Caput II. I. Probe educatus domi una cum Bonoso, Romam ad literas ediscendas mittitur. II. Grammaticorum, Rhetorum, et Philosophorum scholas frequentat. III. In vitia quaedam pueritiae labitur.

I. Nihil dubium est, cum se ipse, ut superius observavimus, Catholico lacte nutritum ab ipsis incunabulis dicat, quin fuerit infantulus adhuc sancta institutione et praeceptis informatus, parentum opera, qui animum rudem primis imbuerint Christianae pietatis ac fidei elementis. Collactaneus ejus, et vitae comes Bonosus quidam fuit, e generosa locupletique stirpe progenitus, quem impense laudat, nec semel, praecipue vero Epist. III. ubi, Iidem, ait, nos nutricum sinus, iidem amplexus foverint bajulorum. Studia litterarum quod attinet, primam illam literatturam, quae Grammaticae velut infantia est, in patria edidicit a praeceptore, quem Orbilium ab eo, de quo Suetonius, celebri Beneventano Grammatico, acri atque plagoso, cognominat, et ad quem saevientem, se ait, de aviae sinu tractum esse captivum.

II. Grandior factus, et etiamnum tamen puer, ubi domesticis praeceptionibus roboratus publicam lucem quaerere coepit, Romam missus est, liberalibus artibus erudiendus. Annorum fuerit fere duodeviginti, nam Romae cum tunc egisse verosimillimum est, cum de subito Juliani interitu dictum illud ethnici audivit. Erat vero ille annus 363, ut superius animadvertimus, et puerum se tunc in Grammaticae ludo exercuisse testatur. Applicavit autem ibi se ad Donatum Grammaticum tunc celebratissimum, cum 0015 ipsum qui in Terentium et Virgilium Commentarios reliquit: in cujus schola tantam sibi Latini sermonis peritiam atque elegantiam comparavit, ut facile omnes eorum temporum Scriptores hac laude superarit. Meminit ejus S. Pater in Commentariis in Ecclesiastem, aliisque pluribus locis, quorum unum laudasse satis erit in Libro II. contra Ruffinum. Puto quod puer legeris Aspri in Virgilium et Sallustium Commentarios . . . Velcotii in Orationes Ciceronis, Victorini in Dialogos ejus, et in Terentii Comaedias praeceptoris mei Donati, aeque in Virgilium, et aliorum in alios. Sunt qui et Victorini, eximii per idem tempus eloquentiae magistri, auditorem fuisse eum dicant. Sed quando id nunquam ab ipso proditum est, qui ejus saepe, cum alibi et laudato dudum loco, tum in Catalogo Scriptorum illustrium (Cap. CI) , et in Praefatione in Epist. ad Galatas meminit, nec verbo tenus id notat; ut illis assentiamur, nulla nos argumenta adducunt. Imo vero refragatur hoc ipsum de eo silentium praesertim in Chronico, et modo laudato testimonio, quibus locis Rhetoris illius una cum Donato mentionem faciens, hunc unice, minori numero Praeceptorem suum appellat: illum nec magistrum, neque amicum vocat. Neque vero hinc putes, cum a Rhetorum exhedris abstinuisse; quin imo primas eloquentiae dedit, et puerum se in Controversiis lusisse, libro contra Pelagianos primo testatur; et cap. 2. Commentariorum ad Galatas, Aliquoties, inquit, cum adolescentulus Romae Controversias declamarem, et ad vera certamina fictis militibus exercerer, etc. Accessit etiam ad Forum, et tribunalia judicum, ut disertissimos Oratorum audiret. Denique et praedicationis diasyrticae strophis lusit, id est, Oratoriae artis, quod fere praecipuum est, novit, cum ea ad quae respondere difficile est, elevantur. Nec inter Grammaticos tantum, aut Rhetores detritus est, sed et Dialecticae operam dedit, et inter Philosophos etiam se plurimam vitae partem egisse prodit (Epist. L) . Porphyrii Isagogas legit, Alexandri Aphrodisei Commentarios vertit: vertit, inquam, id est, versavit diurna nocturnaque manu, non, ut falso hactenus creditum est, de Graeco in Latinum est interpretatus. In Epistola LX. ad Heliodorum legisse etiam se narrat, Platonis, Diogenis, Clitomachi Carneadis, et Possidonii opuscula: et passim alibi insignem sibi Philosophiae peritiam comparasse, iis quae scriptis suis intermiscet, veterum philosophorum placitis ac sententiis ostedit. Maximam quoque Antiquitatis memoriam collegit, ad quam, ut et caeteras facultates perdiscendas, optimo sane consilio, Bibliothecam sibi librorum omnigenae eruditionis refertissimam ingenti labore et sumptibus instruxit. Nullum denique doctrinae genus intactum reliquit, praeter artium sacrarum disciplinam, ad quam omnes jam tum (neque enim heic alia commemoramus, quam quae Romae puer egit) meditationes videtur suas retulisse. Nam et pietatem una adeo coluit, ut ad Ecclesiae et Religionis potissimum incrementa intelligeres, studia illa conferri. Scribit 0016 ita de se ipso in cap. XL. Ezechielis: Dum essem Romae puer, et liberalibus studiis erudirer, solebam cum caeteris ejusdem aetatis et propositi (ex his erat Pammachius, de quo saepius infra redibit sermo) diebus Dominicis sepulchra Apostolorum et Martyrum circuire, crebroque cryptas ingredi, quae in terrarum profunda defossae, ex utraque parte ingredientium per parietes haberent corpora sepultorum: et ita obscura sunt omnia, ut propemodum illud Propheticum compleatur: Descendant ad Infernum viventes, etc.

III. Cum nondum tamen Baptismo esset initiatus, jamque initia duceret adolescentiae, quae aetas juxta ejus supputandi rationes, post vigesimum annum succedit, non satis sibi cavit, lubricum adolescentiae iter, in quo et lapsum se Epistol. VII. ad Chromatium, humillime confitetur. Peccati quoque genus, quo conscientiam suam polluit, ad Heliodorum scribens Epist. XIV. notat, ubi quam amiserat, virginitatem deplorat: Et hoc ego non integris rate vel mercibus, nec quasi ignarus fluctuum praemoneo, sed quasi nuper naufragio ejectus in littus, timida navigaturis voce denuntio, In illo aestu Charybdis luxuriae salutem vorat. Ibi ore virgineo ad pudicitiae perpetranda naufragia, Scyllaeum renidens, libido blanditur, etc. Manifestius in Epistol. XLVIII. ad Pammachium, ubi primam, quae a nativitate est, virginitatem sibi adimens, alteram quae est a Baptismo, vix sibi servat: Virginitatem, inquit, in caelum fero, non quia habeam, sed quia magis mirer quod non habeo. Ingenua et verecunda confessio est, quo ipse careas, id in aliis praedicare . . . . . . . . Nullus se decipiat: neque blando adulatore se praecipitet. Prima est virginitas a prima nativitate: secunda virginitas a secunda nativitate. Sunt qui lapsus ejusmodi pluribus excusent; mihi satius interdum videtur, commissum aliquod, ceu cicatricem in Sanctis agnosci, quorum, ex vitiis ad pietatem resipiscentium, exempla efficacius nos moveant. Addam propterea videri posse, etiam post Baptismum deliquisse, ac se polluisse iterum: ut quemadmodum ad secundam virginitatem induendam Baptismi aquis, ita altero ignis baptismo ad sordes alias detergendas indigeret. Verba ejus sunt Ep. XVIII. ad Damas. num. 11. Ego quia et oculis video ad concupiscendum, et manu scandalizor et pede, et omnium membrorum parte delinquo, habeo omnia immunda: et quia semet spiritu baptizatus, rursum tunicam pollui, secundi baptismatis purgatione, id est, ignis indigeo. Verum nihil habet in his singulare, et quod a vulgata Sanctorum hominum phrasi, qui modestiae caussa sese dejiciunt, abhorreat.