Index Latinitatis Tertullianeae.

1249C Cujusnam sit pretii Tertulliani latinitas, nova licet, nemine diffitente, inconcinna plerumque et horrida, paucis jam ab ipso hujus editionis limine praefando egimus; plura paulo infra habuit D. Lumper, quae vide, si lubet, t. I, col. 93, 94. Haec autem iterum fusiusque referre nec nobis animus est, nec in extremis operis nostri finibus novae dissertationi locum opportunum dari quisquam opinabitur. Meminerint tantum lectores illud praesertim ad nova Tertulliani glossemata attendendum esse, in iis enasci ac velut primo germine erumpere novam Ecclesiae latinae linguam, nec jam adeo despicienda esse prima rudimenta eloquii per tot hominum ac saeculorum ora, in toto orbe christiano, ad usque usus nostros decurrentis, atque haud sine magna Dei laude animarumque salute permanentis. Meminerint insuper ex tribus praecipue caussis repetenda esse insolita Tertullianeae latinitatis vocabula: nempe primo ex ardua et novissima fidei christianae expositione; deinde ex audaci hellenismorum usu apud Septimium libentius graecizantem 1249D frequentiori; demum ex forensi ejusdem consuetudine ac trita veterum legum romanorum peritia, qua saepe saepius jurisconsultorum effata usurpasse deprehenditur. Quibus addere est, ut in caeteris viris egregie a natura comparatis, innatam indolem Tertulliani ultro ad insolita propensioris, nimia multarum doctrinarum copia diffluentis et, ut pene dicam, satietate ructantis, quadam demum ingenita rubigine africana libenter rusticantis. «Quid mirum, inquit recens auctor, Tertulliani rigidi, impetuosi, ardentis, luxuriantis phantasiae, acutique ingenii viri scripta, hujus suae indolis luculentissimae referre indicia, habitumque induisse haud vulgarem? Horridum scribendi genus et obscurum Afris proprium fuit. Hoc 1250C itaque sponte ipsi quoque adhaesit. Attamen in eo ipso est vere unicus semperque suus. Difficili verborum structura, obsoletis novisque passim adhibitis vocabulis, ejus oratio lectoribus saepe molesta accidit. Mox tumore inflata nauseam creat; mox concinnitate abrupta obscuritatem parit. Illa vero si excuses, saepius virum mihi audire videor, quem, orationis gravitate et fervore, ne aurei quidem aevi oratori cedere putem. Legas librum Apologeticum. Attendas imprimis, quomodo jam inde ab initio vehementi oratione, sed majestate plena, adversarios adeat, acumine pungat, conscientiam sollicitet, misericordiam moveat, animum denique in admirationem rapiat et sui ipsius magnanimitatis et religionis quam defensurus est sublimitatis; haec attendas, et, nisi me fallant omnia, inde tibi abunde erit persuasum, Tertullianum, quantiscumque laboraverit orationis vitiis, dicendi facultate valuisse egregie.» Haec habet J. A. Coessen in Commentat. de Tertulliano, Christi et relig. christ. adversus gentes apologeta (Annal. academ. 1250D Rheno-traject. ann. 1823-1824).

Nemini proinde mirum videbitur adeo diligenter ab omnibus Tertulliani editoribus digestum fuisse proprium ipsi glossarium. Porro, ex multis istius modi indicibus, quos exhibent veteres editiones, ac praecipue Rigaltianae, prae omnibus seligendum esse duximus eum quem Halensi editioni subjecit Christ. Godofred. Schutzius, in Academia Ienens. litterar. human. et eloquentiae professor, qui egregiam opem Salom. Semlero in concinnanda Septimii editione contulit. Hujus autem indicem caeteris anteposuimus eo potissimum nomine, quod, etsi brevior aliquatenus sit, seu pauciora vocabula recenseat, tamen rerum copia, verborum descriptione, definitionum 1251A ac commentationum eruditione, apertius sane Tertullianei eloquii arcana rimatur, nec immerito ab ipsomet auctore, annuentibus plerisque rei patristicae peritissimis, perpetui commentarii vicem sustinere reputatur. Verba autem quae hinc et inde vel deficiunt vel minus explicantur, suam plerumque secum habent explanationem sive in contextus subtemine, sive in uberrimis variorum notis. Quaedam vero tantum excitata videntur, ut appareant, nec inconsulto, 1252A quippe cum abs re non sit intueri quasnam loquendi formulas emiserit Tertullianus, qualemve loquelam ab ortu suo literae christianae sibi efformaverint. Edd.

Prima signa tomum designant; secunda, columnam; tertia, literam verbis adlegatis intra columnas appositam.