Caput XXXII. I. Paschalem Theophili alteram interpretatur. II. Tum synopsi librorum contra se Ruffini respondet. III. Quo tempore et Hospitium juxta Monasterium aedificat. IV. Ad eum Ruffinus integrum exemplar Invectivarum suarum mittit. V. Atque una Epistolam, nunc deperditam, qua illum ejusque libros pessime excipit. VI. Adversus quem Noster tertium Apologetici sui librum cudit. VII. Licet ab Aquileiensi Episcopo Sancto Chromatio rogatus, ut a scribendo in Ruffinum abstineret. VIII. De commentitia Epistola ad Afros sub ejus nomine in vulgus edita. IX. Scribit ad varios Epistolas, quae recensentur.

I. Subsequenti anno vixdum inchoato prodiit altera Theophili Paschalis Epistola adversus Apollinarium et Origenem, cujus initium est, Primum solemnitatis augustae, et quam ex Paschali cyclo huic esse anno adscribendam, contra atque Editiones, quae nostram praecessere, omnes habent, compertum est. Atque hanc statim Latine Hieronymus explicavit, et simul atque apertum est navigationibus mare, Romam una cum Graeco exemplari, versioni suae fidem contra obtrectatores facturus, ad Pammachium et Marcellam misit. Dedit simul ad eos Epistolam, in recensione nostra XCVII. cui scilicet Paschalem ipsam adjunxit, atque exordium hoc fecit: Rursum Orientalibus vos locupleto mercibus, et Alexandrinas opes primo Romam vere transmitto. Martii nempe mensis initio, quod et facile verba ipsa primo vere innuunt, et sedulo notari in eum quem e vestigio dicturus sum finem, velim. Post aliquanta: Vos Christiani Senatus lumina, accipite et Graecam et Latinam etiam hoc anno Epistolam, ne rursum haeretici mentiantur, a nobis pleraque vel addita vel mutata: in qua laborasse me fateor, ut verborum elegantiam pari interpretationis venustate servarem. Superius autem cum multa in Origenistas dixisset, atque in aemulos suos, qui maledictorum pannos hinc inde consuebant, ac dicere porro pergat praecipue in Ruffinum, quem tacito nomine, acriter saepius perstringit: nunquam tamen, ne verbo quidem tenus, Apologetici contra illum Operis meminit. Meminisse autem omnino debuit, si tunc temporis elucubraverat: primo enim elucubrasset ante paucos dies, quam Paschalem ipsam interpretaretur (siquidem certo certius est, ut suo loco mox ostendemus, non potuisse citius hocmet anno scribi) deinde cum iisdem Pammachio et Marcellae, quos his literis alloquitur, inscripserit, ac miserit Romam: non potuit, quin recentissimi operis ad eos ita dudum missi, ut accipere nondum potuissent, mentionem eis faceret. Igitur postea elucubravit. Sed quid opus est pluribus? Apparet ex adjunctis rei omnibus, ac primum elucubratione S. Doctorem initium fecisse hoc anno scribendi Romam, nec quidquam scriptionum suarum praecedenti hieme, sive duobus circiter anteactis mensibus eo misisse.

II. Statim igitur ab his litteris, atque hoc ipso ineunte Vere Sanctus Pater scribendis Apologeticis 0142 contra Ruffinum libris manum admovit. Qui factum id antea, atque anno quidem superiore scriptos eos libros, hoc autem vulgatos, et Romam missos existimant, fugit eruditos caetera hominis ratio. Cum enim ipsi minime diffiteantur, Romam ante ver sequentis anni, hujus scilicet, mitti non potuisse (quod clauso jam tum per hiemem, et procelloso, ut noverant praeterea, mari, opportunum navigationi tempus operiendum esset) primum quod constituerant, ratione hac altera plane destruunt. Enimvero neque eadem, qua Paschalis Epistolae interpretatio, occasione missi sunt, quod ex adjunctis rei omnibus constat: neque praecedenti poterant, siquidem illa statim atque apertum est mare, Romam properare jussa est, et quae illi jungebatur ad Marcellam Epistola de iis libris, ut dudum ostendimus, continuo silet. Hoc se itaque ordine ac modo res habuit. Pammachius et Marcella cum, nulla adhibita diligentia, Ruffiniani Operis integrum exemplar obtinere potuissent, praecipua objectionum capita ex illo propere excepta ad Hieronymum transmiserunt. Addiderunt et literas, quibus eum acrius ad respondendum incitarent. Facile haec autem deferenda tradiderunt Pauliniano ejus fratri, qui ex Occidente Jerosolymam hoc nimirum tempore remeabat, et de ore poterat, quam ille ab Ruffini amicis maledice traduceretur, referre. De ejus profectione atque reditu, quibus insignis Hieronymianae pietatis memoria continetur, dicemus paulo post, ne coeptum historiae filum intermittamus. Acceptis his itaque libris Hieronymus, illico stylum ad retundendas aemuli calumnias arripuit: et geminam adversus illum Apologiam pro se scripsit. Atque eam quidem Romanis iisdem Proceribus, qui synopsin Ruffiniani operis ad se transmiserant, Pammachio inquam, et Marcellae (non Marcellino, ut olim lectum est perperam) nuncupavit. Ab his autem exorditus est: Et vestris et multorum litteris didici, objici mihi in schola Tyranni (lingua canum meorum ex inimicis ab ipso) cur Περὶ Αρχῶν libros in latinum verterim. Fuisse Ruffino praenomen Tyrannio, nos etiam animadvertimus secundis curis post Fontaninum, cum pridem ab loci nomine derivandum vocabulum videretur. Tyrannum itaque illum, sive ejus scholam Tyrannicam Noster nomine in suggillationem detorto, vocat: sive illud Actuum cap. XIX. V. 9. disputans in schola Tyranni, alludit. Porro ad singulas aemuli criminationes priore libro respondet, quo et multa de Origeniana Pamphili Apologia, quam huic Martyri abjudicat, deque Didymo, Eusebio Caesariensi, aliisque Scriptoribus Origeni addictis intermiscet, et quo ipse animo et cautione adhibita, illos tractaverit, monstrat. Altero Ruffini Apologiam ad Anastasium Papam speciatim refutat, in qua sibi calumnia strui videbatur. Et particulis quidem ejus identidem recitatis de verbo ad verbum (ex quo colligas hanc ob oculos integram habuisse) manum, perinde atque cum hoste suo conserit: et cum sententias de sublesta fide aut falsitate accusaverit, verba ipsa persequitur, et sermonis barbariem 0143 risu et probris exagitat. In fine cum pro sua Scripturarum ex Hebraeo translatione perorasset, exspectare se ait tria amici volumina, et ad congeriem criminum ejus tota esse mente suspensum: nisi quod, subdit, levius est professum inimicum cavere, quam hostem latentem sub amici nomine sustinere. Constabit porro ex his quae dicenda mox sunt, quanti istud operis S. Doctori steterit: ita enim propere videtur ab eo adornatum, ut fortasse una atque altera elucubratione absolutum sit, certe quidem Romam hoc ipso vertente Martio mense transmissum.

III. Dicamus nunc obiter quod recepimus de Pauliniano. Causam, cur eum Stridonem ante duos annos et quod excurrit, sive 399 fere medio, Hieronymus miserit, his aperit ad Pammachium verbis Epitola LXVI. sub finem: Nos in ista provincia aedificato Monasterio et Diversorio propter exstructo, ne forte et modo Joseph cum Maria in Bethleem veniens, non inveniat hospitium, tantis de toto orbe confluentibus turbis obruimur Monachorum, ut nec coeptum opus deserere, nec supra vires ferre valeamus. Unde quia pene nobis illud de Evangelio contigit, ut futurae turris non ante suppularemus expensas, compulsi sumus fratrem Paulinianum ad Patriam mittere, ut semirutas villulas, quae Barbarorum effugerunt manus, et parentum communium census venderet, ne coeptum Sanctorum ministerium deserentes, risum maledicis et aemulis praebeamus. Hanc nos Epistolam ante fere biennium aliis olim usi argumentis scriptam diximus, quam huc tamen differri oportere, ad saltem 399 anni medium, nunc intelligimus ex his de Pauliniano (cujus profectionem ex Oriente huic nosmet anno adsignavimus) ac porro, ut differatur, auctores sumus. Discimus ex his autem, quod rei caput est, exemplum Hieronymianae pietatis longe insignissimum, atque inter Vitae ejus laudes memoria praecipua dignum. Cum enim recipiendis innumeris prope Monachorum catervis Monasterium jam exstruxisset, conlatis Paulae sumptibus ac studiis: hospites etiam de toto illuc orbe, tam loci religione, quam sui nominis celebritate, confluentes cordi habuit, nec deesse officiis erga illos potuit. Cumque nihil sibi aliud suppeteret, ad Xenodochium aedificandum, quam parentum census ac villulae, ne his quidem pepercit gentis suae patrimoniis, quin distraheret in aedificii ejus sumptus, et ut quibusque venientibus ad se, aut transeuntibus, large in his quae ad vitae usus necessaria sunt, commodaret. Et mirum hoc magis, tantam ab eo potuisse rebus ejusmodi curam adhiberi, quem vitae ratio, tum maxime altercationibus haereticorum sollicitae, longeque dissimiles labores, ac studia distinebant. Nam et ante aliquot annos ad Lucinium scribens (Epist. LXXI) , quod prae frequentia et peregrinorum turbis relegere quae scripserat, non potuerit, causatur. Hoc autem potissimum tempore, quo pretia villarum attulit Paulinianus frater, simul huic operi, simul litteris totus incumbebat. Id ipse etiam satis manifesto innuit, cum paulo post tertium scribens adversus Ruffinum librum, Nobis, ait, in Monasterio hospitalitas cordi 0144 est, omnesque ad nos venientes laeta humanitatis fronte suscipimus: veremur enim, ne Maria cum Joseph locum non inveniat in diversorio; ne nobis Jesus dicat exclusus, Hospes eram, et non suscepistis me. Historiam persequamur.

IV. Vixdum Apologeticos eos libros Sanctus Pater absolverat, quum eorum exemplar per negotiatorem nescio quem ex Oriente Aquileiam ad Ruffinum tansmissum est. Incertum, dederitne ipse Hieronymus deferendum, an alius quispiam, ut ferme usuvenit, concertationis acuendae magis magisque animo. Ille autem negotiator, caetera ignotus homo, chartis illis Presbytero Aquileiensi redditis, cum se illuc unde venerat, propere trajecturum, rebus ita suis ferentibus, affirmaret, biduum tantummodo ad respondendum concessit. Ante biduum (inquit ille apud Hieronymum Apologia III.) mihi quam proficisceretur harum bajulus, in manus venerunt, quae in me declamasti. Quod repetit ipse quidem S. etiam Pater libro laudato, Ante biduum inquiens, quam ad nos Epistolam scriberes, libellos meos in manus tuas venisse testaris, et idcirco non habuisse spatium ex otio respondendi. Alioqui si meditatus in nos paratusque dixisses, fulmina jacere, non crimina videreris. Minime autem adhibuit fidem: quin neque ab eo scripta sua legi biduo potuisse, contendit. Sed haec alibi. Ruffinus angustiis sive bidui, sive dierum paulo plurium pressus, cum reponere adversario per singulas criminationes non posset, suos ipsos libros, quos Noster refutaverat nondum acceptos (illa videlicet summa usus, de qua paulo ante diximus) ad eum perferendos eidem negotiatori illuc redeunti dedit, adjuncta Epistola, ut mox videbimus, conviciorum omne genus et minarum referta. Itaque Noli, inquit, multo auro redimere notarium meum, sicuti amici tui (Eusebius Cremonensis) de meis Periarchon schedulis, nondum ad purum digestis fecerunt, ut facilius falsare possent, quod aut nullus haberet, aut admodum pauci. Gratis a me missum suscipe codicem, quem censu magno cuperes comparatum. De iisdem et Noster loquitur Epistola CII. ad Augustinum, Misit mihi temeritate solita sua maledicta Calpurnius cognomento Lanarius, quae ad Africam quoque studio ejus didici pervenisse, etc. Satis quippe sibi vindiciarum Presbyter Aquileiensis in his positum libris existimabat, ut eos quaquaversum mitteret, et nihil sibi ab aemulis metuendum putaret.

V. Sed ipsam quam adtexuit Epistolam, et proprie Hieronymianis dudum acceptis Libris opposuit, operae pretium est nosse. Quamquam enim jamdiu olim intercidit, ut neque Gennadius eam in Catalogo suo recenseat, satis ex his tamen, quae passim ex ea Sanctus Pater recitat, innotescit. Initio increpat eum Ruffinus et commonet, ne offensioni esse Christianis concertatione hac sua pergat, ne rixando invicem, mortem aliis animae inferant. Ad me, inquit Noster, Epistolam scribis, ut me commoneas, et emendatum velis, ne caeteris scandalum faciat, et aliis furentibus, jugulentur alii. Sensim vero stimulis itarum agitatus. 0145 ut deterreat eum metu a scribendo, vitam interminatur: petitque facti poenas conviciis et turpibus probris, quae gravissima in S. Doctorem jacit. Specimen ex his cape, singula enim commemorare nos pudet. Postquam illum ironice, Philosophum, Rhetorem, Grammaticum, Dialecticum, Hebraeum, Graecum, Latinum, trilinguem dixisset, Tu, subdit, qui tot disciplinarum oculis vigilas, quomodo venia donandus es, si erraveris, et non perpetuo pudoris silentio contegendus? Item, Imitari te volui, sed refestinante eo qui ad te remeabat, malui paucis ad te, quam ad alios pro tuis maledictis latius scribere. Superflua mihi reprehensio fuit in paucis, quae professa tibi habetur in omnibus. Et paulo post, En tibi dico: quaeso quis tibi permiserit, ut in commentariis tuis quaedam de Origene, quaedam de Apollinario, quaedam de te ipso scriberes, et non de Origene totum, aut ex te, aut ex alio. Denique, Habesne ultra aliquid, quo nervos tuae loquacitatis intendas? Et indignaris, si putide te loqui arguam, quum Comoediarum turpitudines, et scortorum amatorumque ludicra Ecclesiasticus scriptor assumas. Minas quod spectat, non ipsa eas quidem Ruffini verba, sed Hieronymi identidem exprobrantis testantur. In ultima, inquit, parte Epistolae denuntiata morte me deterres, ne audeam respondere. Et mortem minaris . . . minaris interitum, nisi tacuero. Denique, Terres me gladiis tuis, et accusationem non jam Ecclesiasticam, sed tribunalium comminaris . . . si aliter creditis, quid vultis occidere? An qui a vobis dissenserit, occidendus est? et similia his alia pleraque, quae commemorare longum est.

VI. Tum vero Hieronymus, quem tantum aberat, ut minitantis aemuli verba deterrent, quin potius animos ad Christianam proferendam doctrinam adderent, vixdum accepta Ruffiniana Epistola, stilum in eam, si unquam alios animose acuit, et proprium Librum, qui tertius Apologiae suae inscribitur, cudit. Praecipuas quas et prioribus quidem Libris abs se criminationes repulerat, hoc iterum diluit, et in adversarium ita retorquet, ut nullum ei reliquum perfugium faciat. Epistolam vero illam proprie sibi refutandam sumit, ejusque particulis sensim atque ex ordine recitatis, responsionem suam verissimam quidem, sed et acri perfusam aceto subnectit. Illud quod Ruffinus causabatur (unum enim quod maxime propositam historiam spectat, delibare liceat) de bidui angustiis sibi ad respondendum concessis, ita excipit, Quo, ait, tibi credet homini veracissimo, ut negotiator Orientalium mercium, qui et hinc deportata vendere necesse habebat, et ibi emere quae huc rursus adveheret, biduum tantum Aquileiae fuerit, ut raptim et extempore contra nos dictare Epistolam cogereris? Libri enim tui, quos limasti per triennium, disertiores sunt? Et paucis interjectis: Tam apertum temporis mendacium est, ut non dicam respondere, sed legere biduo mea scripta non potueris. Ex quo apparet te illam Epistolam, aut pluribus diebus scripsisse, aut si tumultuaria dictatio est, nimium te esse negligentem, qui quum extemporalis talis sis, meditatus deterior fueris. Hujus cum ingenii, tum eloquentiae reliquus omnis contexus est 0146 Libri, haud sane brevioris quam praecedentes duo nec minus expoliti.

Quod propere tamen adornatus ab eo fuerit, et facile una aut altera elucubratione, quod in more positum illi erat, series ipsa rerum persuadet. Enimvero priores ejus duo Libri ante hujusmet anni Aprilem mensem; nisi rationibus ab eorum conditu subducendis fallimur, ad Ruffinum deferri potuisse, minime videntur; imo vero par credere est, eodem illo mense fere medio demum adlatos. Hic vero statim post biduum, sive, quod Noster contendit, et propius accedit ad veri speciem, post plures dies, fulmineam Epistolam illam intorserit. Certe ut haec Hieronymo redderetur, uno adhuc ferme intermedio mense opus fuit, tanto interjacente Aquileia ad Bethleem maris spatio. Devenimus jam itaque ad Maii fere exitum, quo certo temporis termino serius differre S. Patris responsum non licet. Etenim Anastasium putabat ille adhuc in vivis agere, quod nuntium de recenti ejus obitu nondum accepisset. Esto, inquit, num. 21. praeteriti anni ego Epistolam finxerim: recentia ad Orientem scripta (Epistola scilicet Anastasii ad Joannem de Ruffino) quis misit? in quibus Papa Anastasius tantis te ornat floribus, ut cum ea legeris, magis te velle defendere incipias, quam nos accusare. Et, Siricii jam in Domino dormientis profers Epistolam, viventis Anastasii dicta contemnis? Fato autem functus est Anastasius, non superioris anni Decembri mense (ut Pagius, Papebrochius, Constantius et nos quoque olim existimabamus aliis ducti argumentis), sed hocmet anno, V. Kalendas Maias, quo memoria ejus die in plerisque tabulis Ecclesiasticis consignatur. Baronius quoque ita olim rationes suas iniit, quas deinde pluribus Tillemontius confirmavit, atque haec demum Hieronymianarum scriptionum series evincit. Porro ejus obitus Hieronymum latuisse unius fere mensis spatio, idque ut multum, potuit: diutius certe ut latuerit nemo sibi in animum inducat. Ut serius igitur hoc ipso exeunte mense Maio adversus Ruffinum librum S. Pater elucubrarit: acceperit vero ante dies admodum paucos adversarii Epistolam, quam refutatum ibat.

VII. Fuerat vero eadem illa, ut videtur, occasione, certe antequam scriberet, rogatus ab Aquileiensi Antistite Sancto Chromatio, apud quem Ruffinus morabatur, ut concertationi huic tantae, quae coeperat jam Christianorum animis offendiculo esse, finem imponeret. Cui quidem summo viro, et sibi cum primis vetere amicitia juncto, laudibus autem pietatis atque eruditionis ornatissimo, morem gerere voluisset, idque se animo habuisse, jurejurando testatus est. Sed ubi sensit, deterreri se minis a respondendo, ut crimen fateri videretur, quod abs se repellere destitisset, committere omnino non potuit, ut famae periclitaretur, seque invitum cogi ad scribendum, doluit. Testem, inquit sub hujusmet Libri initium, invoco Jesum conscientiae meae, qui et has litteras, et tuam Epistolam judicaturus est, me ad Commonitionem Sancti Papae Chromatii voluisse reticere, et finem 0147 facere simultatum, et vincere in bono malum. Sed quia minaris interitum, nisi tacuero, respondere compellor, ne videar tacendo crimen agnoscere et lenitatem meam malae conscientiae crimen interpreteris. Praeterquam quod multa nimium et gravia erant, quae contra se in vulgus maledicta et Romae, in Italia, et per Dalmatiae insulas Ruffiniani tabellarii, quos Noster Cereales et Anabasios vocat, disseminabant, ut volantia toto orbe jacula falsitatis, clypeo veritatis excipere, non aequum modo, sed et necessum illi esset.

VIII. Ex horum fuit numero commentitia quaedam Epistola sub Sancti Doctoris nomine prolata in vulgus, in qua poenitere se admodum testaretur, quod fucum sibi fieri passus in adolescentia ab Hebraeis, eorum volumina, quae nihil veri continerent, Latine refuderit. Eusebius Cremonensis eam se reperisse primum significaverat apud Afros Episcopos, qui propter Ecclesiasticas causas ad Comitatum venerant. Facile hi fuerint, quos legatos misit Carthaginense Concilium Idibus Septembris superioris proxime anni habitum, ad Imperatorem, ut ab eo peterent in Ecclesia manumittendi facultatem, quam et concessam fuisse, ex Augustino discimus. Fontaninus tamen Comitatum appellari Aulam Pontificiam sentit, et Legatos dici autumat ad Anastasium, de nomine Venerium Mediolanensem, et Honorium Augustum, qui Epistolam illam secum ex Africa attulerint. Utut habuerit se res, hoc audiens obstupuit S. Pater: multo autem magis demiratus est, quum idipsum multorum ex Urbe fratrum scripta docuerunt, sciscitantium an ita se haberet, et a quo ipsa Epistola disseminata esset in vulgus, lacrymabiliter indicantium. Neque vero difficile ei fuit, ex stilo et forma eloquii, quam sibi fuisset falso afficta, demonstrare, deque ejus Auctore doli Ruffino conjecturam facere. Calumnia tamen scriptionis sublata, nomini falsarii pepercit. Sed illo, ut se culpari intellexit, etiam atque etiam obtestante, nihil abs se tale unquam perpetratum, hanc ipsam videtur S. Pater excusationem ei culpae vertere, qui perperam putarit sibi dictum, quod nominatim nemini fuerat imputatum. Nec ideo eum tamen ab hujus conscientia criminis liberavit. Quo, inquit hoc III. Libro, non erumpat semel effrenata audacia? Aliorum crimen sibi objecit, ut nos finxisse videamur. Quod absque nomine dictum est, in se dictum refert: et purgans externa peccata, tantum de sua securus est innocentia. Jurat enim se Epistolam non scripsisse ad Afros sub nomine meo, in qua confitear inductum me a Judaeis mendacia transtulisse: et mittit libros eadem omnia continentes, quae nescisse se jurat. Et miror quomodo prudentia ejus cum alterius nequitia convenerit, ut quod alius in Africa mentitus est, hic concorditer verum diceret, stilique ejus elegantiam nescio quis imperitus posset imitari. Sin itaque eam ipse Epistolam Ruffinus commentus est, sed ex ejus schola aliquis, ipso haud tamen inscio; non injuria tamen abs Hieronymo alterutra ex parte reus agitur.

IX. Hac certe de causa videtur S. Pater, ut suus hic Liber quantocius in Africam deferretur, sategisse: 0148 nimirum ut apud eos maxime calumniam tolleret, apud quos conflata potissimum dicebatur. Scripsit itaque hoc ipso anno ad Augustinum Epist. CII. eique hujusmet libelli sui exemplar adtexuit. Et, Misit, ait, mihi temeritate solita sua maledicta Calpurnius cognomento Lanarius, quae ad Africam quoque studio ejus didici pervenisse: atque breviter ex parte respondi, et libelli ejus vobis misi exemplaria, latius opus (priores nempe duos Apologiae suae libros) quum opportunum fuerit, primo missurus tempore: in quo illud cavi, ne existimationem laederem Christianam, sed tantum ut delirantis imperitique mendacium ac vecordiam confutarem. Sed et aliae sunt ad Augustinum, atque hujus ad Hieronymum Epistolae hocmet anno scriptae, quas tamen subsequenti proxime Capitulo, ad cujus proprie contextum pertinent, recensebimus. Porro autem alia est, quae argumento ex ejus contentionis historia ducto, per id temporis, sive isto aut subsequenti proxime anno scripta Epistola videatur, aut certe cum chronicis certioribus notis careat, referri huc non incongrue, serie rerum consentiente, possit. Eximia ea est inter omnes divinae Scripturae exegeticas ad Sunniam et Fretellam, viros e Getarum, ut volunt, genere sacrae eruditionis percupidos, qua ad singulas sibi propositas ex Psalmis quaestiones respondens Hieronymus docet, quaenam sit inter variantes lectiones Graecas atque Latinas caeteris praeferenda, quaeque propius ad Hebraicum fontem accedat. Animadvertimus in chronologicis ad eam Notis, minime eam videri ante Apologeticos contra Ruffinum libros elucubratam, siquidem objicienti aemulo, quod Septuaginta Interpretes contemptui haberet, inque eorum suggillationem novam ex Hebraeo translationem adornasset, hanc utique S. Pater elucubrationem suam opposuisset, in qua bene Interpretes illi continuo audiunt, potiusquam, hoc luculentissimo pro se testimonio praetermisso, exempla sui erga illos studii hinc inde ex aliis suis operibus emendicaret. Addidimus, nec multo post videri differendam: siquidem ejus quaedam mentio haberetur in subsequente ad Laetam, ubi dicuntur Hunni Psalterium discere; quae quidem Epistola huicmet anno, aut initio subsequentis 403 affigenda videbatur. Sed ea nunc praetermissa conjectura, alia ex parte arguimus, fuisse recens a profligato Ruffino scriptam. Ex eo scilicet ubi ad Psalmum 88, illum ironice appellat, disertissimum istius temporis interpretem, qui Graecum ἐξουδὲνωσας verterit annihilasti, vel annullasti, vel nullificasti, et si qua alia possunt inveniri apud imperitos portenta verborum. Atque haec tamen omnia, quantum assequi conjectura licet, argumenta proponimus, non pro certis urgemus.

Verum Epistolam ad Laetam quod spectat, utique eam nunc malim ad praecedentem 401 revocare, quam in sequentem 403 vixdum licet inchoatum differre: tametsi huic illam in Epistolarum recensione affixerim. Nupserat Laeta Toxotio, S. Paulae filio, ex quo et filiam, quae de aviae nomine Paula nuncupata est junior, susceperat. Hanc S. Pater, quibus 0149 institutis jam inde ab ipsis incunabulis ad Christianam pietatem informari oporteat, docet: cumque avus ejus Albinus adhuc in Ethnicismo perstaret, inter alia quae magnifice extollit, rei Christianae decora atque incrementa, illud memorat, ex quo epocha scriptionis satis innotescit. Marnas, ait, Gazae luget inclusus, et eversionem templi jugiter pertimescit. Scilicet ex S. Porphyrii ejusdem urbis Episcopi Vita compertum est, fuisse anno 398 missum Diaconum ad Imperatorem Arcadium, qui Templi ejus profanos cultus curaret prohibendos. Tum lata Lex est hoc eodem anno in eam rem, ejusque auctoritate haud multo post ipsae Templi fores obseratae, et Marnas inclusus. Triennio post nova Porphyrii legatione impetratum, ut penitus deleretur, reque ipsa Templum absumptum incendio est. Cum ait itaque S. Pater, Marnam eversionem sui jugiter pertimescere, jam illa Idolio clades imminebat: quae magis utique anni 401, ad finem ut libet properantis, quam proxime insequentis est nota. Idem quoque tempus non obscure indicat, quibus subsequitur verbis, Getarum rutilus et flavus exercitus Ecclesiarum circumfert tentoria, et ideo forsitan contra nos aequa pugnant acie, quia pari religione confidunt. Nimirum ab anno 400 irruperunt in Italiam Gothi, aliasque deinceps provincias pervasere, strenue contra Romanum exercitum, nec sane improspere dimicantes, ut eorum temporum historiae produnt.