Totius Operis Conspectus.

Primo itaque loco Dei unitatem et singularitatem ostendit, cum impossibile evincat duo dari suprema entia: qui enim duo potuit admittere, idem et plura; 0240A post duo enim multitudo, unione jam excussa, numerus autem divinitatis summa ratione constare debet. Porro Marcion, ut bina sua adstrueret principia, dicebat Creatorem esse culpandum, quippe qui malorum auctor dicendus foret, inquiente Scriptura (Is. XLV, 7) : Ego formans pacem, et creans malum. At Tertullianus ostendit impium esse, blasphemum et temerarium de Deo dicere (cap. III, 4) : Sic non debuit Deus, et sic magis debuit. Deinde Creatoris bonitatem patefacit in omnibus ejus operibus elucescentem, ac praesertim in primi hominis efformatione ac creatione. Deinde divinae justitiae in malorum punitione necessitatem ostendit, ad malos coercendos et ad avertenda peccata, quae contra Dei mandatum et voluntatem admittuntur 0240B (lib. II, cap. 13) : Non enim sufficiebat bonum per semetipsum commendari, nisi vis aliqua praeesset timendi, quae bonum etiam nolentes appeteret, et custodire impelleret. Effraenis igitur peccandi libertas panditur peccatoribus, dum illis Deus proponitur, qui igne et tartaro punire nequit, et qui timeri non potest. et nolit (cap. 16) . Quanto malum injustitia, tanto bonum justitia; bona igitur severitas, quia justa, si bonus judex, id est justus. Item caetera bona, per quae opus bonum currit bonae severitatis, sive ira, sive aemulatio, sive saevitia, Dei videlicet volitiones, quas nos hisce vocibus significamus, omnes tamen humanas a 0240C Deo passiones procul ablegantes. Cum tamen philosophi, eorumque sectatores haeretici, ne Deum inducerent sive passionibus obnoxium, sive mutabilem, et ex consequente corruptibilem et mortalem, omnino insensibilem fingebant (cap. 16) . Bene, reponebat Tertullianus, quod Christianorum est, etiam mortuum Deum credere, et tamen vivere in aevo aevorum. Stultissimi, qui de humanis divina praedicant, ut, quoniam in homine corruptoriae conditionis habentur hujusmodi passiones, idcirco et in Deo ejusdem status existimentur. In quibus verbis apparet Tertulliani aevo constantem 0240D fuisse et ratam de Christi divinitate, ac trium Personarum unitate doctrinam. Dein, suum prosequens sermonem, subdit: Discerne substantiam, et suos ei distribue sensus tam diversos, quam substantiae exigunt, licet vocabulis communicare videantur. Nam et dexteram, et oculos, et pedes Dei legimus; non ideo tamen humanis comparabuntur, quia de appellatione sociantur . . . Prior bonitas Dei secundum naturam, severitas posterior secundum caussam (cap. 13, 14) . Primum igitur malum peccatum, quod poena subsecuta est, quae 0241A malum est; at alterius generis mala, scilicet quibus rependuntur, caeterum suo nomine bona, quia justa, et bonorum defensoria, et delictorum inimica, atque in hoc ordine Deo digna.

Ut vero mali originem detegat, humani libertatem arbitrii constituit Tertullianus, dicens: In quo hoc ipsum imago et similitudo Dei deputaretur, arbitrii scilicet libertas et potestas. At imago semper est originali inferior, et opus inferius artifice, propterea natura sua defectibile (cap. 10) ; et sicut Deus homini vitae statum induxit, ita homo mortis statum adtraxit, et idem de angelo dicendum; Deus enim angelum fecit, qui seipsum in daemonem commutavit. Et hoc pacto objectionem solvit, ad accusandum Creatorem ex hominis et angelorum lapsu desumptam; nimirum vel 0241B inscitiae et ignorantiae, si peccatum utriusque non praenovit; vel malitiae, qui, cum praeviderit, non impedivit. Nam Deus et fidem et gravitatem suam in omni opere servare debebat; conservavit igitur opus, quale condiderat, id est libero praeditum arbitrio (cap. 7) . Si enim semel homini permiserat arbitrii libertatem et potestatem, utique fruendas eas ex ipsa institutione permiserat: posse autem peccare est hujus libertatis consectarium, quod Deus permisit cum adjunctis suis, peccatis scilicet et suppliciis, quae omnia postea in suae gloriae ostensionem convertit.

Postea ad Messiae missionem et incarnationem progrediens, dicit (lib. III, cap. 3) Christum non ex solis virtutibus credendum fuisse, sed ex praeviis prophetarum de illo vaticiniis; siquidem dictum erat, 0241C multos venturos, et signa facturos, et virtutes magnas edituros, nec ideo tamen admittendos. Ubi et illud animadvertit a prophetis (cap. 5) ideo futura interdum pro jam transactis enuntiari, quia apud Deum non sit differentia temporis, apud quem uniformem statum temporum dirigit aeternitas, et divinationi propheticae familiare est quod prospicit, dum prospicit jam visum, atque ita jam expunctum, id est omni modo futurum demonstare. Ut vero ostenderet Deum verum hominem fuisse, non umbratilem et phantasticum, dicit, si in Christo non fuisset vera humanitas, nec credendam in eo veram divinitatem (cap. 8) : Nam, si in Christo non erat quod videbatur, et quod erat mentiebatur, caro nec caro, homo nec homo, proinde Deus Christus, nec Deus. Cur enim non etiam Dei phantasma 0241D portavit? An credam ei de interiore substantia, qui sit de exteriore frustratus? Verum autem hominem fuisse, omnia ostendunt quae de eo in Evangeliis scripta leguntur, videlicet et tetigisse, et tactum ab aliis fuisse; scriptum est enim tangendo infirmos eos liberasse, a peccatrice tactos ejus pedes ac perfuso unguento delibutos, nec non passum, mortuum, et spiritum ab eo emissum, et post resurrectionem se carnem et ossa habere demonstrasse, jubendo ut eum tangerent et palparent; alioquin, si veram non habuisset carnem, nec passus, nec mortuus fuisset, propterea nec resurrexisset; proinde inanis est fides nostra, inanis et praedicatio apostolorum, qui falsi Dei testes invenirentur.

0242A Marcionistae objiciebant carnem assumere indignum fuisse Christo eam enim terrenam substantiam, stercoribus infertam, cloacam uterum virginis appellabant, et partus immunda et pudenda tormenta, et puerperii spurcos, noxios, ludicros exitus late persequebantur (cap. 11) . At haec omnia dicit Tertullianus sanctissima ac reverenda esse opera naturae, quae tamen cum Marcio indigna Deo ostenderet, nihil tamen proficiet; nam non erit indignior morte nativitas, et cruce infantia, et natura poena, et carne damnatio. Si vere ista passus est Christus, minus fuisset nasci (cap. 10) . Caeterum, si ad certum spectemus, nulla substantia digna est quam Deus induat. Quodcumque induerit ipse, dignum facit, absque mendacio tamen; et ideo quale est ut dedecus existimaverit veritatem potius quam mendacium 0242B carnis? Verum, cum praenuntiatum foret de Christo, eum opprobriis saturandum et confusione operiendum, adeo ut vermis appareret et non homo, erubescere oportebat (lib. IV, cap. 21) , ut dedecore ejus salus nostra constaret; et quoniam homo non erubuerat lapidem et lignum adorans, eadem constantia non confusus de Christo pro impudentia idololatriae satis Deo fuerat per impudentiam fidei. Addit notum omnibus compertumque fuisse, Christum natum ex familia David, cum adhuc apud Judaeos tribuum et familiarum distinctio custodiretur (lib. IV, cap. 7) , et in censu reperiretur Augusti, quem testem fidelissimum Dominicae nativitatis Romana archiva custodiunt. Se Filium hominis appellavit, dum sibi potestatem tribuit peccata dimittendi, ut patesceret verum Deum 0242C simul esse, et hominem verum: neque enim mentiri posset Christus, ut se Filium hominis pronuntiaret, si non vere erat; nec peccata dimittere, si verus Deus non fuisset, hominem proinde fuisse illum quem Danielis prophetia consecutum praenuntiabat judicandi potestatem. Verum de Christi regno loquens Tertullianus, apertissime ostendit se chiliastarum opinioni adhaesisse, quod mirum non esse debet perpendenti et Montanistarum visionibus fidem adhibuisse.

Ut rerum Creatorem accusarent Marcionistae, eo praesertim utebantur artificio et dolo, quo Novum Testamentum Veteri opponebant; et si quae sive in lege, sive in prophetis vel dura vel abjectiora occurrebant, parvi penderent et ceu contemptibilia exaggerarent. At Tertullianus illa duo Testamenta 0242D non a diverso prodiisse auctore patefaciebat, sed ab uno eodemque, qui tamen diverso se gessit modo juxta humani generis statum et conditionem. Primo enim Deus nonnisi tenuiora pollicitus est praemia, veluti arrhabones sublimium divitiarum, quas illis reservavit. Divitias praestare Deo non incongruens dicit, per quas multa inde opera justitiae et dilectionis administrantur, sicut et alia terrena bona data et promissa in Veteri Testamento; quae non minus quam coelestia ad Creatorem coeli et terrae distribuere et elargiri pertinet (1). Objecta quoque diluit desumpta ex Israelitarum furto, quod in Aegyptios Deo jubente commisisse videntur Hebraei, et alia ex praeceptorum contradictione deprompta, uti quando illis (2) vetui 0243A facere similitudinem omnium quae sunt in coelo, et in terra, et in aquis, et simul jussit ut serpentis aenei effigiem efformarent, et Cherubim et Seraphim aurea in arcae figuratum exemplum (3), ubi dicit imagines solius idololatriae caussa prohiberi. Sic et talionis legem ideo datam dicit, ut commissio injuriae metu vicis statim occursurae repastinaretur, et licentia retributionis prohibitio esset provocationis.

Ridebant haeretici et aspernabantur quae in Veteri Testamento abjectiora videbantur, cujusmodi sunt cruenta sacrificia (4), ablutionum negotiosae scrupulositates et ciborum delectus. Haec autem omnia a Deo fuerunt praestituta, ut istis legalibus disciplinis occurrentibus ubique, ne ulli momento vacarent a Dei respectu . . . : ut nihil de arcanis attingam significantiis, legis 0243B spiritualis scilicet et propheticae, et in omnibus pene argumentis figuratae (5). «Si lex, scribit, aliquid cibis detrahit, et immunda pronuntiat animalia, quae aliquando benedicta sunt, consilium exercendae continentiae intellige, et fraenos impositos illi gulae agnosce, quae, cum panem ederet angelorum cucumeres, et pepones Aegyptiorum desiderabat. Agnosce simul et comitibus gulae, libidini scilicet atque luxuriae prospectum . . . : proinde ut et pecuniae ardor restingueretur ex parte, de qua victus necessitate caussatur, pretiosorum ciborum ambitio detracta est; postremo, 0244A ut facilius homo ad jejunandum Deo formaretur . . . , sacrificiorum quoque onera, et operationum, et ablutionum negotiosas scrupulositates nemo reprehendat . . . ; sed illam Dei industriam sentiat qua populum pronum in idololatriam et transgressionem, ejusmodi officiis religioni suae voluit adstringere, quibus superstitio saeculi agebatur, ut ab ea avocaret illos (6). Sed in ipsis commerciis vitae et conversationis humanae domi ac foris, ad usque curam vasculorum omnifariam distinxit, ut istis legalibus disciplinis occurrentibus ubique, ne ulli momento vacarent a Dei respectu . . . Ad hoc beneficium, non onus legis adjuvandum prophetas ordinavit, docentes Deo digna, auferre nequitias de anima, exquirere judicium, et caetera, quae religionis essentiam et 0244B perfectionem in virtute et bonis operibus locatam evincunt. Longius progreditur in hac exponenda doctrina, et in lege praeceptam probat caritatem, et injuriarum veniam, reservata Deo vindicta, quae necessaria est, ut scelesti homines in ordine contineantur (7). Addit Christum conditionaliter nunc fecisse divortii prohibitionem, si ideo quis dimittat uxorem, ut aliam ducat. Denique hanc circa fidem regulam tradit (8), nihil temere credendum, temere porro credi, quodcumque sine originis agnitione creditur. Lumper.