Pars Tertia.— In qua in nova hac editione quid praestitum sit, explicatur.

34. Operum partitio.—Jam itaque quid a nobis praestitum sit in hac adornanda editione aliquando dicamus. Primum oeconomia et partitio, qua hieronymiana universa opera a nobis digesta sunt, breviter est exponenda, totaque nostrae editionis reddenda est ratio. Quidquid hieronymianarum scriptionum corradere potuimus in decem a nobis ita distributum est tomos, ut argumentorum ac rerum quas tractans ratio potissimum haberetur, atque unus ad alterum lectorem quodammodo alliceret. Prior tomus continet epistolas, alter tractatus, sive libellos, quibus peculiare argumentum, et certa materies, quaecumque tandam XXXIX illa sit, sed praecipue contra haereticos subjecta est. Tertius in sacram Scripturam primum duos quasi apparatus, tum ipsos commentarios ad Canticum usque Canticorum exhibet. Prophetas explanant sequentes duo. Sextus novi Testamenti nobilissimas partes. Septimum explet Eusebiani chronici latina interpretatio, ac supplementum. Octavum et nonum hebraica veritas, sive hebraei canonis scripturarum latina itidem translatio, tum quae e Graecis veteris Testamenti convertit, et novi graecae reddidit fidei. Denique ultimo damus quae hieronymiano quidem se titulo venditant, sed alterius sunt, sive certi auctoris, sive incerti, quae in S. Patris familiam tanquam vernilem sobolem admisimus; ne si penitus repulissemus, sine tecto vagari, atque interire necesse esset. Praefatio sua tomo unicuique praefigetur, rerum omnium, quae ad illud volumen pertinent, causas rationesque exponens, et maxime eorum haud sane paucorum operum, quorum accessione unumquodque ditatum est: e quibus, si antea inedita, autographis excerpta sint, indicantes, si aliunde adscita, quibus de causis, quove ordine; nam et ratio temporum explicabitur, multaque alia edisserentur, ut librorum indolens in limine statim eluceat.

35. Bibliothecae et Mss. quibus utimur et quomodo.—His ita commode satis, ut videbatur, dispositis, ad textum ipsum emaculandum me contuli, et quoad ejus fieri potuit totum in id animum intendi. Primum loculos bibliothecarum scrutari studium fuit, et quidquid manuscriptorum erat ad rem nostram, sedulo conferre ac describere. Neque adeo laborem hunc, quod passim usuvenit, alienae fidei, sive diligentiae commendavi, quod illos haud multum curiose atque utiliter hoc opere defungi compererim, qui vel in antiquis codicibus perlegendis, vel in ejus quem conferunt auctoris lectione diu antea non fuerint exercitati. Ut ut igitur est labor iste ingratissimus, maximam certe partem meis ego oculis, meaque diligentia exantlavi: neque operis proxilitate, aut quod fere subrepit taedio, animum despondi, quem variantium copia lectionum emendationumque certissimarum subinde recreabat. Celebriores quas lustravi bibliothecae sunt in primis Romae Vaticana, immensa optimorum codicum supellectile, aliarumque bibliothecarum, Urbinatis, Palatinae, ac Reginae Svecorum accessione, supra quam dici possit, ditissima. Tum alia ibidem Cisterciensium monachorum, olim Nonantulana, nunc sanctae Crucis in Jerusalem, cujus venerandae antiquitatis exemplaria satis multa habui. Exinde Mediolanensis, vulgo Ambrosiana aeque instructissima, praecipue vero huc translatis S. Columbani de Bobio vetustissimis atque optimae fere prae caeteris notae exemplaribus. Denique Veronensis haec nostra, sive amplissimi canicorum capituli, quae si reliquis librorum numero longe est inferior, antiquitate ac praestantia fere antecellit. His addi possunt Parmensis, ex qua praesertim elegantem atque emendatum chronici Eusebio-Hieronymiani codicem ad nutum habui, et Vercellensis instructior multo: tum passim aliae, quas privatas dixerim, neque enim singulos codices instructo catalogo recensere, deque eorum aetate disserere per otium licet, maxime cum suo quemque nomine in notis, ubi ad fidem faciendam oportebat, compellarim. Vim porro ingentem Mss. cum in hisce bibliothecis offenderim, alia, qua fieri vulgo amat, ratione, eorum mihi duxi utendum auctoritate. Nempe antequam a capite, ut aiunt, ad calcem perlegerem, ipsorum fidei periculum feci: cum enim multos sit reperire, qui ex uno eodemque exemplari descripti non immerito videantur, quod iisdem plane criticorum ausis, iisdemque erroribus amanuensium consentirent, non plus uno codice valere illos arbitratus, alios subinde, quos e diverso fonte fluxisse judicarem, in consilium adscivi, qui cum in aliqua minime levis momenti lectione concordarent, tum demum vincerent auctoritate, et cum pugna ac variatio esset, suis quoque dissidiis aut de loci sanitate suspicionem injicerent, aut medelam edocerent. Hanc secutus legem, illos tamen praetuli caeteris, qui suo fonti, hoc est Hieronymi aevo proprius accederent; neque temere quis dictum putet, si ex his quibus utor, multos septimum, omnes ferme decimum saeculum velim antevertere.

36. Qua ratione emendatus textus.—In refigendo ex his ἀντιγράφοις textu, hanc insuper rationem tenui, ut nisi errore ex veterum librariorum inscitia, aut criticorum audacia manifesto se prodente, quidquam immutare auderem; neque tantum probatissimis licet membranis tribui, ut ex iis solis receptam scripturam exturbarem, sed orationis contextum, et penitiorem sensum, usum quoque Hieronymi in scribendo, atque ingenium expendi atque exegi. Quae se his dotibus, et rectae rationis argumento, cum veterum librorum suffragio probarentur, lectiones novas in textum intuli, ac sunt equidem satis multae, quae prudentum antea editorum solertiam fugerant, multaeque aliae vulgo receptae, quas deserui, de quibus perinde ac si in Mss. omnibus invenirentur, ne dubitatum est quidem. Conjecturas quae multae domi nascebantur, saepius in limine supressi, ne mediocriter constituta sollicitarem; sicubi tamen corruptum locum aliquem sensus ipse indicaret, eumque tacentibus Mss. possem ex ingenio restituere, quando erroris causas in notis evidentissime demonstrarem, cur diutius paterer eruditis molestiam, lapsum objici ineruditis? Id tamen raro admodum et caute praestiti, et cum veterum codicum scriptura ipsa vitiosa non tam indicio esset, quam argumento: ut prudentes viros fore non dubitem, qui magis timiditatem, quam temeritatem culpandi materiem inveniat. Nam religiosa quadam diligentia maluimus quandoque liquidam etiam veritatem legentis judicio proponi, quam de auctoris sensu periclitari.

37. Variantes lectiones.—Variantes lectiones subnecto, in quibus excerpendis digerendisque, modum hunc ferme habui. In primis quae mera sunt scribarum ludibria, vimque ingentem otiosarum diversitatum, quas sive recuses, sive impressarum loco ponas, nihil plane detrimenti oratio accipiat, nec nisi volumini molem addere possint, exsulare penitus XLI jussi, et si quas ejusmodi exhibeo, tum denique est, cum earum aliquis esse potest usus, sive ut germanae falsarum comparatione probentur magis, sive ut e vitiosis sani aliquid elicere criticorum filii queant: qui si recisas promiscue omnes fecissem, dolerent fortassis merito, repudiatum a me, quod sua ipsi opinione praetulissent. Reliquas apposui continenter, atque in hanc sane malui peccare partem, ut aliquas admitterem, quae nihil intus haberent boni, quam cum periculo utilem resecarem. Quae denique levioris momenti videbantur, maximam partem e veterum editionum libris excerptas, non ad imum marginem distuli, sed e regione asterisco praenotavi, ut voces ad quas referrentur uno intuitu cognoscere in promptu sit, nec aliorsum digredi levi de causa legentem pigeat. Earum omnium utilitatem eruditi homines probe norunt, neque in hac mihi laborandum parte esse censeo, ut fastidiosam quorumdam, qui illas fere despiciunt, rusticitatem expugnem, cum plerosque alios esse sciam, qui ex variantium lectionum capite de editionis praestantia judicant.

38. Observationes, et notae.—Unum quod reliquum erat, S. Doctoris textum nostris observationibus illustrare, ubi res ferret, continentibus notis sum persecutus. Atque in primis cum veteri lectione expuncta, male affecto loco novam e Mss. substitui, aut pridem eliminatam reduxi, emendationis causas subnecto, et quibus adductus fuerim argumentis demonstro. In aliis haud quidem corruptis, sed intellectu difficilioribus locis, plusculum operae, et verborum impendo, si ad eorum minuendam obscuritatem nonnihil meo studio possit accedere. Nativum auctoris sensum, quicumque ille sit, exponere primum juvit, semperque illud ob oculos habui sapientissimum ipsius Hieronymi ἀξίωμα epistola XLVIII, ad Pammachium num. 17. Commentatoris officium est, non quid ipse velit, sed quid sentiat ille quem interpretatur, exponere. Alioqui si contraria dixerit, non tam interpres erit, quam adversarius. Leviores, et quae si e lectorum vulgo aliquem moveant, difficultates, ex aliis libris, maxime lexicographis explicari queant, sintque ab aliis ex instituto et copiose explicatae, aut omnino non attigi, aut quibus e fontibus peti debeant subindicavi. Ex his vero locis, qui aut perperam accepti sunt, aut invidiose traducti, si quando absque sanctissimi doctoris injuria fit, cum aliqua veritatis specie, nullius ferme praeterii culpam aut suspicionem purgare. Denique cum illo scribendi genere, quod Graeci παρῳδικόν vocant, Hieronymus maxime sit delectatus, quae ex aliis scriptoribus, praecipue Graecis accepit, aut accepisse visus est, plerumque indico, laudatis nonnunquam solis patrum nominibus, cum haud pluris interesse videbatur, integris quandoque adductis locis, cum fere ad verbum translata sunt, ac potuit scriptoris utriusque juvari sensus. Interdum illa etiam adnotata sunt, quae alii ex auctore nostro sequioris aevi patres exscripserunt, sed haec parce admodum, atque illis tantummodo in locis praestiti, quibus aut lucem, aut fidem laudata sententia foeneratur; si enim omnia persequi voluissem, cum ingenti labore vix fecissem operae pretium. Eadem de causa, ut nimirum operi ac tempori parcerem, fere exsulare penitus jussi eorum testimonia, quibus vulgo solent scriptoris alicujus antiqui editores, librorum margines onerare, cum non absimiles sententias ex aliis congerunt, et textus παραλλήλους vocant. In summa nullam ultro profiteor a me obtinendae brevitatis rationem fuisse praetermissam, sicque calamo temperavi, ut juxta doctissimi editoris nuperi sententiam, neque omnia scire lectorem meum, neque rursum nescire omnia existimarem.

39. Aliorum ac praecipue Benedictinorum notae ad calcem tomi.—Atque ita quidem de his quas ego adjeci notis. Fuerat vero jamdudum animus omnium ante me editorum ad cujusque tomi calcem notas, atque animadversiones adponere. Sed ab eo consilio revocatus sum tum mei ipsius, tum prudentum virorum judicio, qui inani opere, et meliorum horarum dispendio futurum id fore arbitrati sunt. Saepius enim veteres editores in locis omnium sermone contritis latissime exspatiantur: crebro etiam quae a prioribus dicta sunt, non nisi paulo immutatis verbis, alius alium secuti replicant; demum falsis lectionibus innituntur, in quibus explicandis frustra desudant. Neque vero inficior, his quaedam immisceri interdum, quae ad lectoris eruditionem conferre possint, ea tamen perquam exigua sunt et non imminuta eorum laude, copiosius multo in hac litterarum luce pertractari a nobis poterant, suntque agitata. Henrici Gravii notae sunt illae quidem eruditiores, sed quoniam illud praecipuum ac ferme unicum instituti sui operis esse voluit Hieronymum componere, sive sententias sententiis conferre, nec nisi epistolis, tractatibusque hanc impendit operam, earum utilitati diligenti indice fatis consulitur, idque satius est. Pauciores tamen illas, quae textum expediunt, quemadmodum et Frontonis Ducaei octo aut decem selectissimas, ut ne quid deesse videatur, annecto. Sed non ita benedictini editoris commentationes accipiendae erant, quae licet absque hujus nostrae editionis dispendio omitti penitus potuissent, ad aliquorum tamen declinandam invidiam, qui ejus laboris sive commodis, sive incommodis se quererentur fraudatos, integras ad cujusque tomi calcem apposui

40. Laus vitorum nominatorum.—Multa praeterea ad elegantiam operis, multa ad legentis utilitatem elaboravi, quae studiosi homines ut aequo animo excipiant, rogo. Hanc gratiam sin minus ab uno aliquo obtineam, scio hieronymianam sententiam epist. LXVI, ad Pammachium, Quod vulgi standum est judicio, et ille in turba metuendus, quem cum videris solum, despicias. Nunc mearum est partium, praestantissimos viros, qui Mss. codicum subsidia mihi contulerunt, cum grati animi recordatione laudare. Eorum vero nomina instructo catalogo heic non recito, ne, cum multi sint e plurimis Italiae urbibus, quemquam illaudatum forte praeteream; sed omnibus singulisque gratiam habeo, iisque debere plurimum volo lectores benevolos, cum bibliothecas, quibus illi praesunt, laudatas legerint. Sed illustrissimum XLIII virum, Marchionem Scipionem Maffejum, singulare patriae nostrae ornamentum, sine ingrati animi culpa non taceam. Nempe totum ille laborem hunc meum et promovit primum praesentibus auxiliis, et licet longe absens, et desiderium sui diu in Galliis proferens continenti favore prosequitur, novus Hieronymi έργοδιὼκτης.

 

 

XLIII