Notae ad caput XVII.

Materiolam. Perbrevem hunc tractatum.

Accipiendi. De Ministro, et subjecto, de quo tamen posteriori in cap. seq. loquitur.

Episcopus. In sua nimirum Ecclesia supremum 1188D sacerdotium obtinens, dignitateque potestatis reliquis omnibus praefulgens. Cum enim veri ac genuini Apostolorum successores sint soli Episcopi, hi in illorum quoque jus transiere, quibus a Christo peculiariter demandatum fuerat: Euntes, docete omnes gentes, baptizantes eos, etc. Matth. ult. v. 19. Itaque in primis Ecclesiae saeculis Episcopi, jure tanquam sibi solis proprio Baptismum, publice nimirum, seu in ipsa ecclesia, administrabant, quamdiu silicet in solis ecclesiis cathedralibus baptisteria erecta fuerant. Quanquam etiam tunc Presbyteri astitisse, imo et hi ipsi (cum nempe nimia baptizandorum multitudo, quam ut a solo Episcopo expediri potuisset, confluxisset) baptizasse legantur, Episcopo scilicet expresse jubente, atque baptizatis mox sacramentum Confirmationis impertiente. Postquam vero, adhuc latius increscente fidelium multitudine, in amplioribus praesertim Dioecesibus, difficilior quibusdam ad 1189A cathedrale baptisterium accessus erat, ut saluti animarum eo certius consuleretur, in singulis quoque Parochialibus Ecclesiis baptisteria erigebantur, cujusque pastoris curae et administrationi deputata, Episcopis vero solum Baptismum solemnem, nonnisi bis in anno conferendum, sibi reservantibus, alias vero pleno jure baptizandi Parochis relicto.

Itaque haec disciplina variis temporibus, quin et eodem tempore, diversis autem in locis, semper varia fuerat. Sic saec. II, S. Ignatius, Ep. Antiochenus, in Ep. ad Smyrnenses, ait: Οὐκ ἐξόν ἐστι χωρὶς τοῦ Ἐπισκόπου, οὔτε βαπτίζειν, οὔτε προσφέρειν, κτλ. I. e.: Licitum non est sine Episcopo (id est ejus praesentia, aut mandato) baptizare, neque oblationem facere, etc. Igitur jam tunc Presbyteri baptizabant, sed nonnisi Episcoporum suorum auctoritate instructi. Saec. IV, S. Ambrosius, ut Paulinus in ejus Vita testatur, tam tenax erat hujus consuetudinis, ut, quod solitus erat circa baptizandos solus implere, quinque postea Episcopi, tempore quo decessit, vix implerent. Item Saec. V, in 1189B Instructione Cleri Edesseni ad Photium et Eustathium, Episcopos, quae habetur in Conc. Chalced., Act. X, Ibam, Episcopum suum, sibi quantocius remitti rogant, maxime festivitate salutifera S. Diei Paschalis imminente, in qua et propter catechismos (καὶ διὰ τοὺς ἀξιουμένους τοῦ ἁγίου βαπτίσματος χρεία τῆς αὐτοῦ παρουσίας), et propter eos, qui digni sunt S. Baptismate, opus ejus praesentia. Pariter Saec. VI, in Ep. a Clericis Italiae ad Legatos Francorum, anno 552, perscripta, Dacium, Episcopum mediolanensem, tandem post 15 aut 16 annos remitti postulabant, quia cum pene omnes Episcopi, quos ordinare solet, mortui sint, immensa populi multitudo sine baptismo moritur. Eodem Saeculo S. Greg. M. in Ep. ad Rom. Patricium, contra hunc graviter conqueritur Blondum, Episcopum Hortensem, ab eodem Ravennae longo jam tempore detineri. Praecipua autem quaestus hujus causa erat, quod ibidem infantes pro peccatis absque Baptismate moriantur. Sic etiam Saec. VII, in Conc. II Hispalensi, 1189C an. 619 celebrato, can. 7, sancitum fuit, neque coram Episcopo licere Presbyteris in baptisterium introire, nec praesente Episcopo infantem tingere, etc. Videmus ergo, quam nimis tenaces illis temporibus quarumdam Ecclesiarum Episcopi sui juris fuerint, ut neque in absentia istud Presbyteris communicandum censuerint, ea fortasse de causa, quod Baptismum sine Confirmatione, seu impositione manuum Episcopi, non recte confiteri existimaverint.

Interea tamen sensim factum fuit, in Parochialibus quoque Ecclesiis baptisteria publica erigerentur, et Episcopi jam passim solius Baptismi solemnis, scilicet in Sabbato sancto, et pervigilio Pentecostes conferendi, potestatem sibi reservarent, Presbyteris vero extra illa tempora Baptismi conferendi generale quoddam jus, ac ipsi sacrae ordinationi, quam ab Episcopis consequebantur, velut annexum, facerent. Neque vero etiam haec disciplinae species diu permansit, sed tandem ampliatis Dioecesibus, et nimium accrescente multitudine catechumenorum, etc., etiam solemnis 1189D Baptismus Presbyteris transcriptus fuit, et ferme in sola mediolanensi Ecclesia deinceps (fortasse in memoriam insigularis illius, quem S. Ambrosius illic, ut supra memoravimus, tam insigniter comprobavit, zeli ac exempli) penes Episcopum perseveravit, ut noster Eruditiss. Edm. Martene, lib. I, de Ant. Eccl., cap. I, art. III, n. 3, ex Conc. IV, Mediol., an. 1575, sub S. Carolo Borromoeo celebrati, Constit. II, perhibet.

Et diaconi. Licet solis Apostolis a Christo impositum fuerit munus baptizandi, constat tamen ex Act., VIII, 12, Philippum, licet nonnisi Diaconum, in Samaria baptizasse, utique demandantibus ei id munus ipsis apostolis. Caeterum diaconis, ceu qui immediate Presbyteris subordinati sunt, absque eorumdem jussione licitum non fuisse baptizare, veterum monumenta testantur. Sic enim Saec. V, Gelasius papa, in Ep. V, ad Episc. Lucaniae, cap. 5, de diaconis habet: Absque Episcopo vel Presbytero baptizare 1190A non audeant nisi praedictis fortasse officiis longius constitutis (quam scilicet ad eos opportunus recursus pro impetranda facultate fieri posset) necessitas extrema compellat. Illis enim saeculis antiquioribus non tanta erat sacerdotum copia, ut quilibet particulari coetui in pagis, et oppidis, imo et in quibusvis civitatibus, semper aliquis praesto esset. Quid vero etiam hoc praesente, sed aegrotante, aut aliter impedito, vel in subitaneis atque extraordinariis casibus, fieri opus erat? nempe diaconi (quorum unus saltem, teste Martene, lib. I, cap. I, a. 3, in Ecclesia una cum Presbytero residere debebat) id munus, facile demandante Presbytero, subire debebant.

Honorem. Quem scilicet quaelibet Ecclesia Episcopo, tanquam suo Hierarchae, detulerat, vel verius tanquam divinitus in eum collatum honorem sponte agnoverat.

Salva pax est. Non esset autem Pax salva, si Episcopis sua auctoritas non servaretur, Presbyteris propria mox auctoritate quaelibet Ecclesiae munia 1190B promiscue involantibus; Episcopi enim sunt, quos Spiritus Sanctus posuit regere Ecclesiam Dei, etc. Igitur haec auctoritas temporibus Tertulliani, tanquam satis recens ab Apostolis profecta, Episcopis, et in his potius Apostolis ipsis, servata fuerat, ut nihil, nisi demandantibus legitimis, ac immediatis, ut loquimur, et directis Apostolorum successoribus, id est, episcopis, circa sacramentorum (qui Ecclesiae thesauri sunt, a Christo per ipsos Apostolos repositi, et a successoribus illis custodiendi) administrationem liceret, maxime in Baptismo, de quo solis Apostolis dictum fuerat: Ite, docete, baptizate.

Alioquin, i. e. alias, vel sin vero; ut adeo sensus sit: «Si vero non servatus fuerit suus Ecclesiae honor, et eorum, qui ad officia divina vocati ac deputati sunt, auctoritas, aeque jus illud laicis concedendum erit, omni jam ordine turbato, etc.

Dari potest. Neque enim laici minus perfectum Baptismum suscipiunt, quam antea susceperint Episcopi, etc., baptizantes.

1190C Abscondi ab ullo. Hunc locum misere confractum sanaturus Latin. ita legit: « Nisi Episcopi jam, etc., vocantur discentes, seu discipuli (id est, nisi singulariter ad hoc munus vocati sint, tanquam discipuli Domini, aut saltem eorum veri successores) Domini sermo non debet abscondi ab ullo, sed ad omnes aequaliter pertinebit illud Domini praeceptum (Matth., XXVIII, 19) : Euntes, docete omnes gentes, baptizantes eos, etc. Atque haec Latinii conjectura non inepta est. Junius vero, retenta voce dicentes, solum interpunctiones mutat, ita inchoans: Nisi Episcopi jam, etc., vocantur dicentes: Domini sermo non debet abscondi ab ullo; proinde et Baptismus, aeque Dei census, ab omnibus exerceri potest. Sed quanto magis, etc. Itaque totum hunc contextum ita intelligi vult: «Nisi forte (quod absurdum est) pro Episcopis, Presbyteris et Diaconis haberi promiscue eos omnes placuerit, qui ita dicunt et affirmant: Quorum est proferre verbum Dei, et non abscondere, eorum est et baptizare; 1190D omnium autem esse proferre verbum Dei: ergo et baptizare, etc.» Quae conjectura sane mihi felicior, magisque arguta, quam superior illa Latinii, videtur. Ita igitur vox dicentes ad laicos referenda esset, quasi hos loquentes introducat Tertullianus, sibique Baptismum aeque ac verbi divini praedicationem vindicantes, quinimo fortasse illud Christi apud Matth., X, 27, sibi quoque dictum existimantes: Quod in aure auditis, praedicate super tecta; quasi et ille sermo Domini: Euntes, docete omnes gentes, baptizantes eos, singulariter ad solos Apostolos dictus, ad quoscunque alios praecepti instar pertinuisset, itaque etiam his ex ejusmodi mandato praedicatum fuisset.

Aeque. Nimirum verbum Dei, ejusque praedicatio.

Dei census. Census proprie non est proventus annuus, sed aestimatio bonorum cujuslibet, in tabulas publicas relata, secundum quam, observata certa proportione, tributa imponebantur. Postea vero 1191A etiam vox haec ad ipsa illa tributa pendenda translata fuerat. Unde apud Matth., XVII, 23, illud Christi est: Reges terrae a quo accipiunt (τέλη ἢ κῆνσον) tributum vel censum? Similiter ubi, Luc., XX, 22, Pharisaei Christum tentantes interrogant: Licet nobis φόρον, tributum, dare Caesari, an non? loco φόρον Matthaei, XXII, 17, et Marc., XII, 14, κῆνσον ( censum) habetur, pariterque a Vulgato nostro per tributum redditur.

Aliter quoque sensus significat ipsam censionem, seu recensionem bonorum cujuslibet, in qua quilibet profitebatur nomen atque bona sua, ut apud Luc., II, 1, dicitur: Exiit edictum a Caesare Augusto, ut describeretur (censeretur, seu in tabulas censorias referretur) universus orbis. Et mox, v. 3: Ibant omnes ut profiterentur singuli, in suam civitatem. Et quoniam ex illo censu, seu recensione, oriebatur tributorum proportionata impositio, hinc census etiam a nostro in lib. Apol., c. 7, pro ortu aut origine vel professione accipitur: Census istius disciplina a Tiberio est. Et in lib. I adv. Marc., c. 21, similiter: Nullam autem 1191B apostolici census Ecclesiam invenias, quae in Creatore christianizet. Vide etiam lib. de Praescript., cap. 32. Itemque in lib. IV adv. Marc., cap. 40, de tribu Juda loquens ait: Ex cujus tribu carnis census Christi processurus, etc. Rursusque Apol., c. 10, inquit: Ab illo (Saturno) census totius, vel potioris, vel notioris divinitatis. Aliquando etiam pro numero, qui recensione determinari solebat, accipi constat; quo sensu in lib. de Veland. Virg., c. 4, ait: Omnis census elementorum, etc.

Tandem vero pro substantia vel facultatibus, seu bonis alicui propriis, accipitur, ut in lib. de Carne Christi, c. 25, ait: Ita utriusque substantiae census hominem et Deum exhibuit; sequitur enim mox postea: Quae proprietas conditionum, divinae et humanae, aequae utique naturae veritate cujusque dispuncta est. Et hoc utique censu commodo intelligi potest noster, cum Baptismum Dei censum, tanquam inter bona Dei propria numerandum, vocat.

Dicatum. Episcopi proprium, eique peculiariter attributum, 1191C ac a Deo ipso sanctificatum.

Episcopi officium. Argumenti vis in eo posita est, quod laici eo minus baptizandi jus vindicare debeant, cum neque diaconis, neque ipsis presbyteris, illud sine auctoritate Episcopi competat.

Aemulatio. Quidam ita interpungendum putant hunc locum: Dicatum Episcopis officium episcopatus. Aemulatio schismatum, etc. At aliis haec ταυτολογία merito displicet. Retinenda igitur textus hujus ordinatio est, quam contra meum codicem reposui.

Schismatum mater est. Plurima, satisque tristia, in Ecclesia prostant hujus rei exempla, quae commemorare hujus loci non est. Vide etiam Tertull. nostrum, in lib. de Praescript. Q. Crit. IV.

Expedire. Quasi dicere vellet: «Etiamsi et laicis potestas baptizandi competat, tamen non expedire, ut eadem utantur, in praejudicium honoris Episcopis debiti, sed praestare, ut ab illius exercitio in reverentiam praeeminentiae Episcoporum abstineant.»

1191D Utaris. Haec solis presbyteris et diaconis dicta putat Junius. Quin vero S. Basil. a laicis datum baptisma omnino invalidum, ideoque repetendum in Ep. I. Can. ad Amphiloch. Can. I, censuisse videtur. Ex hoc enim ipso argumento probare contendit, haereticorum baptisma invalidum esse (namque huic sententiae post S. Cyprianum cum Orientalibus aliis inhaeserat), quod hi ab Ecclesia abrupti (etsi alias Episcopi aut presbyteri, etc.) in laicorum statum reinciderint. Qui autem abrupti sunt, inquit, laici effecti, nec baptizandi, nec ordinandi habent potestatem. Quare eos, qui ab ipsis baptizati erant, tanquam a laicis baptizatos, jusserunt ad Ecclesiam venientes vero Ecclesiae baptismate expurgari. Verum superiora illa a Tertulliano de laicis esse dicta, vel ipse contextus evincit, cum mox postea a Baptismo, in necessitate administrando, nonnisi foeminas excludat. Et certe 1192A vetustissimus semper in Ecclesia mos fuit, ut in casu necessitatis, absentibus Episcopo, presbyteris et diaconis, etc., etiam laici baptizarent.

Aut loci. Cum in illo loco non Episcopus, aut presbyter, aut neque diaconus praesens est, aut alio impedimento detentus vocari non potest.

Aut temporis. Cum scilicet in mora, morituri interea baptizandi, praesens periculum esset.

Conditio. Si scilicet alia legitima causa baptismum mox impertiendum urgeat.

Constantia. Videtur constantia hic sumi pro animositate, animi firmitate, ut sensus sit: Tunc enim licebit animose ac intrepide succurrere, etc., ut nimirum, lib. V adv. Marc., c. 1: Tanta constantia alium deum edicere, ait. Potest etiam pro libertate aut convenientia accipi: qui sensus plane congruit cum eo, quod mox subjungitur. Vide etiam quae supra, ad cap. 10, de voce constanter diximus. Quidquid vero de his sit, malim certe constantiam hic accipere pro stabili et canonice constituto ordine ac regula, 1192B ad personam ministrantis spectante: quae regula utique in casu necessitatis, ut aliae leges ecclesiasticae et humanae, locum non habent.

Docere. Alludit rursus ad ea quae supra cap. 1, de Quintil., ejusque virulenta doctrina, commemoravit. De hac item petulantia mulierum in lib. de Praescript., cap. 41, acerbe queritur.

Caeterum ex hoc loco quidam, nec inepte, colligunt, a Tertulliano, cum adhuc vere orthodoxus esset, hunc librum de Baptismo conscriptum fuisse, propterea quod deinceps Montanista factus, longe majori indulgentia, quin et nimium molli reverentia, in loquacem illum sexum fuerit, quem Paulus ipse I Cor., XIV, 34, ad perpetuum in Ecclesia silentium damnavit, et neque sic satis compescere potuit. Huc pertinent etiam ea, quae in Q. Crit., ad lib. de Praescript., Q. IV et V, diximus.

Sibi pariet. Non inelegans, neque autem sine sarcasmo, in mulieres, passim res novas in sacris parturientes, metaphora. Caeterum cum de jure 1192C loquitur, non illico omnem a foeminis, saltem in casu extremae necessitatis, baptizandi facultatem excludit; quin vero baptizare ipsis licet, tenenturque, si scilicet vir non adfuerit, aut verecundia prohibeat, ab eo baptismum administrari. Sane autem casum necessitatis (saltem extremae) neque antiquis illis temporibus exclusum fuisse, satis patet ex Jo. Moschi (qui Saec. VII floruit) Prato Spir., c. 3, ubi asserit, contra Canones esse, diaconissas baptizare, excepta scilicet strictissima necessitatis causa; in qua utique illud ipsum Tertulliani principium subingredi necesse est: Quoniam reus erit perditi hominis, etc.