Notae ad caput primum.

1137D Aquae nostrae. Vulgaris nimirum ac elementaris, ceu quotidianis nostris usibus ubivis obviae, et pro Baptismo, ad salutem nostram tam necessario, paratu facillimae.

Quia. Prope est ut malim quae, videlicet aquae.

Delictis. Non peccati tantum originalis (unum enim 1138D idemque id in omnibus est), sed personalium quoque, ut infra cap. V.

Caecitatis. Sicut enim caecitas est quaedam mors oculi carnalis, eumdem omni suo vigore ac velut vita orbans, sic e contrario per Baptismum animae oculo, per peccatum 1139A excaecato, visus restituitur, isque nova gratiae luce perfunditur, ut adeo de baptizatis illud Apostoli ad Eph. 5, v. 8, vere dici possit: Eratis aliquando tenebrae, nunc autem Lux in Domino. Unde facile intelligitur illud Clementis Alex. Lib. I Poedagog. cap. 6, dictum: Βαπτιζόμενοι φωτιζόμεθα, φωτιζόμενοι υἱοποιούμεθα, υἱοποιούμενοι τελειούμεθα, τελειούμενοι ἀπαθανατιζόμεθα, i.e. Baptizati illuminamur, illuminati in filios adoptamur, adoptati perficimur, perfecti immortales reddimur. Et mox Baptismum φώτισμα, illuminationem, appellat, per quam, sanctam illam et salutarem lucem intuemur, hoc est, per quam id quod est divinum, perspicimus; sed de hoc fortasse alibi.

Liberamur. Atque ideo hoc Sacramentum felix esse dixit, quod nos nimirum sic felices reddat.

Digestum. Substantive hic accipitur, ut apud JCtos Digestum Vetus et Novum; sic etiam Noster, L. IV adv. Marc. c. 3, Literas Digesta vocat, eo quod in illis fidei nostrae Doctrina suo ordine distributa atque digesta habeatur.

1139B Cum maxime. Seu quam maxime, ut apud Cic. pro Cluentio et alibi.

Formantur. Pro informantur, seu pleniori quadam mysteriorum fidei notitia imbuuntur.

Portant. Loquitur de iis qui in fide adhuc rudes sunt, neque rationes, cur credant, dare possunt, ac fontes, ex quibus fides ipsa profluit et vias traditionum, per quas ad nos veritates credendae defluxere, ignorant: itaque fidei intentatae (nondum satis examinatae), attamen probabili (ab aliis, nimirum magistris suis, approbatae, et reipsa etiam a cunctis approbandae), a prima pueritia eidem innutriti, per imperitiam, seu ex defectu plenioris notitiae, simpliciter inhaerent.

Istic. Carthagine nimirum in Africa, ubi Tertullianus haec scribens agebat.

Caiana haeresi. De propudiosissima hac haeresi vide Tertullianum nostrum de Praescript. cap. XXXIII et XLVII. Hos autem Caianaeos, seu Caianitas, inter alios suos errores omnem baptismi vim sustulisse, S. Aug. 1139C in L. de Haeresi ad Quodvult. haer. 15, perhibet.

Venenatissima. Virulentissimum reptile, Latinis vipera, quasi vivipara, appellatum, quod non, aliorum serpentum instar, ova, sed vivos foetus excludat: vel, ut Martinius in Lexic. ait, quod vepreta (namque Veteres vipre, pro vepre, dixisse ferunt) amet: vel quod vi pariat, sobole tam laboriosi partus velut pertaesa, ac ipsum proin matris uterum, quasi per summam impietatem, erodente: ut adeo Pierius L. XIII. Tit. de Vipera, ab Aegyptiorum sacerdotibus filios, adversus matrem conspirantes, per viperae hieroglyphicum denotatos fuisse testetur. Sed et apud Graecos quidam viperam idcirco ἔχιδναν dictam esse volunt, παρὰ τὸ ἔχειν ἐν ἑαυτῇ τὴν γονὴν ἄχρι θανάτου: quod in utero suo foetum usque ad interitum suum contineat. At nimiae huic veterum credulitati experientia, ut jam olim Theophrastus advertit, reclamat. Caeterum textum illum sic quidam, nec male, interpungunt: vipera, venenatissima doctrina sua, etc. Denique autem, quam viperae nomine denotat, mox inferius aperte, nomineque 1139D suo prodit.

Rapuit. Corripuit, vel ad se, suamque pestilentissimam haeresin, rapuit.

Naturam. Viperarum scilicet.

Fere. Alii fera, quod Junio jure displicet. Itaque fere hic pro plerumque omnino retinendum.

Aspides. Ἀσπὶς, ίδος, Graecis clypeum proprie significat. Atque inde Aristophanis Scholiastes aspides quoddam serpentum genus dictum putat, διὰ τὸ εἰς κύκλους πολλοὺς ἑλισσόμενον, propterea quod in multos circulos convolvi soleat, hacque sua convolutione orbicularem figuram, qualis tunc communiter clypeis erat, induere. Quanta autem veneni vis aspidibus sit, vel solum id documento esse potest, quod Kircherus Mun. subterr. L. IX, sect. I, c. 3, de sodalium suorum quodam refert: «qui cum aspidem in arbore sedentem percuteret, illa vel solo halitu ita percutientem intoxicavit, ut sideratione quadam hominem toto 1140A triennio immobilem redderet, ex qua et, nullo remedio tali veneno pari, postmodum occubuit.» Haec ille. Sane etiam Cleopatram morsu aspidis, suamet manu pectori admotae, nec jam amplius proficientibus Psyllorum remediis, interiisse, Suetonius in Augusto c. 17, author est. Non igitur mirum, quod Deut. XXXII, v. 33, venenum aspidum insanabile, et Ps. XIII, v. 3, universim de impiis, Linguis suis dolose agebant, venenum aspidum sub labiis eorum, dicatur. De insuperabili hujus veneni potentia vide quae reverendiss. noster Calmetus in Psalm. XC, v. 13, et Bochartus in Hierozoito P. II, L. III, c. 5 et 14, habent.

Reguli. Regulus serpens, Graecis Βασιλίσκος, ideo dictus esse fertur, quod candida in fronte macula, velut regio quodam diademate, praefulgeat, vel quod, cum admodum parvus sit, immanitate tamen veneni, reliquos etiam maximos serpentes vincat, et hominem, ni fugerit, solo halitu, quin et si prior ille hunc viderit, vel aspectu enecare soleat. Et haec veterum communis 1140B persuasio erat, ut apud Aelian. de Hist. anim. L. II, c. 5 et 7, nec minus Plin. H. N. L. VIII, c. 21, videre est. Certe autem Deus per Jeremiam c. VIII, v. 17, velut maximam plagam Judaeis comminatur: Ecce ego mittam vobis (quod Vulgata per regulos serpentes, LXX vero per ὄφεις θανατοῦντας, serpentes lethiferos, reddunt) quibus non est incantatio, seu contra quos nullum magicae artis carmen proficit.

Ex galli gallinacei, jam annosi, ovo excludi aiunt. Exhibentur enimvero in quibusdam Museis, ut ipse non semel vidi, basilisci, bipedes, alati, serpentina cauda insignes, et a forma galli gallinacei non valde, nisi quod implumes sint, alieni: quos tamen alii rajas pisces ex minorum genere esse, ac in illam figuram artificioso dolo accommodari solere, affirmant. Certe autem a veteribus, Plinio, Aeliano, Solino, etc., non inter aves, sed veros serpentes referri constat. Denique vero insigniores nostrorum temporum Medici 1140C et Philosophi Basiliscos, eorumque praecipue natales, ad fabulas amandare non verentur.

Sectantur. In arenosis enim desertis, saxosis montibus, ac maxime in veterum aedificiorum ruinis, praecipue stabulari dicuntur.

Nascimur. Inter Sibyllina oracula circumfertur Sibyllae Erythreae, vel, ut alii malunt, Cumanae, carmen quoddam acrostichum, viginti septem versibus comprehensum, cujus initium hoc est: ΙΧΘΥΣ.

Cum ergo ἰχθὺς Graecis piscem significet, quidam antiqui Pp. Christum Ἰχθὺν appellarunt: In quo nomine (ait S. Aug. L. XVIII, de C. D. c. 23) mystice intelligitur Christus, eo quod in hujus mortalitatis abysso, velut in aquarum profunditate, vivus, hoc est, sine peccato, esse potuerit.

Licet autem haec oracula ab antiquis Pp. Justino M., Theophilo Antioch., Athenagora, Clem. Alexandr., Eusebio, Lactantio, etc., magni habita, atque contra Gentiles, fortium telorum instar, contorta fuerint, 1140D attamen ipsis quoque gentilibus, non tantum Celso apud Orig. L. V contr. eumd., sed et Dionysio Halicarnass. L. IV Ant. Rom. c. 70, et huic quidem Terentii Varronis authoritate nixo, illas Sibyllarum acrostichides mere supposititias esse persuasum erat: quin et longe communior jam criticorum sententia habet, diu post Sibyllas, et quidem circa A. C. 130 sub Hadriani imperio a quodam Christiano, ut nostram Religionem gentilibus commendaret (cujusmodi piis fraudibus nec Apostolicam aetatem caruisse ex Euseb. L. III H, E. c. 7, aliisque constat), afficto Sibyllae nomine procusas fuisse. S. Aug. eod. L. XVIII, c. 45, de illis subdubitare visus est, inquiens: Nisi forte quis dixerit, illas prophetias Christianos finxisse de Christo, quae Sibyllae nomine, vel aliorum, proferuntur, etc. Similia cap. 47 habet.

Num vero, oppones, acrostichis haec, jam ante Christum natum a Cic. l. II de Divin. laudata Christiano 1141A adscribi possit? Repono: Equidem Tullio ejusmodi carmen, nomine Sibyllae, nequaquam tamen illud, quod tam clare Christum, sed aliud, quod obscure nescio quem regem Romanis imperitaturum praesagiebat, notum fuisse, multorum opinione in Julio Caesare, Regis titulum tacite ambiente, implendum. Et jam percrebuerat fama (ait Sueton. in Jul. Caes. c. 79) L. Cottam XV—virum sententiam dicturum, ut, quoniam libris fatalibus (Sibyllinis nempe, quorum custodiam et inspectionem uni Collegio XV—virali demandatam fuisse constat) contineretur, Parthos, nisi a rege, non posse vinci, Caesar Rex appellaretur; quod idem Suet. mox c. 80, luculentius confirmat. Atqui illud ipsum carmen eujusdam Sibyllae, divino oestro percitae, fuisse, Tullio incredibile videbatur: hoc scriptoris est, inquienti, non furentis: adhibentis diligentiam, non insani. Atque ego quidem citius adulatoris cujusdam, sibi Caesaris gratiam aucupaturi, fuisse crediderim. Neque autem acrostichum hoc carminis genus tunc ignotum erat, quippe jam ab Ennio, qui Cicerone 1141B plusquam 60 annis antiquior erat, frequentatum, atque ab eodemmet Tullio ibid. celebratum.

Quid vero? ais, an ab antiquis Patribus spuria illa oracula contra Judaeos ac gentiles, ad persuadendum veri Messiae adventum adducta, aut verius per eadem illis illusum fuisse, credamus? Resp. id bona fide, nec inepte, contra gentiles praesertim, factum fuisse, nimirum non ut authoritatem hujusmodi oraculis conciliarent, sed ea, qua apud illos jam alias pollebant, instar argumenti, ut vocamus, ad hominem uterentur. Et denique primis illis Ecclesiae Patribus, unice nimirum in Religione vera, quoquo poterant modo, propaganda defixis, non vacabat, critico examine ejusmodi scripta dijudicare. Quare et Hystaspis, et Mercurii Trismegisti libris, Actis Pilati, quibusdam Evangeliis, omnium jam judicio apocryphis, non raro usos fuisse constat. Quid miremur igitur, Tertullianum quoque ad illud putatitiae cujusdam Sibyllae acrostichum alludere, et nos pisciculos, Ἰχθύος nostri, 1141C velutque magni Piscis, Christi, aemulos, ab eodem appellari, ad cujus exemplum Baptisma suscipimus, et in aquis ejus ad spiritualem animae vitam nascimur. Caeterum, qui de Sibyllis plura volet, apud Dupin Bibl. Nov. T. I. p. m. 28. etc., Caveum de Script. Ecc. v. Sibylla, Basnage ad An. ante Chr. 4, Isaac Vossium, Blondellum, Marckium, Crassetum, aliosque plures, reperiet.

Salvi sumus. In fide, quam per Baptismum suscepimus, atque professi fuimus, perseverando; nam qui perseveraverit usque in finem, hic salvus erit. Matth. 24. v. 13.

Quintilla. Obscura caeteroquin mulier, nisi ejusdem venenum, nomenque ipsum, etiam viri ( Quintillani, pro pudor! appellati) sibi alliniri passi fuissent. Caeterum S. Epiph. Haer. 49. Quintillam hanc Priscillae et Maximillae, Montani prophetissarum collegio accenset: at Basnag. in Annal. Politico-Eccles. ad A. C. 200. n. 5, duas ejusdem nominis foeminas solerter distinguit, hancque Montani, in Phrygia Asiae 1141D Pepuzianorum magistram, illam vero Tertulliani nostri, in sola Africa collocat, Caianae haeresi, ut supra jam monuerat, addictam.

Monstrosissima. Quippe in virorum choro principem, et jam supra viperae, aspidi, et regulo comparatam.

Jus erat. Universim mulieribus hoc jus adimit S. Paulus I Cor. 14, v. 34 et seq., garrulo huic generi, et sacros fidelium coetus nimium interturbaturo, districte silentium imponens: Mulieres autem in ecclesia taceant; non enim permittitur eis loqui, sed subditas esse viris suis, etc. adeo ut ne integre quidem, id est, caeteroquin incorrupte, docendi, munus illis permittat. Vide infra Cap. XVII, sub fin. Constat autem ex hoc loco, Tertullianum, cum haec scriberet, nondum inter Montanistas fuisse, apud quos mulieribus publice prophetandi, ac viros ipsos (indignum!) docendi, facultas etiam cum plausu concessa erat, ut Quaest. 1142A Crit. V, Libro Tertulliani de Praescr. a nobis praemissa, ostendimus.

Auferens. Baptismum subtrahens, sine quo tamen nemo Christianus fieri potest.