Notae ad caput II.

Constat. Haec sententia haereticorum perversitatem admirantis est, proindeque θαυμαστικῶς accipienda, quod scilicet ex ipsis Fidei nostrae elementis tela sibi contra nos fabricare laborent.

Obduret, i. e. pertinaces ac refractarios reddat.

In actu, seu actione ipsa, et opere exteriori.

In effectu. Interiori nempe, ac spirituali, qui est Gratia Sacramentalis, omnem totius naturae vim, captumque exsuperans.

Repromittitur. Simpliciter pro promittitur, ut passim retractare pro tractare, aliaque ejusmodi composita, pro simplicibus Noster usurpare solet.

In aqua. In aquam putant alii; sed quid vetat retinere in aqua? Namque Tertullianus de Baptismo immersivo loquitur, tunc temporis non in Africanis solum 1142C Ecclesiis, sed ferme ubilibet usitato, in quo baptizandi non tantum in aquam immitti, sed etiam in ea demitti toto corpore solebant. Sed nos de hoc Baptismo alibi.

Tinctus. Noster perpetuo pro graeco baptizare tingere ait.

Resurgit. Subita enim immersio, atque ex aqua Baptismi emersio, non eam, quam alias balnea solent, munditiem corpori, at multo majorem animae conciliat.

Eo, pro eapropter.

Aeternitatis. Seu salutis aeternae, cui per baptismum initiamur.

Solemnia. Sacrum solemne Festo (veteri Grammatico) dicebatur, quod certis temporibus annisque (unde et anniversaria, quasi anno quolibet vertente praecipue celebranda) fieri solebat, pro populo maxime, et publico sumptu, ut erant Agonalia, Carmentalia, Quirinalia, etc.

Arcana. Sacra seclusa vocabant veteres, Graeci Μυστήρια, seu abscondita. Arcanum autem, genus quoddam Sacrorum erat, quod, teste rursus Festo, 1142C fiebat ab Auguribus, adeo remotum a notitia vulgari, ut ne literis quidem vulgetur, sed per memoriam successorum celebretur. Talia erant, quae seclusa plebe celebrabantur, ut Nyctelia, apud S. August. L. VI de C. D. c. 9. Item Samothracia Cabirorum, seu deorum potentium, de quibus Noster in Apol. cap. 7, Eleusinia in Attide, etc. ob suam turpitudinem ἄῤῥητα ( infanda) dicta: quibus accenseri merentur ea, quae apud Romanos Bonae Deae fiebant. Inter arcana quoque erant sacra Mithriaca, de quibus Noster in L. de Corona Milit. c. ult., et nos in L. de Praescript. c. XI, Not. h. et infra Cap. V. Maxime autem Tertullianus hic intelligit illa sacra, ad quae ablutionibus quibusdam sacrificantes initiari opus erat: ut erant Dei Aesymnatis, de quibus Pausanias in Achaic. c. 226, aliasque passim.

Suggestu. Suggestus proprie est locus quidam editior, ex multarum rerum congerie aut aliarum super alias gestione, factus. Itaque demum suggestum appellabant Latini quemcunque locum editiorem, 1142D ut erat ille in Campo, Martio, ex quo Magistratus concionabantur: imo et ipsa ejusmodi oratio suggestio nominabatur, de qua Vopiscus c. 19; Referimus ad vos, P. C., pontificum suggestionem. Accipitur etiam generaliter pro apparatu, ut apud Nostrum L. de Spect. c. 7: Circensium paulo pompatior suggestus, quibus proprie hoc nomen pompa praecedit, etc. Et ibid. c. 12: Idem de apparatibus interpretabimur, in ipsorum honorum suggestu deputandis, etc. Item in L. de Idol. c. 18: Jam vero de solo suggestu et apparatu honoris retractandum, etc. Sic etiam Caesarum imagines aureae et argenteae, quae super hastam aliae super alias affixae legionibus praeferebantur, suggestus nomine veniebant, ut rursus apud Nostrum Apol. adv. gent. c. 16: Omnes illi imaginum suggestus insignes morilia crucium sunt. Sumitur et pro ornatu muliebri in vestibus, ut in L. de Veland. Virg. c. 12: Solae autem manifestae paraturae totam circumferunt mulieritatem 1143A . . . . . . . . uno habitu negantes, quod toto suggestu profitentur. Et in L. de Cult. Foem. c. 2: Jam non tantum confictae et elaboratae libidinis suggestum recusandum a vobis sciatis, etc. Singulariter vero pro ornatu capitis, et capillorum convolutis cirrhis ponitur, ut est illud Statii, l. I, Sylv.:

. . . . . . Celsae procul aspice frontis honorem,
Suggestumque comae.
Nonnunquam etiam pro subministratione accipitur, ut rursus apud Tertull. L. adv. Hermog. c. 16: Si mali auctor est ipse, qui fecit, plane socia materia per substantiae suggestum.

Exstruunt. Indigitat autem hic praecipue immanem illum ludorum, vestium, conviviorum, etc. luxum, qui in quibusdam sacris gentilium adhiberi consueverat.

Potestatem. Enimvero haec Dei attributa sunt, quae se invicem maxime commendant, cum in infinita Potentia tanta relucet operum Divinorum simplicitas, in tanta simplicitate infinita Potestas. 1143B Sane vero Author naturae brevissima via, nec multo instrumentorum apparatu utitur, nihil facit frustra, non multiplicat entia sine necessitate, etc., sed suam Potentiam quam paucissimis mediis adstringit; quin et ea ipsa, quae ad merum ornatum universi condita fuisse videntur, suam tamen simplicitatem habent; neque ipsius etiam ornatus Deus operibus suis plus adhibet, quam necessarium sit ad finem, a Summa Sapientia praefixum, obtinendum. At ferme contraria omnia in humanis eveniunt; nam infirmitatem potentiae vel ipse simplicitatis defectus, magnusque instrumentorum apparatus arguit. Domus quo amplior aedificanda est, eo majorem, congestionem materiae, majoremque opificum numerum requirit: at universa haec mundi machina ab Architecto suo sine alieno adjutorio, sine tumultuoso molimine, per unicum Fiat condita ex nihilo est. Aurum natura tacitis simplicissimisque viis perficit: Ars, inter tot suscepta tentamina, genuinum aurum (nil dicam de adamantibus, etc.) fortassis aegre raroque, aut verius nunquam, 1143C producere potuit. Viribus motricibus, ut vocant, Ars mechanica mirandum in modum, sed nonnisi per multiplicatas trochleas aliasque operosas machinas, et eo majori successus tarditate, succurrit. Quot pharmacis ad pellendam gravioris morbi pertinaciam opus est? quot morbi sunt, nulla medicorum arte expugnabiles? Atqui Christus (ut vel haec pauca commemorem) leprosum duabus voculis: Volo, mundare (Matth. 8. v. 3) , filiam mulieris Chananaeae per unicum Fiat (Matth. 9. v. 25) , caecum a nativitate per solam luti inunctionem, et lotionem in natatoria Siloe (Joan. 9) ; socrum Petri febricitantem (Matth. 8, v. 15) , duos caecos (Matth. 20, v. 34) , solo attactu, et Centurionis paralyticum etiam absens (Matth. 8, v. 13) , sanitati, imo Archisynagogi filiam omnino mortuam, tenens manum puellae (Marc. 5, v. 41 et seq.) ipsi vitae restituit, per media nimirum penitus improportionata.

Mortem. Quis enim humanis viribus et superinfuso 1143D lavacro mortuos unquam suscitasse legitur? At vero animam per Baptismum in aqua ubilibet obvia, simplici, etc. a morte peccati ad vitam gratiae resuscitare, id multo simplicius est, ac humana omni infirmitate majoris potentiae.

Non creditur. Ea enim homines admirari solemus, quae captum nostrum exsuperant: igitur haec eo magis credere debemus, quo plus Divinitatis in illis relucet, quae et quanto ab humana virtute agendique modo remotiora sunt.

Non credit. Duplex ergo admiratio est. Una orta ex fide, quando de rei existentia, proprietatibus, etc. minime quidem dubitamus, attamen quomodo illa res se habeat, aut causas ejus, ceu captum nostrum superantes, interius nosse ac perspicere volumus, et non valemus, ut adeo nonnisi eam admirari debeamus. Atque hoc sensu admiratio (quod Aristot. alicubi dixit) est filia ignorantiae. Altera sine fide est, quando miramur, ab altero id credi, aut praedicari, quod nostram fidem 1144A superat, eo quod hanc alterius, imo ipsius Dei authoritati accommodare renuamus.

Vana, i. e. inania; incredulitas enim omnia ex sensibus metiri solet: quae ergo exterius simplicia apparent, talia quoque interius esse existimat.

Impossibilia. Quae intus magnifica esse, seu magnos effectus edere dicuntur, quoniam sensibus attingi non possunt, infidelis neque fieri posse credit; etenim ut Ap. I Cor. II, 14, ait, animalis homo non percipit ea, quae sunt spiritus Dei, stultitia enim est illi, et non potest intelligere. Sunt igitur rursus tales, qui ex solis sensibus, sed parum sensate judicant.

Penes Deum. Illud utique Christi apud Matth., XIX, 26, innuit: παρὰ ἀνθρώποις τοῦτο ἀδύνατόν ἐστι, παρὰ δὲ Θεῷ πάντα δύνατά ἐστι. Quae Vulgatus noster ad verbum reddit: Apud homines (id est, in hominum opinione) hoc (salvum esse, seu aeternam salutem consequi) impossibile est: apud Deum autem omnia possibilia sunt. Fors autem Tertullianus in suo codice praedifficilia legerit, ea nimirum ratione, qua Cicero illum Platonis in Timaeo 1144B locum: ἀδύνατον Θεῶν παισὶν ἀπιστεῖν, ita transtulit: Difficile factu est, a diis ortis (deorum filiis) fidem non habere. Et sane quae praedifficilia, seu valde difficilia sunt, moraliter, seu in aestimatione hominum, impossibilia dicere solemus. Hanc autem Tertulliani mentem ea, quae mox subjiciuntur, manifestant.

Praetereuntes eum, i. e. obiter, ac velut transeunter considerantes.

Adversariis, seu contrariis.

Causam, i. e. esse causae, seu, si Scholasticorum more loquamur, virtutem causativam. Potest quoque accipi pro causa, seu ratione, quod sit, seu existat, id est, pro principio, seu origine. Idem modus loquendi etiam apud Nostrum in L. de Spect. c. 12, occurrit: Necesse est, quidquid dignitatis nomine administratur, communicet etiam maculas ejus, a quo habet causas. Quanquam quid vetat, causam hic pro statu ac conditione rei accipere; hoc enim sensu etiam Cic. de Fin. usus est: Morte qui affecti sunt, in eadem causa sunt, qua 1144C ante quam nati; nec minus lib. de Offic. inquit, cum vigilando necabatur, erat in meliore causa, quam si domi senex captivus, etc.

Provocatur, seu efficitur, ac velut ex statu possibilitatis ad ipsam existentiam evocatur. Sensus igitur est, omne opus, statum ac conditionem suam accipere ab eo, a quo progignitur, proindeque efficaciam Baptismi, non ex exteriori apparatu, sed a Sapientia ac Potentia Dei, intus ac spiritualiter operante, dimetiendam esse.