Caput XI. I. Antiochena Ecclesia trium simul Episcoporum factionibus agitatur. II. Quarum unaquaeque Hieronymum ad se rapere contendit. III. Ex his Meletiani trium ab illo hypostaseon professionem expostulant. IV. Scribit ille ad Damasum semel, atque iterum ea de re. V. Prioris Epistolae tempus asseritur et vindicatur. VI. Factiosorum arrogantiae cedere compulsus S. adolescens, de eremo deserenda cogitat. VII. Scribit ad Marcum.

I. Ea mente Hieronymus sese in ea Syrtae eremo abdiderat, ut longe positus a saeculi insidiis, contractas per aetatis incogitantiam sordes imbre lacrymarum vitaeque asperitate detergeret. Verum, ut ipse de se testatur (Epist. XVII) , ita eum incessabilis inimicus post tergum sequutus est, ut majora in solitudine bella jam pateretur, totque factionibus Antiochenae Ecclesiae, sub cujus ditione erat, agitatus, satius duceret inter feras habitare, quam cum talibus Christianis. Facti historia, ut probe intelligatur, paulo est altius repetenda. Meletius Arianorum opera, sed non sine Catholicorum magna ex parte consensu, e Sebastena sede Antiochenam translatus, cum in primo quem habuit in ista Ecclesia sermone ad populum, adversus Arianorum dogma disputasset, rejectus ab haereticis est, qui Euzoium in ejus locum sibi Episcopum suffecerunt. Sed et Catholicae partis homines cum illum scirent olim cum Arianis communicasse, et Arianorum praesertim favore electum, ab ejus se communione separarunt: maxime Eustathiani, sive nobiliorum coetus Catholicorum, qui nullis post Eustathium ad Meletium usque, Arianis Antiochiae Episcopis adhaesere. Huic malo, ut mederetur, Lucifer Caralitanus, magni tunc nominis, atque auctoritatis Episcopus, novum anno 372 Antiochiae antistitem creavit Paulinum, bono utique consilio, ut schisma sustolleret, sed quod minime e sententia successit. Tunc enim praeter Arianorum factionem in duas veluti partes scissa est universa Ecclesia. Oriens ad Meletii communionem se recepit, maxime post Alexandrinam Synodum, quae repudiatis quidem Arianae haereseos auctoribus ac primipilis, alios statuit in Catholica communione suscipiendos, qui vel cum Arianis pridem communicassent, vel promoti eorum opera ad Ecclesiasticos gradus fuissent. Occidens atque Aegyptus Paulini partes secuti sunt. Sed non hac fine stetit malum. Apollinarius enim Laodicenus hanc nactus dissidii occasionem, haeresi quam jamdiu occultaverat, in apertum proferendae opportunam, anno 376 alium submisit Antiochenae Ecclesiae Episcopum, Vitalem quemdam, auditorem suum, qui tradita sibi malesana dogmata Cathedrae auctoritate sustineret.

II. Erant itaque quatuor uno tempore ejusdem Ecclesiae Episcopi, quorum praecipue tres, Meletius, 0035 Vitalis, et Paulinus Hieronymum (ut ipse ait) ad se quisque rapere festinabant, suas scilicet quisque partes et communionem eum sequi intendebant. Ipse de illorum recta fide anceps, Si quis, respondebat, Cathedrae Petri jungitur, meus est, Catholicum nempe eum haberi unice existimabat, qui cum Petri successore communicaret, atque illi petrae inniteretur, super quam Ecclesia est aedificata. Quod ut de Paulini communione satis sciret: cum reponerent tamen aliarum quoque partium asseclae, se nihil a Romano Pontifice dissentire (nam ad Damasum scribens, Meletius, ait, Vitalis, Paulinus tibi haerere se dicunt) dubius iterum agebatur. Et possem, inquiebat, credere si hoc unus assereret. Nunc aut duo mentiuntur, aut omnes. Et vero totus in hoc ferme controversiae cardo vertebatur, cum sibi omnes Damasi communionem arrogarent, quis jure meritoque de tribus id faceret. In eam rem missus est etiam a Gratiano Antiochiam Sapores magister militum, qui partes de praerogativa illa contendentes audiret, quemadmodum ex Theodoreto discimus. Intereadum S. Pater nemini ex illis adhaerebat, nullumque, ut ipse ait, primum, nisi Christum sequens, uni Damaso, id est, Cathedrae Petri animo consociabatur. Atque inde etiam Sanctum Domini, sive Eucharistiam, nisi tot interjacentium maris terraeque spatiis prohiberetur, expetere voluisset. Interim solos iis in locis certissimos Damasi collegas Aegyptios Confessores sequebatur, nequaquam passus alterutra factiosorum communione se pollui.

III. Sed Meletiani prae caeteris, illum ut in sua raperent, nisi suum inter eos nomen profiteretur, haeresis suspicione ac nota perterrebant, quotidie etiam de fide postulabant. Index ad eam rem, sive potius offendiculum erat nomen Hypostasis, quod Graeci cum ad personam significandam acciperent, tres in Trinitate hypostases dicere non verebantur. Latini autem substantiam eo vocabulo intelligentes, tres proferre in Trinitate, ore atque animo refugiebant. Et sanctus tamen Athanasius sive unam sive tres catholico aeque sensu dici posse definiverat in Alexandrina Synodo anni 372, quandoquidem qui unam adstruerent, substantiam intelligerent: qui vero tres, personas eo nomine significarent. Verum insanabile quoddam contentionis cacoethes ita mentes eruditorum quoque Praesulum pervaserat, ut quod res erat, intueri non sineret. Nodum in scirpo quaerebant, ipsumque vocabulum pro utentium conceptu in haereseos calumniam torquebant. Meletiani trium hypostaseon defensores, quia cum Arianis aliquando communione conjuncti fuerant, haereticum animum necdum penitus exuisse culpabantur: atque hi vicissim unius assertores Paulini asseclas criminabantur, perinde atque Marcello, ac Sabellio faverent. In eamdem itaque suspicionem venit Hieronymus, de qua multis in Epistola ad Marcum queritur: Haereticus, inquit, vocor, homousian praedicans Trinitatem: Sabellianae impietatis arguor, tres subsistentes veras integras perfectasque personas indefessa voce pronuntians. 0036 Et in prima ad Damasum, Trium hypostaseon ab Arianorum prole Campensibus, novellum a me homine Romano nomen exigitur . . . . . . Interrogamus quid tres hypostases arbitrentur posse intelligi: tres personas subsistentes, aiunt. Respondemus, nos ita credere: non sufficit sensus, ipsum nomen efflagitant, quia nescio quid veneni in syllabis latet . . . . . . et quia vocabula non edicimus, haeretici judicamur. Quippe sine illa trium hypostaseon explicatione, ut vocabula profiteretur, nunquam S. adolescens adduci potuit, quod in ea esset sententia, hypostasim proprie substantiam significare, tresque absolute in Deo hypostases dici, citra sacrilegium omnino non posse. Tota, inquit, saecularium litterarum schola nihil aliud hypostasim, nisi Usiam novit: et quisquam, rogo, ore sacrilego tres substantias praedicabit?

IV. Confugit ergo S. Pater tantis undequaque angustiis constrictus ad Romanam Ecclesiam, cujus antequam oraculum consuleret, sustinendum sibi esse ab omni assensu existimabat. Scripsit, inquam, ad Damasum Epistolam in nostra recensione XV. multis eum precibus obtestans, ut quidnam credendum sibi esset, et cui apud Antiochiam e tribus illis Episcopis communicandum, decerneret. Cujus Epistolae cum diu multumque responsum frustra expectasset, haeretici autem eo magis divexare illum in dies pergerent, datis iterum ad eumdem Pontificem litteris, enixius id ipsum quod antea de communione sua rogat. Et prioris quidem Epistolae si vera genuinaque lectio illa esset, ab Arianorum Praesule et et Campensibus, quam editi quidam libri, doctique viri nonnulli praeferunt, cum non alius sit ex Hieronymi sententia Praesul Arianorum, quam Meletius (hic autem anno demum 378 ab exsilio revocatus, eum potuerit ad trium hypostaseon confessionem praesentem praesens adigere) nihil jam dubium esset, quin ad eumdem illum annum, aut insequentem gesta referrentur. Sed nobis potior alia germanaque visa est, ab Arianorum prole Campensibus, quam plerique exhibent melioris notae mss. libri cum nobis, tum a Benedictino editore inspecti. Congruit quoque nominis significatio, neque enim Campenses alia de causa par credere est appellatos, quam quod in Campis sacros coetus agerent: quemadmodum cum aliis, tum ipsi Hieronymo sub finem Dialogi contra Luciferianos vocati sunt etiam Donatistae apud Romam, qui cum vetarentur in Urbe consistere, ad sacra peragenda in agris conveniebant. Eodem intellectu Meletii asseclas denotavit, et prolem quidem Arianorum dixit, quod Episcopum, quem Ariani praesertim elegerant, patrem haberent: Campenses autem, quod ab Urbis Ecclesiis exturbati, quandiu ille exsulabat, in agris se cogerent, ibique sacris operarentur. Nondum igitur Meletius fuerat per Gratiani decretum Antiochenae Cathedrae restitutus; tunc enim ille, ejusque communionis socii urbis Ecclesias post liminio receperunt, neque amplius poterant Campensium vocabulo traduci. Elucet haec eadem notatio temporis, quae Gratiani legem anni 378 nonnihil antecedat, 0037 ex eo loco, ubi se ait S. Pater, intereadum Aegyptios Confessores, Damasi collegas sequi. Hi scilicet iidem illi Confessores sunt, quos Epistol. quoque tertia ad Ruffinum laudatos diximus, Aegypti Episcopi, atque sacerdotii gradu Collegae Damasi, quos Valens Imperator in Caesaream Palaestinae exsulare jusserat. Itaque si ab istis Sanctum Domini sumebat, haud certe longe ipse aberat, atque adeo illi adhuc in exsilio agebant. Nam si per Gratiani veniam in Aegyptum jam rediissent, non eos modo Confessores Episcopos, sed universos Aegyptios Catholicos, et cumprimis Alexandrinum ipsum Episcopum Petrum se interim sequi affirmasset. Porro illi redierunt ad suos eadem illa anni 378, Gratiani lege, qua Meletius Antiochenae Ecclesiae restitutus est. Igitur in praecedentem proxime annum 377 inciderunt concertationes de hypostasi, et quae tantopere Hieronymum turbae exagitarunt. In illud propterea tempus conjicienda est prior ejus Epistola ad Damasum, neque enim eam altius evehere, praecedentia gesta, totusque Vitae Hieronymianae ordo permittit. Ne autem serius differatur, prohibet illud de Meletii adhuc in exsilio agente, ex quo hactenus argumentati sumus, indicium. Sed utique altera, sive XIII ad eumdem Damasum videtur in sequentem an. 378 protrahenda. Et certe quidem tandiu post primam scripta est, quandiu ille responsionem Romani Pontificis satis patienter et plusquam una vice praestolatus videri possit. Quin etiam videtur nobis post ipsum Gratiani decretum scripta, sive postquam Saporis Magistri militum judicio Meletiani Ecclesias recepissent, si recte verborum illorum sensum assequimur: Hic praesidiis fulta mundi Ariana rabies fremit. Neque enim aliam, quam quae sibi maxime molesta erat, partem eo nomine S. Pater denotavit: eaque de tribus quae Ecclesiam scindebant, una Meletianorum erat, quae trium hypostaseon professionem importune adeo ab ipso exigebat. Ariana autem eo sensu dictitatur, ut supra exposuimus, quod Meletius Arianorum praesertim opera Cathedram Antiochenam conscenderit.

V. Doctus vero Pater Constantius, qui in sua Epistolarum Romanorum Pontificum editione, has quoque Hieronymi duas recudit, utramque contendit serius adhuc multo, sive ad annum usque 381 differendam. Palmare argumentum (neque enim ejus consectaria persequi vacat) ex eo sumit, quod Vitalem, post Valentis denique obitum, id est, post annum 378 creatum Antiochiae Episcopum, videatur libellus Synodicus, apud Labbeum tom. 2. editus persuadere. Sed ut nolimus ejus nunc Libri auctoritatem imminui, non est tamen illa tanti, quae praeferri ullo modo possit Epistolae Petri Alexandrini, apud Facundum Germanensem scriptae Episcopis, Presbyteris, atque Diaconis, pro vera fide in exsilio constitutis, ipso videlicet an. 378, cum nempe Valens adhuc in vivis ageret. Ibi autem Petrus de Timotheo loquens, quem Apollinarius Alexandriae Episcopum subrogaverat: Voluit etiam me, inquit, anathematizare, et Basilium Caesareae, et Paulinum, et Epiphanium, et 0038 Diodorum Episcopos, et cum Vitale communicare. Erat hic igitur Vitalis jamdudum Episcopus ab Apollinario constitutus. Idem confirmat S. Ephrem, qui teste Hieronymo, libro de Viris Illustribus, diem obiit sub Valente, ubi haereticos Vitalianos in testamento suo nominat, id est, Apollinaristas, quorum doctrinae Vitalis jam Episcopus nomen, ob dignitatis locum, commodabat. Denique S. Epiphanius cum tertium decimum Valentis annum, qui vulgari 376 respondet, signasset in Panario haeresi sexagesima sexta, subsequenti sexagesima septima, quae est Apollinaristarum, atque ad eumdemmet annum, aut insequentem ad summum pertinet, Vitalem inter eos Episcopum memorat. Non licet itaque ejus ordinationem post obitum Valentis differre, nihilque est, quod ex Auctore Synodici, non usque adeo probatae fidei homine, doctus Constantius argumentatur: quin potius vulgaris tenenda sententia est, quae ad annum circiter 376 ordinationem illius refert, et cum serie Epistolarum S. Basilii, itemque rerum, quae in iis narrantur, apprime quadrat.

VI. Neque porro quidquam est verosimilius, atque historiae Hieronymianae consonum magis, quam quod dicebamus, eum ab anno 377 vexari factiosorum turbis, atque expostulationibus coepisse, nec deinde licuisse illi totum biennium et quod excurrit, per ipsos quieto esse. Hi enim nullo non die urgere, infestare, atque exposcere fidem, ut vere his molestiis velle S. adolescentem de eremo propellere viderentur. Quotidie, inquit, exposcor fidem, quasi sine fide renatus sim. Confiteor, ut volunt, non placet. Subscribo, non credunt. Unum tantum placet, ut hinc recedam. Atque eo demum coactus revera est: Jam, inquit, jam cedo: abruperunt a me partem animae meae, carissimos fratres, ecce discedere cupiunt, imo discedunt. Ego ipse, nisi me et corporis imbecillitas, et hyemis retineret asperitas jam modo fugerem. Verumtamen dum vernum tempus adveniat, obsecro ut paucis mihi mensibus eremi concedatur hospitium, aut si hoc tardum videtur, abscedo. Haec ille, priusquam abiret, scribenda duxit ad Marcum Presbyterum Theledensem Epistola in nostra recensione XVII. qua non tam illi postulanti de fidei suae professione, respondit, quam de factiosorum molestiis iniquissimis conquestus est. Acceperat vero jam, cum haec scriberet, a Damasi literis, quod tantopere expetebat, quo cum sibi esset Antiochiae communicandum; ait enim, haereticum me cum Occidente, haereticum cum Aegypto, hoc est cum Damaso, Petroque condemnent. Praeterea hyemis quam caussatur, asperitas vergentis ad finem anni ejus 378 apertissima nota est; nisi etiam putare malis subsequentis 379 primordia designari. Profecto non erat illa prima anni 378 tempestas, ut nonnemo sibi persuasit: hoc enim ipso anno alteram ad Damasum Epistolam, ut declaratum est, Hieronymus dederat, cujus responsum in ista ad Marcum jam accepisse se indicat. Quod si etiam demus scriptam praecedenti, sive eodemmet anno quo et prima: gestorum tamen series, et quod a priore ad istam, rursumque ab ista 0039 ad Pontificis Romani responsum intercedit temporis intervallum, putare omnino non sinit, ut quae in hac ad Marcum hyems denotatur, ejusdem exeuntis anni, vel insequentis 378 ineuntis fuerit. Sin autem serius sive post annum 381 haec contigisse pertenderis, iisdem facile argumentis dedoceberis, quibus P. Constantii sententia modo a nobis obtrita est. Igitur anni 379 hyems illa erat, ad cujus usque anni vernum tempus in eremo S. Pater videtur constitisse, cum iis quas dicebamus aerumnis conflictatus.

VII. Ad Marcum ipsum quod pertinet, notatum jampridem nobis, eum in antiquis mss. libris Presbyterum, sive Episcopum Calcidae, appellari, pro quo editi veteres alii Celedensem dicunt. Visum propterea multo verosimillimum rescribi juxta alios codices Teledensem, a Teledan oppido in Calcidis regione, a quo non longe abfuisse Monasterium S. Eusebii, ex Theodoreto in Vitis Patrum cap. IV. discimus, et ad cujus loci Presbyterum Marcum facile pertinebat, de Calcidensium fide cognoscere. Sub Epistolae finem, quod se ait Hieronymus, S. Cyrillo dedisse conscriptam fidem, cum jamdiu olim interciderit, quidquid illud scriptionis fuerit, praebuit tamen ansam impostori, ut opusculum hoc titulo, Explanatio fidei ad Cyrillum, sub Sancti Doctoris nomine mentiretur, quod nos in ultimum hunc Tomum falso inscriptorum operum rejecimus. Sed et conjecturae, quae minime probatur nobis locum fecere verba illa: conjecturae inquam doctorum hominum, qui S. Cyrillum Jerosolymitanum ibi innui putant, in eamque rem convenire aiunt, quod ille per id temporis ab Episcopali sede pulsus, per Syriae deserta oberraret. Verum cum aliis ex locis videatur ejus Patris nomini Hieronymus ferme infensus, cujus ordinationem in Chronico paulo post lucubrato acribus verbis sugillat, atque impietatis notat: minime est verosimile, ut suam illi fidei professionem concrederet, et Sanctum appellaret. Sed haec hactenus.