Notae ad caput V.

Spiritualium. i. e. destituta omni intellectu, etc., et nonnisi carnalia sapientes. Fors haec sententia ita interpungi posset: extraneae ab omni intellectu, spiritualium potestatem, seu virtutem, eadem efficacia, etc.

Subministrant, seu attribuunt.

Viduis, i. e. inanibus, ac omni ejusmodi virtute destitutis.

Initiantur. Initiare, verbum in sacris praecipue usitatum, est consecrare, seu sacris imbuere, aut potius ad eadem idoneum reddere. «Erant (inquit Casaubon. in Athenaei l. VI, c. 15) quidam gradus in participatione mysteriorum observandi. Prima 1151A omnium fuit ἡ κάθαρσις ( purificatio quaedam, per certas nimirum ablutiones facienda) deinde sequebantur mysteria parva, quibus instituebantur et praeparabantur ad majora; postremus erat actus Mysteriorum majorum, et illa, quae dicebantur ἐποπτεία,» scilicet inspectio secretiorum quorumdam sacrorum, ad quae initiati nonnisi exacto anno admittebantur, ut Plutarch. in l. de defect. orat. perhibet.

Hactenus autem dicta egregie confirmat Clem. Alexandr. l. V. Strom., ita disserens: Non abs re ergo in mysteriis quoque, quae fiunt apud Graecos, primum locum tenent τὰ καθάρσια (purificationes, seu lustrationes) sicut etiam apud Barbaros τὸ λοῦτρον, Lavacrum. Post haec autem sunt μικρὰ μυστήρια (parva mysteria ( quae habent aliquod fundamentum doctrinae, et προπαρασκευῆς, praeparationis, seu initiationis) futurorum, etc. Et Strom., l. VII, inquit: Ante mysteriorum quoque, seu sacramentorum, traditionem oportere καθαρμούς τινας προσάγειν τοῖς μυεῖσθαι μέλλουσιν ἀξιοῦσιν, expiationes, seu purificationes, quasdam 1151B adhibere iis, qui sunt initiandi, mysteriis, etc. Cicero autem in II de Ll. ait: mysteria illa appellari initia. Imo et apud nos Christianos dici vulgo solet, Ss. Ordinibus aliquem initiare, et prima tonsura quaedam ad eosdem initiatio appellatur.

Isidis alicujus. Io, Inachi filia, post Epaphi, sui e Jove filii, partum, agente Junone zelotypa, in vaccam conversa, et, postquam humanam formam recuperasset, Apidi, Aegyptiorum Regi, sub novo Isidis nomine nupta, ob maxima beneficia huic genti impensa, post mortem, una cum marito, ab Aegyptiis in deorum numerum adscita fuit. Nonnulli credunt, perfabulosam hanc deam (quod Isis Cimbrica lingua Est, Est, significet), infinitam Dei Sapientiam adumbratam fuisse, quae Proverb. 8, v. 14, de se inquit: Meum Est consilium et aequitas, mea Est prudentia, mea Est fortitudo. Certe autem in Isidis templo sequentem olim inscriptionem repertam fuisse, Plutarchus in l. de Osiride et Iside commemorat:

1151C Ἐγώ εἰμι πᾶν τὸ γεγονὸς καὶ ὂν καὶ ἐσόμενον.
Ego sum Omne quod Fuit, et quod Est, et quod Erit.

Alii credunt, sub Iside Terram, aut Lunam, aut Caniculae sidus (eo quod ad hujus exortum Nilus Aegyptum inundare soleat), aut Cererem, aut Minervam, aut aliam ex deastris aliquam, latere; quidam vero apud illustrissimum et eruditiss. Huetium, Ep. Abrincinensem, in Demonstr. Evang., Prop. IV, cap. 10, num. 1. Nulla jam sexus ratione habita, cum Osiride, Astarte, Saturno, Cybele, etc., penitus confundunt. Quid autem? quod idem Huetius Moysen in Osiridem, conjugem ejus Sephoram, imo et sororem Mariam, in Isidem, apud idololatras Aegyptios migrasse contendat?

Caeterum, quaecumque haec Isis fuerit, constat tamen, non a Romanis modo, aliisque multis populis, sed, ut Tacitus de Moribus Germ. refert, etiam a Suevis olim Isidi sacrificatum fuisse, idolo ejus ex Aegypto in Pontum Euxinum, indeque per Danubium illuc 1151D sursum advecto. Plura apud Plutarch. in L. de Iside, Pitifc. in Lexic. Natal. Com. Mythol., l. VIII, c. 18. Demsterum de Ant. Roman. l. II, c. 22, aliosque reperies.

Quod vero jam ad Sacra Isidis attinet, ea admodum arcana, ac nonnisi nocturna fuisse, a solis foeminis peragi solita, perhibentur. Testatur autem Herodot. in Euterpe, l. II, Sacerdotes Isidis quotidie frigida, interdiu ter, noctu bis, lavari consuevisse, et inter mysteria ejus amphoram aquae deferri solitam, Lucianus de Dea Syria narrat. Sed et Juvenalis, Sat. 6, de ejusmodi foemina sacerdote Isidis, canit:

Hybernum fracta glacie descendet in amnem,
Ter matutino Tiberi mergetur, et ipsis
Vorticibus timidum caput abluet . . . .
Et mox postea:

. . . . . . . Si candida jusserit Io,
1152A A Meroë portabit aquas, quas spargat in aede
Isidis, antiquo quae proxima surgit ovili.

Mithrae. Qui Mithrae initia (seu mysteria) tradunt (ait S. Justin. M. in dialog. cum Tryph.) e petra eum natum esse memorant, et Spelaeum nominant eum locum, ubi initiari in eum credentes perhibent. Unde in vetusto quodam marmore Rosinus in Paralip. ad Demsteri Antiq. Rom., l. II, c. 8, legit: Deo. Soli. Mitrae. Fl. Septimius. Zosimus. U. P. Sacerdos. Dei. Brontontis. Et Aecatae. Hoc. Spelaeum. Constituit.

Haec vero Mithriaca sacra, quae in speluncis abditis fieri solebant, Persarum propria erant, qui nomine Mithrae, ut testatur Macrob., l. I Saturn., cap. 17, Solem colere, eique bovem, ex antro cornibus eductum, inter hymnorum concentus immolare consueverant. Erat igitur hoc idolum leonis vultu cum tiara, Persico habitu, utraque manu bovis cujusdam reluctantis cornua comprimens, ut ex Statio l. I 1152B Thebaïd. discimus, ubi:

. . . . . . . seu te roseum Titana vocari,
Gentis Achemeniae ritu, seu praestat Osirim
Frugiferum, seu Persei sub rupibus antri
Indignata sequi torquentem cornua Mithram.
Porro de ablutionibus quae in initiis hujus numinis adhiberi consueverant, testatur Tertul. in l. de Coron. Mil., c. ult., et in l. de Praescript., cap. 40, ubi nos plura in Notis, g.

Caeterum autem generaliter sacrificiis gentilium praemissas fuisse ejusmodi ablutiones, veterum monumenta passim testantur. Sic enim Hesiodus:

Nunquam vina Jovi, superisve, rubentia libes,
Ante manus fluvii quam pura laveris unda.
Audiendus quoque Thucydides l. II Pelopon., ita loquens: Fonte etiam Calirrhoë in maximi momenti rebus usi sunt, ac etiamnum a priscis inde temporibus aqua illa ante nuptialia, et aliis in sacris assolet adhiberi. Sed et Pausanias in Eliac., l. I, cap. 164, eadem de 1152C re ita testatur: Neque vero aut XVI Foeminae (erant hae sacris et ludis Junoniis in Elide praefectae) aut aediles Eliorum, ullam attingunt muneris sui partem, priusquam se peculiari lue et aqua (ex Piera fonte hausta) lustrarint. Certe autem Timarchides apud Natal. Com., l. I Mythol., cap. 4, memorat, Asterium quemdam fulmine percussum interiisse, quod manibus impuris (quia illotis) aram Jovis attigisset. Quid vero, quod nonnisi praemissis ejusmodi lotionibus preces ad deos fundi oportuerit? Apud Romanos cum sacrificandum erat (ut Dionys. Halicarn., l. VIII Antiq. Roman, cap. 71, locuples testis est) lotis manibus, et lustratis aqua pura victimis, etc. . . Postea Precati, tum demum ministros illas mactare jubebant. Salse autem hos tales Lact. l. V Instit., c. 20, irridet: Flagitiis, inquiens, omnibus inquinati veniunt ad precandum, et se pie sacrificasse opinantur, si cutem laverint: tanquam libidines, intra pectus inclusas, ulli amnes abluant, aut ulla maria purificent.

Vide autem superstitiosi hujus ritus originem, et 1152D spiritus illos nequam ubique Spiritus Divini nimium legas simias! Lavationem hanc (ait S. Just. M. in Apol. II, de Baptism. nostro loquens) cum audissent daemones per Prophetam promulgatam, effecerunt, ut et ingressuri in delubra eorum, et accessuri ad illos, etc. . . seipsos aquae adspersione lustrarent; quin ut toto quoque corpore laventur prodeuntes, priusquam ad templa, ubi illi collocati sunt, veniant, instinctu suo et opera curant. Caeterum illa pars templi, in qua sacrificaturi se abluebant, seu deluebant (vide cap. praec., not. in specie), proprie delubrum appellata fuit, significatione deinceps ad templum ipsum prorogata. Quanquam alii de vocis illius etymo aliter.

Efferunt. Ita cum Matre deum (quam Graeci, et ex his Noster, l. de Spec., cap. 8, μεγάλην Μητέρα, Magnam Matrem: Phryges vero Rheae, et Cybeles: Assyrii, teste Macrob. Sat., l. I, c. 23, Adergatis: Aegyptii, authore Servio in VIII Aeneid. Isidis, 1153A Afri apud S. Aug., l. II. de C. D., cap. 4. Deae coelestis, Germani vero apud Tacit., l. VII. Hist. c. 20. Herthae () nomine appellabant) ad Almonem fluvium factitatum fuisse, ex Ovid., l. IV. Fast. et Lucano, l. I. de Bell. Pharsal. constat. Insignis pariter apud Tacit. l. XV. Annal. c. 44. locus est: Propitiata Juno per matronas, primum in Capitolio, deinceps apud proximum mare. Unde hausta aqua templum et simulacrum Deae prospersum est.

Caeterum efferre hic significare videtur e templo ferre idola, ac antea aquis lota in publicis supplicationibus, seu processionibus (quales gentilibus multae erant, ac in Asia etiamnum sunt) per urbis vicos, et plateas circumferre.

Villas. Villae, quasi vehillae, initio dicebantur casae quaedam in agris, ad convehendas ac recondendas illic fruges, recipiendos noctu colonos, et pastores cum gregibus suis, etc., nonnisi ex cespite, aut alia materia, quam necessitas imperabat, constructae; postea cum in statas rusticorum habitationes 1153B transiissent, nonnihil firmius structae, tandem in voluptuaria quoque ac aestiva Nobilium receptacula transiere, lustralibus illius modi sacrificiis, et aspersionibus, eo solemnius deinceps inaugurari consueta.

Huc quoque pertinebant Festa Palilia, mense Aprili in honorem Palis dei celebrari solita, de quibus Ovid. Fast. IV. v. 735.

Pastor oves saturas ad prima crepuscula lustret,
Unda prius spargat, etc.
adhibita nimirum agresti illa et condigna apud Caton. de Re rust., c. 141, ad rusticum illum deum invocandum formula: Uti tu morbos visos invisosque, viduertatem, vastitudinemque, calamitates, intemperiesque prohibessis, defendas, averruncesque, etc. Quin pastores quoque ipsos et igne et aqua lustrari oportebat, de quibus Ovid. ib. vers. 725:

Certe ego transilui positas ter in ordine flammas,
Virgaque rorantes laurea misit aquas.

1153C Sed quid vetat, huc quoque reducere adspersiones illas ambarvales, inter quas ambarvalis hostia circum agros, velut ambiens arva, ducebatur? etc.

Domos. Vel unum hanc in rem adduco Theocritum Idyl. 24, ubi Tiresias vates domum Amphitryonis a serpentibus, quos Hercules in cunis utraque manu compressos suffocarat, expiari jubens, ait,

Καθαρῷ δὲ πυρώσατε δῶμα θεείῳ
Πρῶτον. ἔπειτα δ᾽ ἅλεσσι μεμιγμένον (ὡς νενόμισται)
Θαλλῷ ἐπιῤῥαίνειν ἐστεμμένον ἀβλαβὲς ὕδωρ.

Templa. De lustratione templorum insigne rursus testimonium exstat apud Tacit., l. IV, c. 53, ubi cum Jovis Capitolini templum, a Vitellianis militibus destructum, a Vespasiano Imp. restaurandum erat, ut area ejus solemni ritu dedicaretur, Virgines Vestales cum pueris puellisque patrimis matrimisque (aream illam omnem) aqua, rivis et fontibus amnibusque hausta, perluere, etc. Longe autem antiquior hic ritus ab ipso Numa rege petitur, de quo Plutarchus in ejus 1153D Vita inquit, fontem, qui locum irrigat (campum videlicet, ubi cum Egeria nympha versari solebat) aquam sacram Virginibus Vestae attribuisse, ut ex eo haurientes purificarent, et aspergerent sacram aedem.

Urbes. Erant et sacra Amburbalia, cum scilicet urbs, ejusque pomoerium lustrabatur, ut apud Lucan., I Phars., v. 593:

Mox jubet et totam pavidis a civibus urbem
Ambiri, et festo celebrari moenia lustro.
Longa per extremos pomoeria cingere fines
Pontifices sacri, etc.
Fiebat autem haec lustratio quotannis mense Februario, hunc enim secundum mensem Numa dicavit (ut ait Macrob., L. I Saturn., c. 13) Februo deo, qui lustrationum potens creditur; lustrari (quod antiquis erat februari) autem eo mense civitatem necesse erat, ut justa diis Manibus solveret.

1154A Aspergine. Legendum putat Junius aspargine. At quid hac mutatione opus? Asperginem dicunt politiores Latini, ut Virgil., Aen. III:

. . . . . . Salsa spumant aspergine cautes.
Equidem in L. 4, ff. ad leg. Rhodiam de jactu, a Callistrato asparginem dictum invenio; at alia significatione, scilicet pro vitio rei ex aqua, maxime pluvia, contracto: quanquam non desint, qui ibi quoque aspergine legant.

Apollinaribus. Hi ludi, cum Hannibal esset in Italia, monitu carminum Martii vatis, tum forte inventorum, primum ex SCto celebrati fuere, ut ex Livio, l. XXV, c. 12 et Macrob., l. I Saturn., c. 17, constat. Hic autem Noster potius sacrum illud apud Aegyptios celeberrimum, quod Horo (nam ut testatur Herod. in Euterpe, hoc nomine Apollo illis designabatur) ad Butum in insula Chemmi fiebat, respicit, aut ludos Apollini Triopio a Doriensibus sacratos, de quibus idem Herod. in Clio.

1154B Pelusiis. Pelusium, nunc Damiata, ad ostium Nili maxime orientale sita est, civitas olim nobilis, a Peleo, Achillis patre, ut fertur, postquam ob interfectum fratrem Phocum in lacu vicino lustrari jussus, a Furiis, quibus ob illam caedem agitabatur, ad sanam mentem rediisset, condita, ubi in honorem Dianae, quae Aegyptiorum lingua, indeque ipsa civitas alio nomine Bubastis dicebatur, ludos quondam celeberrimos quotannis actos fuisse, iterum Herod. in Eut., c. 49, fuse memorat. Quanquam non ignoro, a Vulg. nostro Interprete Ezech., XXX, 16 et 17. Bubasten inter ac Pelusium distingui: Quasi parturiens dolebit (Sin) Pelusium, juvenes ( Phibeseth) Bubesti gladio cadent.

Tinguntur. Dubio procul ludos hos, ut alios ejusmodi omnes, sacrificia, praemissis utique ablutionibus, ac lustrationibus comitabantur.

Praesumunt. Sicut rerum omnium generationem ab Aqua, ceu primo principio, proficisci, Philosophi non 1154C postremae olim authoritatis, ac inter hos praecipue Thales Milesius, credebant, ita perjuri, velut ob jamjam et ubilibet imminentem deorum iratorum vindictam prope jam mortui, se ejusmodi ablutionibus, crimina illa, ut falso credebant, expiantibus, impetrata velut impunitate, ad novam vitam, ejusque securitatem redire, ac quasi regenerari sibi videbantur. Ut ergo apud Graecos magna perjuriorum frequentia erat, ita ante ludos, ne in iis, velut in illorum publicam vindictam, turpiter succumberent, maxime de diis antea per ablutiones ejusmodi propitiandis solliciti erant.

Se expiabat. Exempla rei hujus plurima apud Graecos imprimis prostant; sic apud Herod., l. I, c. 7, Adrastus, fratricidii reus, a Croeso, Lydorum rege, expiatus fuit. Apollinem item et Dianam, ut Pausan. Corinth., cap. 51, memorat, Pythone caeso, ut se expiarent, Aegialam venisse tradunt. Idem Pausan., l. I, c. 74, refert: Prius quam materni sanguinis maculam expiationibus Orestes elueret, de Trazeniis nemo cum tecto recipere voluit, etc. Sed, si Virgilio credimus, jam apud Trojanos hic 1154D ritus obtinuit; ita enim Aeneas ad Anchisen, Aeneid. II, v. 717:

Tu, genitor, cape sacra manu, patriosque penates:
Me bello e tanto digressum, et caede recenti,
Attrectare nefas, donec me flumine vivo
Abluero . . . . . .
Et Senec. in Herc. fur., Act. IV, Sc. I, vers. 918:

. . . . . . . Nate, manantes prius
Manus cruenta caede, et hostili expia.
Hunc enimvero gentilium morem ipse ridet Ovid., II Fast.

Ah! nimium faciles, qui tristia crimina caede
Fluminea tolli posse putatis aqua.
Atqui constat expiationum et lustrationum nomine tunc nonnisi lotiones aqua factas intelligi consuevisse.

1155A Singulare autem est exemplum, quod exstat apud Halicarn., l. V, Ant. Rom., c. 58, ubi cum ex Senatus decreto publica justaque caedes conjuratorum Romae facta fuisset, Sc. tum factum est, ut tota lustraretur civitas, quod necessitate coacta esset civilis caedis auctor fieri: cum nefas esset ad sacra accedere, et victimas immolare, antequam facinus expiatum esset, luesque lustrationibus abolita.

Naturae aqua, i. e. aquae naturali, suaeque naturae relicta.

Emundationis. Pro auspicato faciendae, ac feliciter, ipsoque coelo annuente, suscipiendae emundationis. Itaque non video cur cum Junio legendum sit auspicii et mundationis.

Medicari, i. e. medica virtute imbui. Quanquam et alio sensu, qui communior est, et hic melior, id intelligendum esse putem, ut l. XI Aeneid.:

Sed non Dardaniae medicari (sanare) cuspidis ictum
Evaluit.

1155B Aemulum Dei, Diabolum videlicet.

Sacramento, Seu mysterio, ac etiam extra usum, et applicationem aquae ad ablutiones hactenus descriptas.

Sciunt. Alii sunt, nec male; quanquam sciunt mihi elegantius esse videtur, ideoque retinendum.

Quique fontes. Fontes ex specubus, aliisve umbrosis locis erumpentes, aliquid divinitatis, aut diabolicae potius virtutis, habere credebantur; unde et divinus honor a caeca gentilitate ipsis impendi consueverat. De his Senec., Ep. 41, ait: Magnorum fluminum capita veneramur: subita ex abdito vasto eruptio aras habet: coluntur aquarum calentium fontes, et stagna quaedam vel opacitas, vel immensa altitudo sacravit. Erat etiam Romae fons, Egeriae Nymphae, ad radices montis Aventini, sacer, de quo Livius, l. I, c. 19, refert; Lucus erat, quem medium ex opaca specu perenni rigabat aqua: quo quia se persaepe Numa sine arbitris . . . inferebat, Camaenis eum lucum consecravit. Addit Plutarchus 1155C in Numa, fontis hujus curae Vestales virgines ab eodem praefectas fuisse, etc., ut supra Not. Templa retulimus.

Itaque fontes hujusmodi, ex horrida, nescio qua, locorum, unde scaturiebant, majestate omnino inter deos reponebant, ipsorumque adeo honoribus peculiaria quaedam sacra, ut erant Romae Fontinalia, III Octob. celebrari solita, aliaque multa alibi, instituebant.

Neque vero beneficiis solum, sed malignis quoque fontibus arcanum quoddam numen inesse credebant, divinis cultibus propitiandum, ut exitialem illorum vim, quam tamen natura sibi inditam habebant, averruncarent; cujusmodi erant aquae Alcyoniae paludis apud Pausan. in Corinth. ad fin., quibus innatantes ad imum fundum trahebantur: fontes item Acidantis fluminis, e Lapitha, Arcadiae monte, oriundi, atque adeo tetrum odorem efflantis, ut hominibus vel solo halitu interficiendis par fuerit, teste eodem Pausan., in Eliac. I. Taceo plures ejusmodi alios, de quibus 1155D Polemon, in l. de miris Siciliae, item auctor lib. de Mirab., qui vulgo Aristoteles creditur, Plin., lib. XXXI, Solinus, c. 31 et alii.

Rivi. Rivus, ait Festus, vulgo appellatur tenuis fluor aquae, non spe, consiliove factus, verum naturali suo impetu. Alii alia hoc nomen significatione usurpant.

Piscinae. Piscinae dicebantur non sola ἰχθυοτροφεῖα, seu vivaria piscium, sed etiam aquae frigidae, ad natationes aut ablutiones voluptuarias in locum satis amplum et undique clausum, velut artificialem quemdam lacum, collectae, licet caeteroquin piscibus destitutae. Ita vero de Alexandro Imp. in Vita Lampridius: Unctus lavabatur, ita ut caldariis nunquam, vel raro, piscina, semper uteretur; et de Arriano Olympio Victor, Tunnunensis Episcopus, in Chronico ait: In piscina frigidae aquae vitam impie finiit. Talis quoque erat Probatica illa piscina, de qua Joan., V, et natatoria Siloe apud eumd., cap. IX; de quibus nos infra.

1156A Porro balnea, et, quae horum pars quaedam, et nihil aliud quam balnea frigida erant, piscinas, diis, seu malis daemonibus, ac idolis sacras fuisse, Tertullianus ipse in lib. de Spect., c. 8, perhibet: Et plateae, et forum, et balneae, et stabula, et ipsae domus nostrae sine idolis omnino non sunt. Totum saeculum (mundum) Satanas et angeli ejus repleverunt. Quin et in lib. de Idol., c. 15, testatur: Et ostia in balneis adorari videmus . . . Idolo feceris, quidquid ostio feceris. Igitur inter caeteras idolorum sordes etiam balnearii, et ostiarii lares, et nescio quae alia coenosa numina, gentilibus erant, sub quorum turpissimis auspiciis lavarentur, vel verius multo foediori sorditie contaminarentur.

Euripi. Euripus peculiariter dictum erat fretum illud vorticosum inter Euboeam et Atticam, septies per diem, totiesque per noctem reciprocans, seu aquas per vices evomens, iterumque resorbens: cujus causas cum frustra perscrutatus fuisset Aristoteles, prae moerore contabuisse, aut, ut alii (sed parum vere) narrant, omnino illuc se praecipitasse fertur. Extendi 1156B postmodum haec appellatio coepit ad fossas et incilia (ut Lips. in Senec., Ep. 83, ait) cum aquis, qualia hortis et praetoriis ex more erant: imo et universim aquarum ex aquaeductibus receptacula (παρὰ τοῦ εὐριπίζεσθαι, quod per hos facile illuc aquae praecipitarentur, et in tumultuosos vortices circumagerentur, aut verius, terrae cujusdam portionem velut insulam circumfluerent) εὔριποι dicta sunt, de quibus Pausanias in Lacon., cap. 96: Campus is, in quo suas ephebi committunt pugnas, euripo circumquaque, non aliter, quam mari insula, cingitur. Et Dionys. Halicarn., I. III, c. 91. Circum maximum, a Tarquinio exstructum, ita describit: εὔριπος εἰς ὑποδοχὴν ὕδατος ὀρώρυκται, βάθος τε καὶ πλάτος δεκάπους. I. e.: Euripus ad recipiendas aquas circumfossus est, decempedali profunditate, pariterque latitudine. De hoc item Suetonius, in Julio, c. 39: Circensibus, spatio Circi ab utraque parte producto, et in gyrum euripo addito, quadrigas, bigasque, et equos desultorios agitaverunt nobilissimi juvenes. 1156C In his quoque editi ludi navales, aqua per euripos (sic enim etiam canales grandiores, et aquaeductus appellabantur) in ipsum circum immissa; quin et eo excreverat quorumdam Imperatorum luxuria, ut de Heliogabalo Spartianus memoret: Fertur in euripis vino plenis navales Circenses exhibuisse. Caeterum et hi euripi certis quibusdam diis sacrati erant, ut Tertull., lib. de Spect., c. 10, perhibet: Ea itaque (Mater magna, scilicet Ops, Tellus, vel Cybele) illic praesidet euripo.

Cisternae. Ita vocantur subterranea aquae pluviae receptacula, quae Festus ita dicta putat, quod cis seu infra terram sint.

Putei. Putei sunt profunda aquae vivae, et ex abditis quibusdam venis assiduo scaturientis, receptacula, quae Aeoles olim ποτήρια, ἀπὸ τοῦ ποτοῦ, dicebant; unde et puteos nostros a potu, quasi poteos, i. e. saluberrimum nobis potum subministrantes, appellatos volunt: qualis erat ille puteus apud Homer. Odys. X, ex quo Ulysses Tiresiae vatis manes erat ab inferis 1156D evocaturus.

Rapere. Illi nimirum, qui, ut S. Justin. M. in Apol. II, loquitur, a mortuorum manibus (seu spiritibus) λαμβανόμενοι, καὶ ῥιπτούμενοι, correpti, atque humi praecipitati, quos δαιμονιολήπτους, arreptitios, et μαινομένους, furentes, nominant omnes.

Nocentis. Omnibus his fontibus, rivis, piscinis, euripis, cisternis, puteis, etc., certi quidam genii a gentilibus praefecti erant, qui, quoniam muliebri specie illic daemones apparebant, hac quoque forma colebantur, atque antra illa, fontium scatebris irrigua, inhabitare credebantur. Unde Virgil., I. Aeneid., Lybicum illud:

. . . . . scopulis penditibus antrum,
Nympharum domum vocat. Sic etiam Pausanias in Boeotic. antri cujusdam Cithaeronidum Nympharum meminit. Et in Phocic., antrum Corycium describens 1157A ait: Multi hinc illic e vivis fontibus fluitant rivi. Parnassi accolae sacrum Coryciarum Nympharum putant. Sic etiam, ut idem rursus in Boeotic. perhibet, ad Libethriadem fontem Libethridae Nymphae colebantur. Erant quoque fontibus aliis arae suae, aediculae, aut omnino templa, Nymphis sacrata, quae et Nymphaea dicebantur, ut illud supra fontem Cytheri fluvii apud Pausan. in Eliac. II. In specie vero illae Nymphae, fluminum, stagnorum, et puteorum praesides, Naiades, aut Ephydriades, etc., dicebantur. Sed et Comatas apud Theocr., Idyll. 5, per Nymphas λιμνάδας, palustres, jurat. Ut autem Orpheus Nymphas Oceani et Thetidos filias appellat, ita has Virgilius, Aeneid. VIII, fluviorum matres putavit, quod fluvii e mari orirentur:

Nymphae, Laurentes Nymphae, genus amnibus unde est.
Caeterum vero hae Nymphae nequaquam propitia semper habebantur numina, sed sacrificiis, ne nocerent, 1157B placanda; unde Theocrito, Idyll. XIII: δειναὶ θεαὶ ἀγρώταις, dira rusticis numina erant, ut mox videbimus. Interea si quis forte plura desideret, apud Natal. Comit. Mythol. l. V, c. 2, tum et Eruditiss. nostrum Montfauconium, L'Antiquité expliquée, tom. I, p. II, l. IV, c. 7, reperiet.

Enectos. Laut. Valla, l. IV, c. 27, appellat enectos, qui non jam enecati sunt, atque mortui, sed qui propemodum tales. Unde cum Noster in lib. de Jejuniis, c. 7, de severo illo jejunio Ninivitarum, quod etiam pecudibus enectis fiebat, mentionem facit, recte Junius haec verba de illis non jam mortuis, sed fame per hoc jejunium, quod Dan., III, 7, ex edicto Regis Ninive ad pecora usque extendebatur, ita maceratis, ut jam mortuis propiores, quam vivis, essent, explicat, hocque proprie per verbum enecare significari ait.

Lymphatos. Dan. Heinsius in suis Lection. in Theocr., Idyl. V, ita inquit: «Nympharum quoties meminisset 1157C antiquitas, earum iram deprecabantur, hoc est, insaniam, seu βλεποδαιμονίαν (quibus enim deae illae conspiciebantur, mentis statu excidisse putabantur) quod etiam vatibus accidere existimabant, quos νυμφολήπτους (hos autem Latini nostri non nymphatos, sed lymphatos appellare solent) dicebant.» Unde et Noster in lib. de Anima, c. 50, ait: Lymphaticos efficit Colophonis scaturigo daemonica. De hoc Eus., in Praep. Evang., lib. II, c. 5.

Hydrophobos. Ὑδροφόβοι appellantur παρὰ τὸ φοβεῖσθαι τὸ ὕδωρ, quod aquam timeant. Atque id maxime accidit a cane rabido admorsis, quibus id miserrimum est, extremo aquae timore, parique simul siti vexari. Terribiles morbi hujus effectus, caeteraque huc pertinentia, vide apud Kirch., Mundi sub., lib. IX, sect. II, c. 5. Haec autem omnia gentiles, malis geniis, aquam insidentibus, olim imputabant,

Profanus. In S. Script. sanctum, et profanum, opponi solent; profanus ergo hic appellatur, qui 1157D cum sanctitate nihil quidquam commune habet.

Piscinam. In Graeco textu κολυμβήθρα est, per quam piscina, eo sensu, quo supra Not. Aspergine, lavacrum vel natatoria significatur.

Betsaidam. Graecus textus Joan., V, 2, ita habet: Ἔστι δὲ ἐν Ἰεροσολύμοις ἐπὶ τῇ πφοβατικῇ κολυμβήθρᾳ, ἡ ἐπιλεγομένη ἑβραἳστὶ Βηθεσδὰ, πέντε στοὰς ἔχουσα, κ. τ. λ., quae Vulgatus noster ita reddit: Est autem Jerosolymis Probatica piscina, quae cognominatur Hebraice Bethsaida, quinque porticus habens, etc. Ubi notandum, piscinam hanc non appellari probaticam a probando, sed ἀπὸ τῶν προβάτων, seu ab ovibus; τὸ πρόβατον enim Graecis ovem significat. Probaticam ergo idem hic ac ovinam aut ovilem dicere est. Vocabatur autem piscina ovium, quod in ea oves, aliaque animalia sacrificiis destinata, ablui, aut jam immolatorum exta detergi consueverint. Alii non ipsam piscinam, sed portam, ad quam illa sita erat (legitur enim in Graeco ἐν, vel ut alii 1158A codices habent, ἐπὶ τῇ προβατικῇ, in vel potius apud probaticam, forte eamdem, quae II Esdr., III, 1, appellatur Porta gregis), probaticam appellatam fuisse aiunt. Verum haec ὡς ἐν παρόδῳ.

Caeterum piscina haec, quae in Graeco textu Bethesda (alia Graeca exemplaria habent Bethseda), domus misericordiae, appellatur, in latinis exemplaribus Bethsaida, domus piscatus, dicitur, forte quod olim piscium vivarium fuerit.

Commovebat. Credidere quidam hunc Archangelum fuisse Raphael, qui interpretatur Medicina Dei, ut olim peculiariter a Deo ad Tobiam a sua caecitate liberandum missus, ita ad aliorum quoque hominum graviores infirmitates curandas destinatus. Quisquis is fuit, non visibili quadam forma descendisse, sed solum aquam, virtute medica eidem quasi transeunter impressa, singulari Dei jussu imbuisse, sicque signum suae praesentiae visibile edidisse putandus est.

Antecedunt. Figura enim semper debet esse notior, 1158B et captui accommodatior; unde ad praefiguranda spiritualia semper solemus carnalia, seu sensibilia signa eligere, per quae ad spiritualium rerum, altiorumque mysteriorum, quae alias omnem captum humanum excedunt, intelligentiam velut manuducamur.

Caeterum vero piscinam hanc Baptismi nostri figuram fuisse, inter caeteros Ss. Pp. maxime S. Ambros., lib. I de Spir. S., cap. 7, asserit: Habes etiam in Evangelio, quia Angelus secundum tempus descendebat in natatoria, et movebatur aqua, et qui prior descendisset in natatoria, sanus fiebat. Quid in hoc typo Angelus, nisi descensionem S. Spiritus nuntiabat, quae nostris futura temporibus, Aquas (Baptismi utique) sacerdotalibus invocatae precibus, consecraret? Ille ergo Angelus S. Spiritus erat nuntius, eo quod per gratiam spiritualem medicina nostris esset animi ac mentis languoribus deferenda. Et in lib. de his, qui init. Myster., c. 4, non minus eleganter. inquit: Illis Angelus (in piscinam illam) descendebat: 1158C tibi Spiritus Sanctus. Illis creatura movebatur, tibi Christus operatur ipse, Dominus creaturae. Tunc curabatur unus: nunc omnes sanantur. Ergo et illa piscina in figura, ut credas, quia in hunc Fontem vis Divina descendit. Denique paralyticus ille expectabat hominem. Quem? nisi illum Dominum Jesum natum ex Virgine, cujus adventu jam non umbra sanaret singulos, sed veritas universos.

Gratia Dei. Scilicet post Christi, Auctoris gratiae, adventum.

Remediabant. Eodem quoque verbo Noster ad Scapul., c. 4, utitur: Quanti honesti viri aut a daemoniis, aut valetudinibus remediati sunt. Vide etiam in lib. de Praescr., c. 38. Quanquam autem verbum hoc Ciceronianum non sit, adhibuisse tamen id noscitur S. Hieron. in Vita Hilarii.

Spiritum. Quidam legunt: Spiritui medentur. Sed quid vetat spiritum retinere? nam et Terent. in Phormione habet: Quas, cum res adversae sint, minus 1158D mederi possis.

Reformant. Simpliciter pro formant, ut saepius retractare pro tractare, et aliis ejusmodi compositis pro simplicibus utitur.

Liberabant. Singulis igitur annis nonnisi semel Angelus ille, ut censet Tertullianus, descendebat: itaque voces illas Joan. V, 3, κατὰ καιρὸν, secundum tempus, pro annua temporis revolutione accipit.

Deleta morte, spirituali scilicet animae.

Scilicet reatu. Reatus (Ciceroni ignota vox, primumque a Messala, ut Quintilianus, l. 8. c. 3, testatur, usurpata) debitum aliquod, cujus nempe quis reus, seu obnoxius est, designans. A Theologis autem duplex reatus distingui solet, scilicet culpae, ad satisfaciendum: et poenae, ad satispatiendum. Unde vulgo dicitur: Qui non habet in aere (quo nimirum satisfacere possit), luat in cute, qua satispatiatur.

1159A Poena. Potest autem Noster hic dupliciter intelligi, scilicet de reatu poenae: quo sublato utique ipsa poena locum non amplius habet, vel quod verius arbitror, de reatu culpae: et tunc haec sententia nequaquam generaliter intelligenda erit; cum inter Theologos omnes certum sit, per poenitentiam deleta culpa mortali nihilominus remanere reatum poenae; attamen, cum antea aeterna fuisset, nonnisi temporaliter in purgatorio persolvendae. Uni autem Baptismo proprium est, quod sublato per eumdem reatu omnis culpae antecedentis, simul omnis reatus poenae auferatur.

Ad imaginem Dei. Alludit sine dubio ad id, quod Deus Gen. I. v. 26, dixit: Faciamus hominem ad imaginem nostram, et ad similitudinem nostram.—Et creavit Deus hominem ad imaginem suam, ad imaginem Dei creavit illum. Ubi omnes Interpretes Graeci per εἰκόνα, imaginem et per ὁμοίωσιν, similitudinem, reddunt. Inter haec 1159B duo autem, si stricte loqui velimus, discrimen intercedere, S. August. in l. LXXXIII. Qq. q. 51, pridem notavit, inquiens: Sunt, qui non frustra intelligant, duo dicta esse, ad imaginem, et similitudinem: cum, si una res esset, unum nomen sufficere potuisset. Imprimis autem, ut S. Th. I p. q. 93. art. 9, in § explicat, similitudo consideratur ut praeambulum ad imaginem, in quantum est communius, quam imago. Nam, ait in cit. q. a. i. in §, Dicendum sicut S. Aug. dicit in l. 83, Qq. q. 74, Ubi est imago, continuo est similitudo: sed ubi est similitudo, non continuo est imago. Ex quo patet, pergit S. Thomas, quod similitudo est de ratione imaginis, et imago aliquid addit supra rationem similitudinis, scilicet quod sit ex alio expressa. Imago enim dicitur ex eo, quod agitur ad imitationem alterius. Unde ovum, quantumcumque sit alteri ovo simile, et aequale, quia tamen non est expressum ex illo, non dicitur imago ejus. At vero aliam quoque similitudinis significationem aperit cit. q. 93. a. 9. ita 1159C loquens: Consideratur etiam ut subsequens ad imaginem in quantum significat aliquam imaginis perfectionem; dicimus enim, imaginem alicujus esse similem, vel non esse similem ei, cujus est imago. Atque sic Ps. 39, v. 7, pro imagine quadam fugitiva id est imperfecta, sumitur: Verumtamen in imagine pertransit homo. At vero similitudo, apud Graecos sumi solet pro imagine, quae presse ac velut ad unguem exprimit suum prototypon. Unde et Gen. V, v. 5, voces illae adhibentur ad perfectam similitudinem, quae est inter Patrem et Filium, exprimendam: Adam genuit ad imaginem et similitudinem suam, vocavitque nomen ejus Seth.

Est igitur homo factus ad imaginem, non quoad corpus (hoc enim commune habet cum aliis animalibus, quae tamen non ad imaginem Dei creata sunt), sed quantum ad animam, quae natura sua est spiritualis, simplex, immortalis, intellectu et voluntate, ejusque libertate pollens, etc. Itaque anima attributa Dei in se, 1159D velut speculo quodam, relucentia exhibet. Unde S. Aug. l. II de Gen. adv. Man. c. 7, pulchre observat: cum finxit Deus hominem de limo terrea, propterea non additum esse, ad imaginem et similitudinem suam, quoniam nunc de corporis formatione dicitur. Tunc autem homo interior (i. e. anima, quae intra corpus est) significabatur, quando dictum est: Fecit Deus hominem ad imaginem et similitudinem Dei.

Atque haec similitudo est velut imaginis illius perfectio et complementum; quoniam non Dei perfectiones duntaxat, sed ipsa quoque velut ultima earundem lineamenta exprimit, ipsiusque etiam Ss. Trinitatis symbolum quoddam existit, ut eleganter explicat author Libri de Dignitate hominis, c. 2, qui alias S. Ambrosio adscriptus fuit. Ait autem: Sicut ex Patre generatur Filius, et ex Patre Filioque procedit Spiritus S., ita ex intellectu generatur voluntas, et ex his item ambobus procedit memoria, etc. Sed quid praeclarius illo, 1160A quod S. Aug. l. XIII Conf. c. 2, habet? Trinitatem ait, Omnipotentem quis intelligit? Et quis non loquitur eam, si tamen intelligit eam? Rara anima, quae, cum de illa loquitur, sciat quid loquatur.—Vellem ut haec tria cogitarent in se homines, esse, nosse, velle. Sum enim, et novi, et volo; sum, sciens et volens: et scio me esse, et velle ut sim: et volo esse, et scire. Aurea confessio!

Est autem et alia imago Dei in anima, eaque longe excellentior, quia penitus supernaturalis, qua videlicet Deo multo perfectius, quam per dotes nobis naturaliter ingenitas, appropinquamus, scilicet gratia sanctificans, quae, ut scholastici nostri ostendunt, est formalis participatio divinae essentiae et naturae, per quam filii Dei nominamur, et sumus; praeterea autem fide intellectus noster cognoscit, et eum, ad quem spe tendit, charitate complectitur. Atque de hac imagine intelligendus est Apostolus ad Coloss. III, v. 9 et seq. dicens: Expoliantes vos veterem hominem cum actibus suis, et induentes novum, eum qui renovatur in agnitionem, 1160B secundum imaginem ejus, qui creavit eum. Porro de utraque imagine pulchre copioseque disserit S. Ambros. l. VI Hexaem. c. 8.

Denique vero homo singulariter factus est ad imaginem, Christi nimirum, qui, ut S. Thomas, I. p. q. 93. a. I. ad 2 notat, Primogenitus omnis creaturae est imago Dei perfecta, perfecte implens illum, cujus imago est, Homo, non similis Deo, sed ipse Deus; et ideo dicitur imago, et nunquam ad imaginem. Nam Apostolus ad Rom. 8. v. 29 ait: Eos autem, quos praescivit et praedestinavit, conformes fieri imaginis Filii sui. Itemque I. Cor. 15, v. 49, ita loquitur: Sicut portavimus imaginem terreni (Adam), portemus et imaginem Coelestis, Christi videlicet, quem mox antea v. 49 dixerat novissimum Adam in Spiritum vivificantem. Sic ergo per Baptismum ad imaginem Dei, restituitur homo, non naturalem illam (quam per peccatum in Adam amittere non potuit) sed supernaturalem Gratiae, quam per peccatum Adami deperdidit.

1160C In aeternitate censetur. Imago Dei homines sumus in effigie, quamdiu videmus eum per speculum in aenigmate: similitudo efficimur, cum facie ad faciem I. Corinth. 13. v. 12. Nam scimus (ait Jo. I. Ep. c. 3. v. 2.) quoniam cum apparuerit, similes ei erimus; quoniam videbimus eum, sicuti est; nimirum tunc, quando nos omnes revelata facie gloriam Domini speculantes, in eamdem imaginem transformamur, a claritate in claritatem, tanquam Spiritu Domini, II Cor. 3, v. 18. Atque sic demum intelligendum est istud Tertulliani: Imago in effigie, similitudo in aeternitate.

De afflatu ejus. Haud dubie ad illud Genes. 2, v. 7, alludit: Formavit igitur Deus hominem de limo terrae, et inspiravit in faciem ejus (ad literam in nares ejus, ceu praecipuum respirationis organum) spiraculum vitae, et factus est homo in animam viventem. Porro per animam viventem literaliter intelligitur vita corporis; at quidam ex Ss. Patribus in sensu mystico de vita animae, quae est gratia sanctificans, exponunt, ut S. Ambr. 1160D in l. de Paradiso c. 5: Erat autem vita, sicut Apostolus (ad Coloss. V, 3) dixit, abscondita cum Christo in Deo. Homo ergo sive in umbra vitae erat, propter figuram futuram, etc., sive in quodam pignore vitae erat, quia habebat insufflationem Dei, etc.