Et dicitis quod, tuos, in Graeco non habeat. Verum est, sed in Hebraeo legitur Samacha, quod interpretatur, coelos tuos, et de editione Theodotionis in Septuaginta interpretibus additum est sub asterisco: cujus rei vobis sensum breviter aperiam. Ubi quid minus habetur in Graeco ab Hebraica Veritate, Origenes de translatione Theodotionis addidit, et signum posuit asterisci, id est, stellam, quae quod prius absconditum videbatur, illuminet, et in medium proferat: ubi autem quod in Hebraeo non est, in Graecis codicibus invenitur, obelon, id est, jacentem praeposuit virgulam, quam nos Latine, veru, possumus dicere; quo ostenditur jugulandum esse et confodiendum, quod in Authenticis libris non invenitur. Quae signa et in Graecorum, Latmorumque poematibus inveniuntur.

8. Decimo sexto: Oculi tui videant aequitates (Psal. 16. 2) . Pro quo in Graeco vos legisse dixistis: οἱ ὀφθαλμοί μου, id est, oculi mei; sed rectius, oculi 0841A tui, quia et supra dixerat: De vultu tuo judicium meum prodeat (Ps. 16, 2) ; et oculi Dei in Propheta recta operante, 646 non prava, sed recta conspiciant. In ipso: Custodi me ut pupillam oculi (Ibid. 8) . Dicitisque in Graeco legi: Custodi me Domine; quod nec in Hebraeo, nec in ullo ((al. illo)) habetur interprete. In eodem: Exsurge, Domine, praeveni eum, et supplanta eum (Ibid. 13) . Pro quo in Graeco sit, πρόφθασον αὐτοὺς, id est, praeveni eos, et supplanta eos: sed melius si legatur numero singulari: siquidem de impio dictum est, de quo statim sequitur, praeveni eum et supplanta eum: eripe animam meam ab impio. Nullique dubium, quin diabolum significet.

9. Decimo septimo Psalmo: Grando et carbones ignis (Psal. 17. 13) . Et quaeritis cur Graecus istum versiculum secundo non habeat, interpositis duobus versibus. Sed sciendum, quia de Hebraico, et de Theodotionis editione in Septuaginta Interpretibus sub asterisco additum sit. In eodem: Qui perfecit pedes meos tanquam cervorum (Ibid. 34) . Pro quo scribitis in Graeco inveniri ὡσεὶ ἐλάφου, id est, tanquam cervi: singularem numerum pro plurali. Sed in Hebraeo pluralis numerus positus est Chajaloth, et omnes Interpretes pluralem numerum transtulerunt. In eodem: Et dedisti mihi protectionem salutis tuae (Ibid. 36) . Pro quo in Graeco vos legisse dixistis, τῆς σωτηρίας μου, id est, salutis meae. Sed in Hebraeo Jesacha, salutis tuae, significat, non, meae; quod et omnes Interpretes transtulerunt. In ipso: Supplantasti insurgentes in me subtus me (Ibid. 40) . Pro quo in Graeco plus invenisse vos dicitis: Omnes insurgentes; sed, omnes, additum est. In eodem: Vivit Dominus, et benedictus Deus meus (Ibid. 47) . Et dicitis in Graeco non haberi, meus. Quod non sub asterisco, sed ab ipsis Septuaginta de Hebraica Veritate translatum est; et cuncti Interpretes in hac parte consentiunt. In eodem: Liberator meus de gentibus iracundis (Ibid. 48) . Pro quo in Graeco invenisse vos dicitis: Ab inimicis meis fortibus, sive potentibus. Et quia semel veritati studemus, si quid vel transferentis festinatione, vel scribentium, 647 vitio depravatum 0842 est, simpliciter confiteri, et emendare debemus. In Hebraeo nihil aliud habet nisi hoc: Liberator meus ab inimicis meis. Septuaginta autem, iracundis, addiderunt. Et pro gentibus, tam in Hebraeo, quam in cunctis Interpretibus, inimici positi sunt: et miror, quomodo pro inimicis, gentes mutatae sint.

10. Decimo octavo: Exsultavit ut gigas ad currendum viam suam (Psal. 18. 7) . Et dicitis quod in Graeco, suam, non habeat: sed hoc nos sub veru additum reperimus, et in Hebraeo non esse manifestum est.

11. Decimo nono: Tribuat tibi secundum cor tuum (Psal. 19. 5) . Et dicitis in Graeco vos hoc versiculo additum nomen Domini reperisse, quod superfluum est: quia ex superioribus, Ἐπακοὺσαι σου Κύριος, subauditur, unde coepit et Psalmus; Exaudiat te Dominus in die tribulationis (Ibid. 11) ; ut et hic sub eodem sensu dicatur: Tribuat tibi secundum cor tuum, id est, ipse Dominus, de quo supra dictum est. In eodem: Et exaudi nos in die, qua invocaverimus te (Ibid. 10) . Pro quo legisse vos dicitis: in quocumque die; sed superius cum Hebraica veritate concordat, ubi scriptum est Biom, id est, in die.

12. Vigesimo primo: Tu autem Domine ne elongaveris auxilium tuum a me (Psal. 21. 20) . Et dicitis invenisse vos, meum; quod et verum est, et ita corrigendum. Brevi enim, si quid scriptorum errore mutatum est, stulta credimus contentione defendere. In eodem; Universum semen Jacob magnificate eum (Ibid. 24) . Pro quo in Graeco scriptum sit, δοξάσατε αὐτὸν, id est, glorificate eum. Sed sciendum quod ubicumque in Graeco scriptum est, glorificate, Latinus Interpres, magnificate, transtulerit; secundum illud quod in Exodo dicitur: Cantemus Domino, gloriose enim magnificatus 648 est (Exod. 15. 1) ; pro quo 0843 in Graeco scribitur, glorificatus est: sed in Latino sermone si transferatur, fit indecora translatio; et nos emendantes olim Psalterium, ubicumque sensus idem est, veterum Interpretum consuetudinem mutare noluimus, ne nimia novitate lectoris studium terreremus.

13. Vigesimo secundo: Calix meus inebrians quam praeclarus est (Psal. 22. 5) . Pro quo in Graeco legisse vos dicitis, calix tuus: sed hoc in Κοινῇ errore obtinuit. Caeterum et Septuaginta, et Haebraicum, et omnes Interpretes, calix meus, habent, quod Hebraice dicitur Chosi: alioquin si calix tuus, esset, diceretur Chosach.

14. Vigesimo quarto: Confundantur omnes iniqua agentes (Psal. 24. 4) . Et dicitis quod, omnes, in Graeco non habeat, et bene; nam nec in Hebraeo habet, sed in Septuaginta sub veru additum est. In eodem: Innocentes et recti adhaeserunt mihi, quia sustinui te (Ibid. 21) . Et dicitis in Graeco vos reperisse, Domine: quod superfluum est.

15. Vigesimo sexto: Et nunc ecce exaltavit caput meum (Psal. 26. 5) . Sed, ecce, superfluum est. In eodem: Exquisivit facies mea (Ibid. 8) . Pro quo in Graeco sit positum: quaesivit te facies mea. Sed melius superius.

16. Vigesimo septimo: Exaudi vocem deprecationis meae (Psal. 27. 2) . Pro quo invenisse dixistis: Exaudi Domine, sed et hoc additum est.

17. Vigesimo octavo: Et in templo ejus omnis dicet gloriam (Psal. 28. 9) . Pro quo in Graeco sit, πᾶς τίς. Quod si transferre voluerimus ad verbum, omnis quis, in κακοζηλίαν interpretationis incurrimus, et fit absurda translatio. In eodem: Dominus diluvium inhabitare facit (Ibid. 10) . Pro quo legisse vos dicitis: Dominus diluvium inhabitat; quorum prius ad gratiam pertinet in credentibus, secundum ad ejus, in quo credunt, habitaculum. Sed quia Jasab verbum ambiguum est, et potest 649 utrumque sonare, nam et sessio, et habitatio dicitur; et in ipso Psalmo de gratia baptismatis dicebatur: Vox Domini super aquas: Dominus super aquas multas. Et: Vox praeparantis cervos, et revelabit condensa, et in templo ejus omnis dicet gloriam (Ibid. 3. et seqq.) , de ipsis sentire volumus, qui glorificant Dominum; et interpretati sumus: Dominus diluvium inhabitare facit (Psal. 30. 5) .

18. Trigesimo: Quoniam tu es protector meus. Rursum in hoc loco nomen Domini additum est; et ne eadem semper inculcem, observare debetis nomen 0844 Domini et Dei saepissime additum; et id vos debere sequi quod de Hebraico et de Septuaginta Interpretibus emendavimus. In eodem: Ego autem dixi in excessu mentis meae (Ps. 30. 23) . Pro quo in Latinis codicibus legebatur, in pavore meo, et nos juxta Graecum transtulimus, ἐν τῇ ἐκστάσει μου, id est, in excessu mentis meae; aliter enim Latinus sermo ἔκστασιν exprimere non potest, nisi mentis excessum. Aliter me in Hebraico legisse noveram, in stupore et admiratione mea.

19. Trigesimo primo: Nec est in spiritu ejus dolus (Psal. 31. 2) . Pro quo in Graeco vos legisse dicitis, ἐν τῷ στόματι αὐτοῦ, id est, in ore ejus; quod solus Symmachus posuit. Alioquin et Septuaginta Interpretes, et Theodotion, et Quinta, et Sexta Editio, et Aquila, et ipsum Hebraicum, in spiritu ejus, habet, quod Hebraice dicitur Brucho. Sin autem esset, in ore ejus, scriberetur, Baffio. In eodem Conversus sum in aerumna mea (Ibid. 4) ; in Graeco, mea, non esse suggeritis. Quod ex Hebraico, et de translatione Theodotionis 650 sub asterisco additum est, et in Hebraeo legitur Lasaddi.

20. Trigesimo quarto: Omnia ossa mea dicent, Domine (Psal. 34. 10) . Pro quo in Graeco bis, Domine, invenisse vos dicitis. Sed sciendum, quod multa sunt exemplaria apud Hebraeos, quae ne semel quidem Dominum habeant.

21. Trigesimo sexto: Et viam ejus volet (Psal. 36. 23) . In Graeco, volet nimis, vos legisse dicitis. Quod additum est, nec apud quemquam habetur Interpretum.

22. Trigesimo octavo: Verumtamen vane conturbatur omnis homo (Psal. 38. 6) . Et dicitis vos in Graeco non invenisse, conturbatur. Sed et hoc in LXX. sub veru additum est. Et hinc apud vos, et apud plerosque error exoritur, quod scriptorum negligentia, virgulis et asteriscis subtractis, distinctio universa confunditur.

23. Trigesimo nono: Et legem tuam in medio cordis mei (Psal. 39. 9) . Pro quo in Graeco reperisse vos dicitis, in medio ventris mei, quod et in Hebraeo sic scriptum est, Batthoch Meai. Sed propter euphoniam apud Latinos, in corde, translatum est; et tamen non debemus subtrahere quod verum est. In eodem: Domine, in adjutorium meum respice (Ibid. 14) . Pro quo in Graeco reperisse vos dicitis, σπεύσον, id est, festina. Sed apud Septuaginta πρόσχες, id est, respice, scriptum est.

0845 24. Quadragesimo: Et si ingrediebatur, ut videret (Psal. 40. 7) . Et dicitis quod Si in Graeco non sit positum. Cum manifestissime et in Hebraeo, et in cunctis Interpretibus scriptum sit; et Septuaginta transtulerint, καὶ εἰ εἴσεπορεύετο τοῦ ὶδεῖν.

25. 651 Quadragesimo primo: Salutare vultus mei, Deus meus (Psal. 41. 7) . Pro quo invenisse vos dicitis, et Deus meus. Sed sciendum; hoc in isto Psalmo bis inveniri, et in primo positum esse: salutare vultus mei, Deus meus; in secundo autem, id est, in fine ipsius Psalmi: Salutare vultus mei, et Deus meus; ita dumtaxat, ut, et conjunctio de Hebraeo, et Theodotione sub asterisco addita sit. In eodem: Exprobraverunt mihi qui tribulant me (Ibid. 11) . Pro quo vos invenisse dixistis, οἱ ἐχθροί μου, id est, inimici mei; cum et apud Septuaginta scriptum sit, οἱ θλίβοντές με, et apud Hebraeos Sorarai, id est, hostes mei. In eodem: Spera in Deum, quoniam adhuc confitebor illi (Ibid. 12) . Et dicitis, adhuc, in Graeco 0846 non inveniri. Quod sub asterisco additum est. Ita enim et in Hebraeo scriptum reperimus Chi Od, quod significatur ὅτι ἔτι, Latineque dicitur, quoniam adhuc. Hoc ipsum etiam in quadragesimo secundo intelligendum est.

26. Quadragesimo tertio: Et non egredieris in virtutibus nostris (Psal. 43. 10) . Pro quo in Graeco reperisse vos dicitis: Et non egredieris, Deus (Ibid. 15) ; sed superfluum est. In ipso: Posuisti nos in similitudinem gentibus (Ibid. 15) . Pro quo in Graeco scriptum sit ἐν τοῖς ἔθνεσιν, sed si dictum fuisset in Latino, in similitudinem in gentibus, κακόφωνον esset, et propterea absque damno sensus, interpretationis elegantia conservata est. Alioquin in Hebraico ita scriptum reperi: Posuisti nos proverbium in gentibus. In eodem: Exsurge, adjuva nos (Ibid. 26) . Pro quo, more solito, in Graeco nomen Domini additum est.

27. Quadragesimo quarto: Sagittae tuae acutae (Ps. 44. 6) : pro quo in Graeco legisse vos dicitis: 652 acutae, potentissime; sed hoc male, et de superiori versiculo additum est, in quo legitur: Accingere gladio tuo super femur tuum, potentissime (Ibid. 4) .

28. Quadragesimo septimo: Quoniam ecce reges congregati sunt (Psal. 47. 5) . Pro quo in Graeco legisse vos dicitis: Quoniam ecce reges ejus congregati sunt. Quod superfluum esse, ipse lectionis textus ostendit; et in veteribus codicibus Latinorum scriptum erat, reges terrae, quod nos tulimus [f. sustulimus, quia nec in Hebraeo, nec in Septuaginta reperitur. In ipso: Sicut audivimus, sic vidimus (Ibid. 9) . Pro quo in Graeco reperisse vos dicitis: sic et vidimus, quod superfluum est: legitur enim in Hebraeo Chen Rainu, quod interpretatur οὕτως ἔιδομεν, hoc est, sic vidimus. In eodem: Suscepimus, Deus, misericordiam tuam in medio templi tui (Ibid. 10) . Pro eo quod nos de Hebraico, et de Septuaginta Interpretibus vertimus, templi tui, in Graeco vos legisse dicitis, populi tui, quod superfluum est. In Hebraico scriptum 0847 est Echalach, id est, τοῦ ναοῦ σου, hoc est, templi tui, et non Ammach; quod populum tuum significat.

29. Quadragesimo octavo: Homo cum in honore esset (Psal. 48. 14) . Pro quo in Graeco invenisse vos dicitis: Et homo in honore cum esset. Sed sciendum, quod iste versiculus bis in hoc Psalmo sit, et in priori additam habeat, et, conjunctionem, in fine non habeat. In eodem: Et dominabuntur eorum justi (Ibid. 15) . Pro justis, εὐθεῖς, id est, rectos, in Graeco vos legisse dicitis; sed propter εὐφωνίαν ita in Latinum versum est. Alioquin et in eo loco, ubi scriptum legimus: In libro τοῦ εὐθοῦς, justorum intelligimus librum (Jos. 10. 13) , et non debemus 653 sic verbum de verbo exprimere, ut dum syllabas sequimur, perdamus intelligentiam. In eodem: De manu inferni, cum liberaverit me (Ps. 49. 20) . Pro quo in Graeco legisse vos dicitis: cum acceperit me: quod quidem et nos ita de LXX. vertimus; et miror a quo in vestro codice depravatum sit.

30. Quadragesimo nono: Sedens adversus fratrem tuum loquebaris (Ibid. 16) . Pro quo in Graeco reperisse vos dicitis, κατὰ τοῦ ἀδελφοῦ σου κατελάλεις, et putatis non bene versum, quia diximus, adversus fratrem tuum loquebaris, et debuisse nos dicere, adversus fratrem tuum loquebaris, et debuisse nos dicere, adversus fratrem tuum detrahebas; quod vitiosum esse, et in nostra lingua non stare, etiam stultis patet. Nec ignoramus, quod καταλαλία dicitur detractio; quam si voluerimus ponere, non possumus dicere, adversus fratrem tuum detrahebas; sed de fratre tuo detrahebas. Quod si fecerimus, rursus contentiosus verborum calumniator inquiret, quare non dixerimus, κατὰ τοῦ ἀδελφοῦ σου, hoc est, adversus fratrem tuum. Haec superflua sunt, et non debemus impolita nos verborum interpretatione torquere, cum damnum non sit in sensibus, quia unaquaeque lingua, ut ante jam dixi, suis proprietatibus loquitur. In ipso: Ne quando rapiat, et si qui eripiat (Ibid. 22) . Et in Graeco reperisse vos dicitis: Et non sit qui eripiat; quod et a nobis versum est, et in nostris codicibus sic habetur. Et miror quomodo vitium librarii dormitantis, ad culpam referatis interpretis; nisi forte fuerit hoc: Ne quando rapiat, nec sit qui eripiat, et ille pro, nec, et, scripserit. In eodem: Sacrificium 654 laudis honorificabit me. Pro quo in Graeco scribitur, δοξάσει με, id est, glorificabit me, de quo et supra 0848A diximus. In Evangelio in eo loco, ubi in Graeco legimus, Πάτερ δόξασόν με τῇ δόξῄ ᾗ εἶχον παρὰ σοι πρὸ τοῦ τὸν κόσμον γενέσθαι, in Latino legitur: Pater clarifica me (Joan. 17. 5) : noluimus ergo immutare quod ab antiquis legebatur, quia idem sensus erat.

31. Quinquagesimo quarto: Exspectabam eum, qui salvum me fecit (Psal. 54. 9) . Et dicitis vos invenisse in Graeco: Exspectabam Deum, quod additum est. In eodem: A pusillanimitate spiritus (Ibid.) . Et in Graeco invenisse vos dicitis, ἀπὸ ὀλιγοψυχίας, quod proprie pusillanimitas dicitur. Sed sciendum quod pro ὀλιγοψυχία, Aquila, et Symmachus, et Theodotion, et Quinta Editio interpretati sunt, ἀπὸ πνεύματος, id est, a spiritu; et in Hebraeo scriptum sit Merua: omnisque sensus ita apud eos legatur: Festinabo, ut salver a spiritu tempestatis, et turbinis (Psal. 55. 9, juxta Hebr.) . In eodem: Quoniam si inimicus maledixisset (Ibid. 13) . In Graeco ὠνείδισεν, hoc est, exprobrasset, positum est. Sed inter maledicta et opprobria sensum non discrepare perspicuum est.

32. Quinquagesimo quinto: Quoniam multi bellantes adversum me, ab altitudine diei timebo (Psal. 55. 3. et 4) . Et dicitis in Graeco vos invenisse, non timebo; quod additum est. Et est ordo: quoniam multi dimicant adversum me, idcirco ego ab altitudine diei timebo: hoc est, non bellantes adversum me, sed tuum excelsum timebo lumen. In ipso: In ira populos confringes (Ibid. 8) . Pro quo in Graeco legitur 0849 ἐν ὀργῇ λαοὺς κατάξεις, id est, confringes: Et apud 655 Latinos pro eo quod est, dejicies, id est, καταβαλεῖς, male error obtinuit, κατάξεις, id est, in ira populos confringes; nam et in Hebraeo Hored habet, id est, καταβίβασον: quod nos possumus dicere, depone; et Symmachus interpretatus est, κατασεῖσαι.

33. Quinquagesimo octavo: Quia Deus susceptor meus (Psal. 58. 10) . Pro quo in Graeco positum est: Susceptor meus es tu. Sed sciendum in Hebraeo nec, es, scriptum, nec, tu; et apud Septuaginta solos inveniri. In ipso: Deus meus, voluntas ejus praeveniet me (Ibid. 10) . Pro quo in Graeco scriptum est, τὸ ἔλεος αυτοῦ, id est, misericordia ejus, quod et verius est. Sed in Haebreo scriptum est: Misericordia mea praeveniet me. In eodem: Deus ostendet mihi inter inimicos meos (Ibid. 10) . Pro quo in Graeco positum est, Deus meus; sed, meus, additum est. In eodem: Ne occidas eos, ne quando obliviscantur populi tui (Ibid. 11) . Pro quo in Graeco scriptum est: legis tuae; sed in Septuaginta, et in Hebraeo non habet, populi tui, sed, populi mei; et a nobis ita versum est. In eodem: Et scient, quia Deus dominabitur Jacob finium terrae (Ibid. 14) . Pro quo in Graeco scriptum est: Et finium terrae, sed, et, conjunctio addita est, et ordo est: Scient, quia Deus Jacob dominabitur finium terrae.

34. Quinquagesimo nono: Quis deducet me usque in Idumaeam? (Psal. 49. 11) . Pro quo in Graeco habet aut quis deducet me; sed superfluum est .

35. Sexagesimo: Quoniam tu Deus meus exaudisti orationem meam (Psal. 60. 6) . Pro quo legitur in Graeco: Quia tu, Deus exaudisti me. Quod non habet in Hebraeo, nec in LXX. Interpretibus, et in Latino additum est. In eudem: Psallam nomini tuo in saeculum saeculi (Ibid. 9) . Pro quo in Graeco sit, In saeculum; et in Hebraeo semel habet Laed, 656 est, in aeternum; et non Lolam, quod est, in saeculum.

36. Sexagesimo primo: Quia Deus adjutor noster in aeternum (Psal. 61. 9) . Pro quo in Graeco est: Deus adjutor noster. Ergo, in aeternum, obelus est.

0850 37. Sexagesimo secundo: Sitivit tibi, anima mea (Psal. 62. 2) . Pro quo in Graeco sit: Sitivit in te anima mea. Sed in Hebraeo non habet Attha, quod significat, te; sed Lach, quod ostenditur, tibi: quod et omnes Interpretes transtulerunt. Ergo secundum linguae proprietatem versum est in Latinum.

39. Sexagesimo tertio: Sagittae parvulorum factae sunt plagae eorum (Psal. 63. 8) . Pro quo in Graeco: Sagitta parvulorum; sed si sic dicamus, non resonat in Latino: Sagitta parvulorum factae sunt plagae eorum. Pro quo melius habet in Hebraeo: Percutiet eos Deus jaculo repentino, et inferentur plagae eorum.

39. Sexagesimo quarto: Qui conturbas profundum maris, sonum fluctuum ejus (Psal. 64. 8) . In Graeco additum scribitis: Quis sustinebit? quod superfluum est; subauditur enim, qui conturbas profundum maris, et conturbas sonum fluctuum ejus. In eodem: Parasti cibum illorum, quoniam ita est praeparatio ejus (Ibid. 10) . Et dicitis quod in Graeco non sit, ejus, cum in Hebraeo Thechina manifeste, praeparationem ejus, significet: ejus autem, id est, terrae; de qua supra dixerat: Visitasti terram, et inebriasti eam (Ibid.) .

40. Sexagesimo quinto: Holocausta medullata offeram tibi cum incenso arietum (Psal. 65. 15) . Pro quo invenisse vos dicitis: Cum incenso et arietibus; sed male: in Hebraeo enim scriptum est, Em Catoroth Elim, quod interpretatur, μετὰ δυμιάματος κριῶν, id est, cum incenso arietum. In eodem: Propterea exaudivit Deus (Ibid. 19) . Pro quo in Graeco invenisse vos dicitis: Exaudivit me Deus, sed superfluum est.

41. 657 Sexagesimo septimo: Exultate in conspectu ejus (Psal. 67. 6) . Pro quo in Graeco invenisse vos dicitis: Et exultate in conspectu ejus. Quod ita versum est a nobis, sed a quo in codice vestro corruptum sit, scire non possum. In eodem: Etenim non credunt inhabitare Dominum (Ibid. V. 19) . Pro quo in Graeco legisse vos dicitis: και γὰρ ἀπειθοῦντες του κατασκηνῶσαι: quod utrumque falsum est. Nos enim transtulimus: Etenim non credentes inhabitare Dominum Deum; ut sit sensus, et pendeat ex superioribus: Ascendisti in 0851 altum, cepisti captivitatem, accepisti dona in hominibus, et eos, qui non credebant Domiuum inhabitare posse mortalibus. In eodem: Deus benedictus Dominus die quotidie (Psal. 67. 20) . Pro quo in Graeco invenisse vos dicitis: Dominus benedictus Deus, benedictus Dominus die quotidie; sed melius et verius quod supra. In eodem: Viderunt ingressus tui, Deus (Ibid. 25) ; pro quo in Graeco scriptum sit: Visi sunt ingressus tui, Deus. In Hebraeo ita habet Rau Alichothach: quod Aquila, et Symmachus, et Theodotion interpretati sunt: Viderunt itinera tua, Deus, et quod sequitur: Itinera Dei mei regis, qui est in sancto. Ergo a nobis ita legendum est: Viderunt gressus tuos, Deus; et scriptoris vitium relinquendum, qui nominativum posuit pro accusativo: licet et in Septuaginta, et in Ἑξαπλοῖς ita repererim: ἐθεωρήσαν αὶ πορεῖαὶ σου, ὁ θεὸς: et pro eo quod est ἐθεωρὴσαν, hoc est, viderunt, in multis codicibus habet, ἐθεωρήθησαν: quod et obtinuit consuetudo. In eodem: Ingressus Dei mei, regis mei, qui est in sancto (Ibid.) ; subauditur, viderunt ingressus Dei mei, et regis mei. Quod autem dicitis, mei, in rege non appositum, apertissimi mendacii est, secundo enim ponitur, et Dei mei, et regis mei, blandientis affectu; ut qui omnium Deus et rex est, suus specialiter Deus fiat, et 658 rex merito servitutis. Denique in Hebraeo scriptum habet, Heli Melchi, quod Deum meum, et regem meum significat. In eodem: Regna terrae cantate Deo, psallite Domino (Ibid. 33) . Et dicitis, hoc in isto versiculo non esse scriptum, Psallite Domino; quoniam statim sequatur: Diapsalma. Psallite Deo, qui ascendit super coelum coeli ad orientem (Ibid. 34) ; cum iste versiculus magis habere debeat juxta Hebraicam Veritatem: Cantate Deo, psallite Domino; et illud quod sequitur in principio versus alterius, Psallite Deo, non sit in libris authenticis, sed obelo praenotatum. Ergo et vos legite magis quae vera sunt; ne dum additum suscipitis, quod a Propheta scriptum est, relinquatis.

0852 42. Sexagesimo octavo: Laudabo nomen Dei cum Cantico (Psal. 68. 31) . Pro quo dicitis vos reperisse in Graeco, Dei mei, sed, mei, superfluum est.

43. Septuagesimo: Deus, ne elongeris a me (Ibid. 70. 12) . Quod dicitis in Graeco positum. Deus meus, superfluum est. In eodem: Deus, docuisti me ex juventule mea (Ibid. 17) . Et in hoc, quod apud Graecos invenisse vos dicitis, Deus meus, superfluum est, meus. In eodem: Donec annuntiem brachium tuum (Ibid. 18) . Et dicitis in Graeco vos reperisse, mirabilia tua, quod de superiori versiculo est, et usque nunc pronuntiabo miracula tua. Bene ergo hic habet, brachium.

43. Septuagesimo primo: Et adorabunt eum omnes reges (Psal. 71. 11) . Illud quod in Graeco invenisse vos dicitis, reges terrae, superfluum est. In eodem: Benedictus Dominus Deus, Deus Israel (Ibid. 18) . Dicitis in Graeco bis, Deus, non haberi: cum in Hebraeo sit, et apud Septuaginta; et manifestissime triplex Domini, Deique nuncupatio mysterium Trinitatis sit. In eodem: Et benedictum nomen majestatis ejus in aeternum. Hoc ergo quod in Graeco vos invenisse dicitis: In aeternum et in saeculum saeculi, superflue a Graecis sciatis 659 appositum, quod nec Hebraeus habet, nec septuaginta Interpretes.

45. Septuagesimo secundo: Prodiit quasi ex adipe (Psal. 72. 7) . Et dicitis vos apud Graecos invenisse, ἐξελεύσεται, id est, prodiet, quod falsum est. Nam et apud Septuaginta Interpretes ita scriptum est: ἐξηλεύσατο ώς ἐκ στέατος ἡ ἀδικία ἀυτῶν. In eodem: Quomodo scit Deus (Ibid. 11) , in Graeco dicitis non esse, Deum; cum et apud Septuaginta scriptum sit, Πῶς ἔγνω ὁ θεός, et omnes Interpretes similiter de Hebraeo transtulerint. In eodem: Intelligam in novissimis eorum (Ibid. 17) . Pro quo in Graeco legisse vos dicitis: et intelligam; sed hic, et, conjunctio superflua est. In eodem: Defecit caro mea, et cor meum (Ibid. 26) . Pro quo male perversum ordinem quidam tenent: Defecit cor meum, et caro mea. In eodem: Ut annuntiem omnes praedicationes tuas (Ibid. 28) . Pro quo vos in Graeco legisse dixistis, τὰς αἴνέσεις σου, id est, laudes tuas. Et sciendum quod in Hebraeo, Malochothacii, scriptum habet, quod Aquila ἀγγελίας σου, id est, nuntios tuos; Septuaginta, τὰς ἐπαγγελίας σου, id est, praedicationes tuas, vel promissa interpretati sunt: licet et laus, et praedicatio unum utrumque significet.

0853 46. Septuagesimo tertio: Ut quid Deus repulisti in finem (Psal. 75. 1) . Pro quo male apud Graecos legitur ordine commutato: Ut quid repulisti, Deus. In eodem: Quanta malignatus est inimicus in Sancto (Ibid. 3) . Miror quis in codice vestro emendando perverterit, ut pro, Sancto, Sanctis posuerit, cum et in nostro codice, in Sancto, inveniatur. In eodem: Incendamus omnes dies festos Dei a terra (Ibid. 8) . Pro quo in Graeco scriptum est καταπαύσωμεν; et nos ita transtulimus: Quiescere faciamus omnes dies festos Dei a terra. Et miror quomodo e latere Adnotationem nostram nescio quis temerarius scribendam in corpore putaverit, quam nos pro eruditione legentis scripsimus hoc modo, Non habet, καταπαύσωμεν, ut quidam putant, 660 sed κατακαύσωμεν, id est, incendamus. Et quia retulit mihi sanctus Presbyter Firmus, qui hujus operis exactor fuit, inter plurimos hinc habitam quaestionem, plenius de hoc disputandum videtur. In Hebraeo scriptum est Sarphu Chol Moedau El Baares, quod Aquila, et Symmachus verterunt, ἑνεπύρισαν πασάς τάς συναγωγὰς τοῦ Οεοῦ, id est, incenderunt omnes solemnitates Dei in terra. Quinta, κατεκαυσαν id est, combusserunt. Sexta κατακαύσωμεν, id est, comburamus; quod et Septuaginta juxta Hexaplorum veritatem transtulisse perspicuum est. Theodotion quoque, ἑμπυρίσωμεν vertit, id est, succendamus. Ex quo perspicuum est, sic psallendum, ut nos interpretati sumus; et tamen sciendum, quid Hebraica Veritas habeat. Hoc enim quod Septuaginta transtulerunt, propter vetustatem in Ecclesiis decantandum est; et illud ab eruditis sciendum propter notitiam Scripturarum. Unde si quid pro studio e latere additum est, non debet poni in corpore; ne priorem translationem pro scribentium voluntate conturbet. In eodem: Contribulasti capita draconum in aquis; tu confregisti capita draconis (Psal. 13. et 14) . Sic lectionis ordo sequitur, ut in priori versu, tu, non habeat, sed in secundo; et aquae plurali numero scribantur, non singulari, sicut et Aquila verbum Hebraicum Ammaim, τῶν ὑδάτων, id est, aquarum, interpretatus est. In eodem: Ne obliviscaris voces inimicorum tuorum (Ibid. 23) . Pro quo in Graeco τῶν ἱκετῶν σου, id est, deprecantium te, scriptum dicitis. In Hebraeo autem, Sorarach legitur, quod Aquila, hostium tuorum, Symmachus, bellantium contra te: Septuaginta, et Sexta Editio, inimicorum tuorum, interpretati sunt: Et est sensus pendens ex superioribus: Memor esto improperiorum tuorum, eorum quae ab insipiente sunt tota die: voces inimicorum tuorum, id est, voces Ne obliviscaris quae te blasphemant, tibique in populo tuo detrahunt. Unde 661 sequitur: Superbia eorum, qui te oderunt, 0854 ascendit semper: id est, dum tu differs poenas, illi proficiunt in blasphemiis.

47. Septuagesimo quarto: Narrabimus mirabilia tua (Psal. 74. 3) . Pro quo male apud Graecos legitur, Narrabo omnia mirabilia tua.

48. Septuagesimo quinto: Omnes viri divitiarum manibus suis (Psal. 75. 6) . Et non ut vos, nescio a quo depravatum legitis, in manibus suis. In eodem: Terribili, et ei qui aufert spiritum Principum (Ibid. 13) . Dicitis quod, ei, non sit scriptum in Graeco: verum est; sed nisi apposuerimus, ei, Latinus sermo non resonat. Neque enim possumus recte dicere: Terribili, et qui aufert spiritum Principum.

49. Septuagesimo sexto: Et meditatus sum nocte cum corde meo, et exercitabar, et scopebam spiritum meum (Psal. 76. 7) . Pro quo in Hebraeo legimus. Recordabar Psalmorum meorum in nocte, cum corde meo loquebar, et scopebam spiritum meum. Pro exercitatione, ἀδολεσχίαν, id est, decantationem quamdam, et meditationem Septuaginta transtulerunt; et pro eo, quod nos diximus, scopebam, illi posuerunt, ἕσκαλλον: quod Symmachus transtulit, ἀνηρεύνων, id est, perscrutabam, sive quaerebam: et Quinta similiter. Proprie autem σκαλισμός in agricultura dicitur in sarriendo, id est, sarculando; et quomodo ibi quaeruntur herbae sarculo, quae secentur; sic et iste retractatum ((al. retractationem)) cogitationum suarum μεταφορικῶς a sarculo demonstravit. Et sciendum, quod ἓσκαλλον, non semel, sed frequenter significat. In eodem: A generatione in generationem (Ibid. 9) . Hoc quod in graeco sequens invenisse vos dicitis, consummavit verbum, recte non habet in Latino, quia et in nullo habetur Interpretum.

50. Septuagesimo septimo: Et narrabunt filiis suis (Psal. 77. 6) . Pro quo in Graeco habet, ἀπαγγελοῦσιν, quod est, annuntiabunt. Sed sciendum, quod in Hebraeo Iasaphpheru, scriptum est: quod Aquila, et Symmachus, narrabunt, transtulerunt. 662 In eodem: Et occidit pingues eorum (Ibid. 31) . Sic habet et in Haebreo, hoc est Bamasmnehem, quod Aquila interpretatus est, ἐν λιπαροῖς αὐτῶν: Symmachus, τοὺς λιπαρωτέρους αὐτῶν: Septuaginta, et Theodotion, et Quinta, ἐν τοῖς πίοσιν αὑτῶν. Quod quidam non intelligentes, pro πίοσιν, putaverunt scriptum πλείοσιν. In eodem: Dilexerunt eum in ore suo, et lingua sua mentiti sunt ei (Ibid. 36) . Et in Hebraeo ita scriptum est Ichazbulo, et omnes voce simili transtulerunt, ἐψεύσαντο αὐτῷ, id est, mentiti sunt ei. Quis autem voluerit pro ei, ponere eum, et vitiare exemplaria, non est mei judicii. Id eodem: Et propitius fiet peccatis eorum 0855A et non disperdet eos (Ps. 77. 38) . Dicitis quod eos in Graeco non habeat, quod et verum est; sed nos, ne sententia pendeat, Latinum sermonem sua proprietate complevimus. Si quis autem putat, διαφθερεῖ, non perditionem sonare, sed corruptionem, recordetur illius tituli, in quo scribitur, εἰς τὸ τέλος μὴ διαφθέιρῃς, hoc est, in finem ne disperdas, et non ut plerique κακοζήλως interpretantur, ne corrumpas. In eodem: Et induxit eos in montem sanctificationis suae: montem, quem acquisivii dextera ejus (Ibid. 54) . Pro quo apud Septuaginta legitur, ὄρος τοῦτο ἐκτήσατο ἡ δεξιά αὐτοῦ: et non ut vos putatis, ὃ ἐκτήσατο, hoc est, quem acquisivit dextera ejus. Melius ergo secundum Hebraicam proprietatem interpretatus est Symmachus: montem, quem acquisivit dextera ejus. In eodem: Et averterunt se, et non servaverunt pactum, quemadmodum patres eorum (Ibid. 57) . Scio quod, pactum, non habeat in Hebraeo; sed quando omnes voce simili transtulerunt, ἠσυνθέτησαν, et apud Graecos συνθήκη pactum dicitur, ex uno verbo significatur: non servaverunt pactum; licet Septuaginta ἠθέτησαν posuerint. In eodem: In terra, quam fundavit in saecula (Ibid. 68) . Pro quo scriptum invenisse vos dicitis: In terra fundavit eum in saecula. In Hebraeo ita scriptum est ut vertit et Symmachus, ῶς τὴν γῆν ἣν 663 ἐθεμελίωσεν εἰς τὸν αἰῶνα. Si autem non de terra dicitur, quod fundata sit, sed de alia re, quae fundata videatur in terra, probent ex prioribus et sequentibus, quis sensus sit ut ((al. et.)) nescio quid, quod non dicitur, fundatum videatur in terra. Sin autem Sanctificium in terra fundatum putant, debuit scribi: in terra fundavit illud in saecula. In eodem: Et in intellectibus manuum suarum deduxit eos (Ibid. 72) . Non habet, ἐν τῆ συνέσει, ut scribitis, numero singulari, sed ἐν ταῖς συνέσεσιν, quod intelligentias sonat, sicut habetur et in Hebraeo Bathabunoth quod est, in intellectibus.

51. Septuagesimo octavo: Posuerunt Jerusalem in pomorum custodiam (Psal. 78. 1) . Quod Graece εἰς 0856B ὀπωροφυλὰκιον, dicitur, nec aliter potest verti, quam a nobis translatum est. Significat autem speculam quam custodes satorum ((al. agrorum)) et pomorum habere consueverunt: ut de amplissima urbe parvum tuguriolum vix remanserit. Hoc secundum Graecos. Caeterum in Hebraeo Liin scriptum habet; quod Aquila vertit λιθόριον, id est, acervum, et cumulum, ((al. tumulum)) lapidum, quibus vineae et agri purgari solent.

52. Septuagesimo nono: et plantasti radices ejus hinc (Psal. 79. 10) . Et dicitis quod in Graeco, hinc, non habeat; et bene, nam et in nostris codicibus non habetur; et miror quis imperitorum vestros libros falsaverit.

53. Octogesimo secundo: Hereditate possideamus sanctuarium Dei (Psal. 82. 12) . Et dicitis quod in Graeco sit scriptum , κληρονομὴσωμεν ὲαυτοῖς, id est, Possideamus nobis. Quae superflua quaestio est; quando enim dicitur, possideamus, intelligitur et, nobis.

54. Octogesimo tertio: Cor meum, et caro mea exsultavit in Deum vivum (Psal. 83. 3) . Pro quo in Graeco scriptum dicitis, exsultaverunt. In hoc nulla contentio est; si enim legimus, exsultavit, intelligitur, et cor meum exsultavit, et caro mea exsultavit. Sin autem, exsultaverunt, duo pariter exsultaverunt, id est, cor, et caro. Et quaeso vos; ut hujusmodi ineptias, et superfluas contentiones, ubi nulla est sensus immutatio, 664 declinetis. In eodem: Beatus vir, cujus est auxilium abs te. In Graeco invenisse vos dicitis: cui est auxilium ejus abs te; quod quia nos in Latina interpretatione vitamus, ut dicitis, reprehendimur. Cui enim non pateat, quod si dicere voluerimus, cui est auxilium ejus, apertissimum vitium sit; et quando praecesserit, cui, sequi non debeat, ejus? nisi forte vitii arguimur, quod vitaverimus vitium. In eodem: In valle lacrymarum (Ibid. 7) . Pro quo dicitis in Graeco scriptum esse, κλαυθμῶνος, id est, plorationis, sed sive ploratum, sive planctum, sive fletum, sive lacrymas dixerimus, unus est sensus. Et nos hoc sequimur, ut ubi nulla est de sensu mutatio, Latini sermonis elegantiam conservemus.

55. Octogesimo quarto: Benedixisti, Domine, terram tuam (Psal. 84. 1) . Pro eo quod est, benedixisti, in Graeco scriptum dicitis, εὐδόκησας: et quaeritis quomodo hoc verbum exprimi debeat in Latinum. Si contentiose verba scrutamur, et syllabas, possumus dicere: Bene placuit, Domine, terra tua; et dum verba sequimur, sensus ordinem perdimus. Aut certe addendum est aliquid, ut eloquii ordo servetur, et 0857 dicendum Complacuit tibi, Domine, terra tua. Quod si fecerimus, rursum a nobis quaeretur, quare addiderimus, tibi; cum nec in Graeco sit, nec in Hebraeo. Eadem igitur interpretandi sequenda est regula, quam saepe diximus, Ut Ubi non sit damnum in sensu linguae, in quam transferimus, εὐφωνία, et proprietas conservetur. In eodem: Misericordia, et veritas obviaverunt sibi (Ibid. 11) ; et dicitis quod in Graeco, sibi, non habeat. Nec in Hebraeo habet: et apud Septuaginta obelo praenotatum est: quae signa dum per scriptorum negligentiam a plerisque quasi superflua relinquuntur, magnus in legendo error exoritur. Si autem non fuerit additum, sibi, misericordia, et veritas non sibi, sed alii occurrisse credentur; nec justitia et pax sibi dedisse osculum, sed alteri.

56. Octogesimo quinto: Et non proposuerunt te in conspectu suo (Psal. 85. 14) ; et dicitis, quod in vestro 665 codice, te non habeat. Addite, te, et emendato errore librarii, vestrum quoque errorem emendabitis. In eodem: Et tu Domine Deus miserator et misericors (Ibid. 15) . In Graeco invenisse vos dicitis. Et tu Domine Deus meus. Quod superfluum est: meus enim nec in Hebraeo habetur, nec in Septuaginta.

57. Octogesimo octavo: Magnus, et horrendus (Psal. 88. 8) . Pro quo in Graeco invenisse vos dicitis, φοβερὸς, quod significat, terribilis, timendus, formidandus. Ego puto id ipsum significare et horrendum: non ut vulgus aestimat, despiciendum, et squalidum, secundum illud:

Mihi frigidus horror
Membra quatit.
Et:

Horror ubique animo, simul ipsa silentia terrent. (Virgil. 3. Aeneid).
Et:

Monstrum horrendum ingens (Ibid. 20)
: et multa his similia. In eodem: Tunc locutus est in visione sanctis tuis. Pro quo in Graeco, filiis tuis, invenisse vos dicitis. Sed sciendum quod in Hebraeo Laasidach habet, quod omnes τοῖς ὸσίοις σου, id est, sanctis tuis, transtulerunt: et sola Sexta editio, Prophectis tuis, interpretata est; sensum magis, quam verbum exprimens. Et in Κοινῇ tantum pro sanctis, filios reperi. In eodem: Tu vero repulisti, et respexisti (Ibid. 39) . Pro quo in Graeco, ἐξουδένωσας, invenisse vos dicitis. Unius litterae mutatio quantum vobis fecit errorem: non enim, respexisti; sed, despexisti, et pro nihilo duxisti, interpretati sumus. Nisi forte, ἐξοῦδένωσας, non putatis transferendum, despexisti; sed, secundum disertissimum istius temporis interpretem, annihilasti, vel annulasti, vel 0858 nullificasti, et si qua alia possunt inveniri apud imperitos portenta verborum.

58. Octogesimo nono: A seculo et usque in seculum tu es Deus (Psal. 89. 2) . Et dicitis quod in Graeco non sit, Deus. Quod apud eos esse manifestum est. Nam et Hebraicum habet, et omnes alii Interpretes, et Septuaginta similiter transtulerunt, ἀπὸ τοῦ αίῶνος, και ἓως τοῦ αίῶνος σὺ εἶ ὸ Θεός, quod Hebraice dicitur 666 Meolam Ad-Olam Ath El. In eodem: Quoniam supervenit mansuetudo, et corripiemur (Ibid. 10) . In Graeco invenisse vos dicitis: Mansuetudo super nos: sed et hoc superfluum est.

59. Nonagesimo: Dicet Domino, susceptor meus es tu (Ps. 90. 2) . Et dicitis quod in Graeco, es, non habeat. Ego vobis amplius dicam, quod apud Hebraeos nec es, habeat, nec tu; sed apud Septuaginta, et apud Latinos pro εὐφωνίᾳ, et verborum consequentia positum sit.

60. Nonagesimo tertio, Beatus homo quem tu erudieris, Domine (Psal. 93. 12) . Dicitis in Graeco non esse, tu: et verum est; sed apud Latinos propter εὐφωνίαν positum. Si enim dicamus, Beatus homo, quem erudieris, Domine, compositionis elegantiam non habebit. Et ((al. Sed)) quando dicitur, Domine; et apostropha fit ad Dominum, nihil nocet sensu, si ponatur et, tu. In eodem: Et in malitia eorum disperdet eos (Ibid. 23) . In Graeco dicitis non esse praepositionem, in; sed legi, malitiam eorum disperdet. Sciendum autem, quod in Hebraeo, et in cunctis interpretibus positum sit: In malitia eorum disperdet eos. Si autem voluerimus legere: Malitiam eorum disperdet; id quod in Septuaginta sequitur in fine versiculi, eos, et superfluum erit, et vitiosum.

61. Nonagesimo septimo: Recordatus est misericordiae suae (Psal. 97. 3) . Pro quo in Graeco invenisse vos dicitis: Misericordiae suae Jacob; sed hic, Jacob, nomen superfluum est.

62. Centesimo: Oculi mei ad fideles terrae, ut sedeant mecum (Psal. 100. 6) . Pro quo in Graeco invenisse vos dicitis, τοῦ συγκαθῆσθαι αὺτοὺς μετ᾽ εμοῦ. Quis non talem fugiat interpretationem, ut verbum ad verbum exprimens, dicat: Ut consederent ipsi mecum?

63. Centesimo primo: Vigilavi et factus sum sicut passer solitarius in tecto (Ps. 101. 8) . Et dicitis vos 0859 in Graeco invenisse έπὶ δώματι; quod antiqui codices Latinorum interpretati sunt, in aedificio. Δῶμα in orientalibus provinciis idipsum dicitur, quod 667 apud nos tectum; in Palaestina enim, et Aegypto, ubi vel scripti sunt divini Libri, vel interpretati, non habent in tectis culmina, sed Δώματα, quae Romae vel solaria, vel Meniana vocant; id est, plana tecta, quae transversis trabibus sustentatur. Denique et Petrus in Actibus Apostolorum (Cap. 10. 9) , quando ascendit in doma, in tectum aedificii ascendisse credendus est. Et quando praecipitur nobis, ut faciamus domati nostro coronam, hoc praecipitur, ut in tecto faciamus per circuitum quasdam eminentias, ne facilis in praeceps lapsus sit (Deut. 22. 8) . Et in Evangelio, Quae, inquit, auditis in aure, dicetis super domata (Matth. 10. 27) , id est, super tecta. Et in Isaia, Quid vobis est, quod omnes ascendistis in tecta vana ((al. nova)) (Isai. 22. 1. jux. LXX) ? et multa istiusmodi. In eodem: Factus sum sicut Νυκτικόραξ in domicilio (Ibid. 7) . Quod similiter habetur in Graeco: et quaeritis quid significat Νυκτικόραξ apud Latinos. In Hebraeo pro nycticorace verbum nos scriptum est, quod Aquila, et Septuaginta, et Theodotion, et Quinta Editio nycticoracem interpretati sunt: Symmachus upapam, Sexta editio noctuam, quod et nos magis sequimur. Denique ubi apud nostros, et Graecos legitur, Factus sum sicut nycticorax in domicilio: 668 apud Hebraeos dicitur, Factus sum sicut noctua in ruinosis. Plerique bubonem contentiose significari putant. In eodem: A facie irae et indignationis tuae. Pro quo in Graeco invenisse vos dicitis, a facie irae tuae; cum manifestum sit, quod apud Hebraeos, et 0860 apud Septuaginta Interpretes sic habeatur, άπὸ προσώπου τῆς ὁργῆς καὶ τοῦ θυμοῦ σου. In eodem: Quoniam placuerunt servis tuis lapides ejus: et terrae ejus misebuntur (Ibid. 15) . Pro terra in Hebraeo Afar positum est, quod omnes χοῦν transtulerunt; et potest tam pulvis, quam humus, id est terra, interpretari.

64. Centesimo secundo: Non in perpetuum irascetur (Ps. 202. 9) . Pro quo in Graeco invenisse vos dicitis: Non in finem. Sed verbum Hebraicum Nese, et perpetum, et finis, et victoria pro lo corum intelligitur qualitate.

65. Centesimo tertio: Qui facis Angelos tuos spiritus. (Ps. 103. 4) . Pro quo in Graeco invenisse vos dicitis, ὁ ποιῶν τούς ἀγγέλους αὐτοῦ , id est, qui facit Angelos suos. A quibus breviter quaerite, quomodo cum ad Deum sermo sit, quasi ad alium loquens Propheta repente mutetur; maxime cum sic incipiat: Domine, Deus meus magnificatus es vehementer: 669 confessionem, et decorem induisti. Et: Qui tegis in aquis superiora ejus, id est coeli. Qui ponis nubem ascensum tuum: aut ambulas super pennas ventorum; et statim sequitur: Qui facis Angelos tuos spiritus, et ministros tuos ignem urentem. Qui fundasti terram super stabilitatem suam. Et post paulum: Ab increpatione tua fugient: a voce tonitrui tui formidabunt. Et: In loco, quem fundasti eis. Qui emittis fontes in convallibus. Et illud: Ut educas panem de terra. Si ergo omnia ad secundam personam sunt, id est, ad Deum, quomodo in uno versiculo tertia persona subito, et extra ordinem inducitur? In eodem: A voce tonitrui tui formidabunt (Ibid. 7) . Habet et in Hebraeo tonitrui tui; et miror quomodo apud Latinos scriptorum 0861 errore subtractum sit. In eodem: Hoc mare magnum et spatiosum manibus (Ps. 103, 25) . Dicitis in Graeco, manibus, non haberi, et ego novi. Sed ex Hebraico, et Theodotionis editione in Septuaginta sub asterisco additum est. Denique et in Hebraeo ita scriptum Ze Haiam Gadol Varab Idaim, quod Aquila sic interpretatus est, αὐλή καὶ πλατεῖα χερσὶν, et omnes interpretes αὕτη ἡ θάλασσα ἠ μεγάλη καὶ εὐρύχωρος χερσὶν; et hoc secundum Hebraicam dicitur proprietatem μεταφωρικῶς, quod quasi expansas magnus habeat, et in se cuncta suscipiat. In eodem: Ut educas panem de terra (Ibid. 15) . Pro quo invenisse vos dicitis, ut educat; sed non potest aliud ad ipsum, aliud de ipso dici. Aut omnia quasi ad Deum loquebatur Propheta: aut omnia ad alium de eo referebat. Cum autem pleraque ad ipsum dirigantur; et ea quae ambigua sunt, ad ipsius personam dirigenda sunt. In eodem: Herodii domus dux est eorum (Ibid. 18) . Pro Herodio, quod in Hebraeo dicitur Asida, 670 Symmachus ἰκτῖνα ((al. ἰκτῖνον)), id est, milvum interpretatus est. Denique et nos ita vertimus in Latinum: Ibi aves nidificabunt: Milvo abies domus ejus; quod scilicet semper in excelsis et arduis arboribus nidos facere consueverint. Unde et Sexta editio manifestius interpretata est, Milvo ad cupressi nidificandum. Pro abietibus autem, et cupressis in Hebraeo ponitur Barusim; quod magis abietes quam cupressos significat. In eodem: Petra refugium herinaciis. Pro quo in Hebraeo positum est Sphannim, et omnes χοιρογρυλλίοις voces simili transtulerunt, exceptis Septuaginta, qui, lepores, interpretati sunt. Sciendum autem animal esse non majus hericio, habens similitudinem muris, et ursi: unde in Palaestina ἀρκτομῦς dicitur, et magna est in istis regionibus hujus generis abundantia, 0862 semperque in cavernis petrarum, et terra foveis habitare consueverunt.

66. Centesimo quarto: Dedit terra eorum ranas (Psal. 104. 30) . Pro quo in Graeco ἐξῆρψεν vos legisse dicitis. Quod potest ita interpretari: Ebullivit terra eorum ranas; sed et in hoc nulla est sensus mutatio: et nos antiquam interpretationem sequentes, quod non nocebat, mutare noluimus. In eodem: Et contrivit lignum finium eorum (Ibid. 33) . Pro quo in Graeco invenisse vos dicitis, omne lignum. Sed et hoc additum est, et superfluum. in eodem: Quoniam memor fuit verbi sancti sui, quod habuit ad Abraham puerum suum (Ibid. 42) . Pro quo in Graeco legisse vos dicitis, ὃν διέθετο, id est, quod disposuit. Ita enim et in Hebraeo, et apud Septuaginta habetur Interpretes: ἐμνήσθη τοῦ λόγου τοῦ ἁγίου αὐτοῦ, τοῦ πρὸς Ἀβραὰμ τὸν δοῦλον αὐτοῦ. Ergo quod in Graeco dicitur, ὄν διέθιτο, in hoc loco et superfluum est, et radendum.

67. 671 Centesimo quinto: Confitemini Domino, quoniam bonus (Psal. 105. 1) . Pro quo in Graeco legisse vos dicitis: quoniam χρηστὸς, id est, suavis, Sed sciendum quod χρηστὸς et in bonum, et in suavem ((al. suave)) verti potest. Denique in Hebraeo ita scriptum est, Chi Tob, quod omnes voce simili transtulerunt: quia bonus. Ex quo perspicuum est, quod χρηστὸς, bonus intelligitur. In eodem: Non fuerunt memores multitudinis misericordiae tuae. Dicitis quod in Graeco inveneritis: Et non fuerunt memores. Et, conjunctio superflua est. In eodem: Et irritaverunt ascendentes in maro , mare Rubrum. Pro quo in Graeco invenisse vos dicitis, παρεπίκραναν, et putatis verbum e verbo debere transferri, et amaricaverunt. Sed haec interpretatio annullationi consimilis est, sive annihilationi. Legite Ezechiel, et invenietis παραπικρασμός, irritationem, et exacerbationem semper expressum, ubi dicitur, οἶκος παραπικραίνων, id est, domus exasperans (Ezech. 7. 5. 6. et seqq.) . In eodem: Et vidit, cum tribularentur, et audivit orationem eorum (Ibid. 44) . Quidquid extra hoc in Graeco invenisse vos dicitis, superfluum est.

68. Centesimo sexto : Et statuit procellam ejus 0863 in auram, et siluerunt fluctus ejus (Psal. 106. 29) . Hoc ergo quod pro isto in Graeco invenisse vos dicitis: καὶ ἐπετίμησεν τῇ καταιγίδι αὐτῆς, καὶ ἒστη, superfluum est. In eodem. Et deduxit eos in portum voluntatis eorum (Ibid. 30) . Pro quo invenisse vos dicitis: In portum voluntatis suae. Sed in Hebraeo 672 non habet Ephsau, quod voluntatis suae significat, sed Ephsam, quod voluntatis eorum sonat.

69. Centesimo septimo: Exsurge, gloria mea (Psal. 107. 3) . Quod dicitis in Latino non esse, recte in isto Psalmo non habet: quia nec apud Hebraeos, nec apud ullum Interpretum reperitur: sed habetur in quinquagesimo sexto Psalmo (Ibid. 11) , de quo mihi videtur a quodam in istum locum esse translatum. In eodem: Mihi alienigenae amici facti sunt (Ibid. 10) . Pro quo in Graeco invenisse vos dicitis ὑπεῖάγησαν, hoc est, subditi sunt. Sed hoc in quinquagesimo nono scriptum est: in praesenti autem ita apud omnes invenimus Translatores, ἐμοὶ ἀλλόφυλοι ἐφιλίασαν, id est, amici facti sunt. Quod Hebraice dicitur Ethroe.

70. Centesimo nono: Virgam virtutis tuae emittet Dominus ex Sion (Psal. 109. 2) . Dicitis vos in Graecis codicibus non legisse virtutis tuae, quod manifeste et in Hebraeo, et in Septuaginta Interpretibus habetur. In eodem: Dominare in medio inimicorum tuorum (Ibid.) Dicitis in Graeco legi: et dominare: Sed hoc nec in Hebraeo habetur, nec apud Suptuaginta: et superfluum est.

71. Centesimo decimo: Confitebor tibi, Domine, in toto corde (Psal. 110. 1) . In Graeco invenisse vos dicitis: in toto corde meo. Sed et hoc superfluum est.

72. Centesimo decimo tertio: Deus autem noster in coelo (Psal. 114. 13) . Pro quo Graeco legisse vos dicitis 0864 : in coelo, et in terra. Sed et superfluum est.

73. 673 Centesimo decimo quarto: Et in diebus meis invocabo te (Psal. 114. 2. 3) . Dicitis quod in Graeco non sit, te; et bene: e vestris quoque codicibus eradendum est. In ipso: Placebo Domino in regione vivorum (Ibid. 9) . Pro quo in Graeco legisse vos dicitis: Placebo in conspectu Domini. Sed hoc superfluum est.

74. Centesimo decimo septimo: Et in nomine Domini, quia ultus sum in eos (Psal. 117. 10) . Dicitis, quia, in Graecis codicibus non inveniri: sed in Latinis sub asterisco legendum est.

75. Centesimo decimo octavo: Et meditabar in mandatis tuis, quae dilexi (Psal. 118. 47) . In Graeco, vehementer, additum legisse vos dicitis: sed hoc superfluum est. In eodem: Levavi manus meas ad mandata, quae dilexi (Ibid. 48) . In Graeco legisse vos dicitis: ad mandata tua: sed et hoc superfluum est. In eodem, Cogitavi vias meas (Ibid. 59) . In Graeco, vias tuas, legisse vos dicitis; sed hoc superfluum est, et rectius, vias meas, legitur. In eodem : Et averti pedes meos in testimonia tua (Ibidem) . In Graeco legisse vos dicitis, et avertisti. Sed et hoc superfluum est. In eodem: Ego autem in toto corde scrutabor mandata tua (Ibid. 69) . In Graeco, in toto corde meo, legisse vos dicitis: sed hic, meo, superfluum est. In eodem: Anima mea in manibus meis semper; et legem tuam non sum oblitus (Ibid. 109) . Pro quo in Graeco legisse vos dicitis, Anima mea in manibus tuis semper. 0865 Sed sciendum, et apud Hebraeos, et apud Septuaginta, et omnes alios Interpretes 674 scriptum esse in manibus meis, et non, in manibus tuis. Quod Hebraice dicitur Bachaffi; et omnes apud Graecos Ecclesiastici Interpretes istum locum sic edisserunt: et est breviter hic sensus: Quotidie periclitor, et quasi in manibus meis sanguinem meum porto; et tamen legem tuam non obliviscor. In eodem: Exitus aquarum deduxerunt oculi mei, quia non custodierunt legem tuam (Ps. 118. 136) . Pro quo in Graeco legisse vos dicitis : quia non custodivi legem tuam. Sed hoc superfluum est, quia et in Hebraeo legitur: Rivi aquarum fluebant de oculis meis, quia non custodierunt legem tuam. In eodem: Pronuntiabit lingua mea eloquium tuum (Ibid. 172) . Pro pronuntiabit, in Graeco φθέγξεται vos legisse dixistis: quod verbum sive dicas, pronuntiabit, sive, effabitur, sive, loquetur, idipsum significat. Denique et nos de Hebraeo ita vertimus; Loquetur lingua mea sermonem tuum.

76. Centesimo decimo nono: Domine libera animam meam a labiis iniquis, a lingua dolosa (Psal. 119. 1) . In Graeco legisse vos dicitis, et a lingua dolosa; sed et, superfluum est.

77. Centesimo vigesimo sexto, Beatus vir, qui implebit desiderium suum ex ipsis (Ps. 126. 5) . In Graeco dicitis, virum, non haberi; quod manifestissime et in Hebraeo, et in Septuaginta Interpretibus continetur.

78. Centesimo vigesimo nono, Propter legem tuam sustinui te, Domine (Ps. 129. 4) . Dicitis vos in Graeco invenisse: Propter nomen tuum; et nos confitemur plura 675 exemplaria sic reperiri. Sed quia veritati studemus, quid in Hebraeo sit, simpliciter debemus dicere. Pro, nomine, sive, lege, apud eos legitur Thira, quod Aquila interpretatus est φόβον, timorem: Symmachus; et Theodotion νόμον, id 0866 est, legem, putantes Thora, propter litterarum similitudinem Jod, et Vau, quae tantum magnitudine distinguuntur. Quinta Editio, terrorem, interpretata est, Sexta, verbum.

79. Centesimo trigesimo primo: Sicut juravit Domino, votum vovit Deo Jacob (Ps. 131. 2) . Pro eo quod nos interpretati sumus, votum vovit in Graeco, ἤυξατο legisse vos dicitis, et putatis interpretari debuisse, oravit: sed hoc male, εὐχὴ enim pro locorum qualitate, et orationem, et votum significat, secundum illud, Redde Domino vota tua (Ps. 49. 14) , id est, τὰς εὐχάς σου.

80. Centesimo trigesimo quinto, Qui fecit luminaria magna (Ps. 135. 7) . Dicitis quia in Graeco inveneritis, magna solus; sed hoc de superiori versiculo est, ubi legimus, Qui fecit mirabilia magna solus (Ibid. 4) . Ibi ergo legendum est, et hic , quasi superfluum, non scribendum.

81. Centesimo trigesimo septimo: Quoniam magnificasti super omne nomen sanctum tuum (Ps. 137. 2) . In Graeco reperisse vos dicitis, super omnes. Sed in Septuaginta ita legitur, ὄτι ἑμεγάλυνας ἐπὶ πᾶν τὸ ὄνομα τὸ ἅγιον σου, sicut et nos in Latinum vertimus. Caeterum apud Hebraeos ita esse cognoscite. Quia magnificasti super omne nomen verbum tuum. Juxta editionem autem Latinam hic sensus est: Quoniam magnificasti super omne nomen, hoc est, quod in coelo et in terra dici potest sanctum, filium tuum.

82. Centesimo trigesimo octavo: Quia non est sermo in lingua mea (Ps. 138. 4) . Pro quo in Graeco legisse vos dicitis, Quia non est dolus in lingua mea; quod solum Sexta editio interpretata est. Caeterum et apud Septuaginta, et apud omnes Interpretes, et ipsum Hebraicum, vel λαλὶαν, vel λόγον, 676 id est, eloquium, et verbum, scriptum habet. Denique Hebraice Mala dicitur.

83. Centesimo trigesimo nono: Funes extenderunt in laqueum (Ps. 139. 6) . Pro quo in Graeco invenisse vos dicitis: Funes extenderunt laqueum pedibus meis. Sed hoc in loco superfluum est. In eodem pro eo quod est: Habitabunt recti cum vultu tuo (Ibid. 14) , in Graeco reperisse vos dicitis, Et habitabunt. Sed hic, et conjunctio superflua est.

84. Centesimo quadragesimo: Dissipata sunt ossa nostra secus infernum (Ps. 140. 8) . Pro quo in Graeco legisse vos dicitis, ossa eorum. Sed et hoc superfluum est.

85. Centesimo quadragesimo sexto: Nec in tibiis viri beneplacitum erit ei (Ps. 146. 10) . Pro, ei, Domino, 0867 legisse vos dicitis; quod non habetur .

86. Ideo autem, quod et vos in fine schedulae quaeritis, et sanctus filius meus Avitus frequenter efflagitat, quomodo Graeca interpretanda sint verba, breviter annotavi. Neomenia mensis exordium est, quod nos secundum Latinae linguae proprietatem, Kalendas possumus dicere. Verum quia apud Hebraeos mensis secundum lunae cursum supputatur, et apud Graecos μήνη luna dicitur, Neomenia quasi luna nova appellatur. Ἔρημος autem desertum, vel solitudinem significat. Θρόνος, sedem, vel solium. Νυκτικόραξ, ut diximus, noctuam. Κοινόμυἳα, non ut Latini interpretati sunt, musca canina dicitur per υ Graecam litteram; sed juxta Hebraicam intelligentiam per δίφθογγὀν debet scribi οι, ut sit Κοινόμυἳα, id est, omne muscarum genus. Aquila πάμμικτον, id est, omnimodam muscam interpretatus est. Λαξευτήριον autem, pro quo Latinus asciam vertit, nos genus ferramenti interpretamur, quo lapides dolantur. Denique ex Hebraeo vertentes ita diximus: Et nunc scalpturas ejus pariter, bipenni, et dolatoriis deraserunt (Psal. 73. 6) . Λαξευτήριον ergo dolatorium dici potest.